Demograf-ghalym Ázimbay Ghaly qoyghan osy saualgha Statistika agenttigining tóraghasy Álihan Smayylov «Qazaqtyng sany qoldan azaytylghan joq» dep jauap berdi.

Statistika agenttigine janadan taghayyndalghan tóragha Álihan Smayylovtyng esebine sýiensek, biz 1999 jylghy sanaqpen salystyrghanda 1 million 22 myng jangha ósip,  16 millionnan asqangha úqsaymyz. Aqpannyng 10-y kýni Álihan Smayylov (surette) Habar arnasyndaghy «Betpe-bet» baghdarlamasynyng bas keyipkeri bolyp jurnalist Berik Uәliymen jýzdesti. Abai.kz aqparattyq portaly atalghan agenttik tóraghasynyng әngimesine jalpy kópshilik qana týssin degen oimen súhbattyng elektrondy núsqasyn jariyalaghandy jón kórdi.

Taqyryby: 1- Últtyq halyq sanaghynyng nәtiyjesi boyynsha Qazaqstan halqynyng sany 16 millionnan asty.

2- 1999 jylghy sanaq derekterimen salystyrghanda, Qazaqstan halqy 1 million 22 myng adamgha ósken

3- 2010 jyldyng 1-qantaryndaghy esep boyynsha Qazaqstan halyqynyng 63,6 payyzy qazaqtar

Qonaq: Álihan  Smayylov - QR Statistika agenttigining tóraghasy

Jýrgizushi: Berik Uәliy

Almaty studiyasynan: Ázimbay Ghaly - tarih ghylymdarynyng doktory, demograf

Demograf-ghalym Ázimbay Ghaly qoyghan osy saualgha Statistika agenttigining tóraghasy Álihan Smayylov «Qazaqtyng sany qoldan azaytylghan joq» dep jauap berdi.

Statistika agenttigine janadan taghayyndalghan tóragha Álihan Smayylovtyng esebine sýiensek, biz 1999 jylghy sanaqpen salystyrghanda 1 million 22 myng jangha ósip,  16 millionnan asqangha úqsaymyz. Aqpannyng 10-y kýni Álihan Smayylov (surette) Habar arnasyndaghy «Betpe-bet» baghdarlamasynyng bas keyipkeri bolyp jurnalist Berik Uәliymen jýzdesti. Abai.kz aqparattyq portaly atalghan agenttik tóraghasynyng әngimesine jalpy kópshilik qana týssin degen oimen súhbattyng elektrondy núsqasyn jariyalaghandy jón kórdi.

Taqyryby: 1- Últtyq halyq sanaghynyng nәtiyjesi boyynsha Qazaqstan halqynyng sany 16 millionnan asty.

2- 1999 jylghy sanaq derekterimen salystyrghanda, Qazaqstan halqy 1 million 22 myng adamgha ósken

3- 2010 jyldyng 1-qantaryndaghy esep boyynsha Qazaqstan halyqynyng 63,6 payyzy qazaqtar

Qonaq: Álihan  Smayylov - QR Statistika agenttigining tóraghasy

Jýrgizushi: Berik Uәliy

Almaty studiyasynan: Ázimbay Ghaly - tarih ghylymdarynyng doktory, demograf

Kózqaras: Amangeldi Aytaly - Qazaq Gumanitarlyq zang uniyversiytetining professory, qogham qayratkeri

Jýrgizushi: Juyrda ghana Statistika agenttigi bir jyl búryn ótken sanaqtyng qorytyndylaryn jariya etti. Ózderiniz taratqan mәlimetterge sýiensek, Últtyq halyq sanaghynyng nәtiyjesi boyynsha Qazaqstan halqynyng sany 16 millionnan asypty. Súhbatymyzdyng kirispesinde osy derekti taratyp aityp berseniz deymin.

Qonaq: 2009 jylghy halyq sanaghynyng qorytyndylary boyynsha Qazaqstan Respublikasyndaghy jansany 2009 jyldyng aqpanynyng 25-de 16 mln. 4 myng adamdy qúrady. Búl alghashqy 1999 jylghy jýrgizilgen birinshi últtyq sanaqtyng qorytyndylarymen salystyrghanda 1 mln. 22 myng adamgha kóp, yaghni, halyq sanynyng 7 payyzgha óskenin qorytyndylap otyrmyz. Qala halqy 8 mln. 639 myng adamdy, auyl halqy 7 mln. 365 myng adamdy qúrady. Qala halqynyng ýlesi 99-jylmen salystyrghanda 56 payyzdan, 54 payyzgha tómendedi. Al, auyl halqynyng ýlesi 44 payyzdan 46 payyzgha ósti. Negizi, urbanizasiya prosessteri jalghasuda. Qalalyq eldi-mekenderde halyq sany tezirek ósude. Sonymen birge 2006 jyly aumaqtyq qúrylym turaly zangha keybir ózgerister engizilgen bolatyn, sonyng ishinde qalalyq eldi-mekenning anyqtamasy ózgertilgen. Osyghan sәikes 124 eldi-meken 723 myng adammen birge qaladan auylgha audarylghan bolatyn. Sondyqtan auyl túrghyndarynyng ýlesi respublika boyynsha kishkene kóbeyip otyr. Al, erler sany 7 mln. 722 myng adamdy, әielder 8 mln. 282 myng adamdy qúrady.

Jýrgizushi: Búl payyzgha shaqqanda qansha?

Qonaq: Elimizdegi jansanynyng 51,8 payyzy әielderding ýlesine tiyedi. Erlerding sany 10 jyldyng ishinde 7 payyzgha kóbeydi, al әielder sany 6,6 payyzgha ósti. Eger 1999 jylghy halyq sanaghy boyynsha әrbir myng әielge 929 er adamnan keletin bolsa, 2009 jylghy sanaq boyynsha 932 er adam keledi. Búl negizi demografiya qúrylymynda ong ózgeristerdi kórsetip otyr. Endi últ qúramyna kelsek,  qazaqtar sany 10 jyldyng ishinde 26 payyzgha ósti. Sanaq kezinde qazaqtardyng sany 10 mln. 98 myng adamdy qúrady. Nemese jalpy halyqtyng 63,1 payyzyn qúrady. Orystardyng sany 15 payyzgha azayyp 3 mln. 797 myng adamdy qúrady. Ózbekterding sany 23 payyzgha ósip, 457 myng adamdy qúrady. Úighyrlar 6 payyzgha ósip 223 myng adamdy qúrady. Nemister kerisinshe 49 payyzgha azayyp, 178 myng boldy. Ukrainder 9 payyzgha azayyp, 333 myng adamdy qúrady. Tatarlar 18 payyzgha azayyp 200 myng adamdy qúrady. Endi biylghy jyldyng basyna, yaghny 1 qantaryna qazaqtardyng ýlesi 63,6 payyzdy qúrap otyr. Nemese dóngelektesek 64 payyzgha jetti dep aitugha bolady. Orystar 23,3 payyzdy, ózbekter 2,9 payyzdy, ukrainder 2 payyzdy, úighyrlar 1,4 payyzdy, tatarlar 1,2 payyzdy, nemister 1,1 payyzdy, basqa últtar 4,5 payyzdy qúrap otyr. Jalpy, halyq sany biylghy jyldyng 1 qantarynda 16 mln. 196 myng adamdy kórsetip otyr. Búl san ekinshi últtyq sanaqtyng derekterimen qosa esepke alyndy.

Jýrgizushi: Jaqsy. Endi janaghy qazaqtargha qatysty saual. Byltyr sanaqtyng alghashqy nәtiyjeleri boyynsha qazaqtardyng ýlesi 67 payyz dep jar salyp jariyalap, bórkimizdi aspangha atqan edik, odan qyrkýiek aiynda 65 payyz boldy. Endi mine, 63 payyz boldy dep otyrsyzdar. Nege búlay boldy? Kimge senemiz ózi?

Qonaq: Jalpy әlemdik tәjriybede jәne ózimizde  aldyn ala taldaudan ótpegen, óndelmegen derekterdi kýni búryn bermeu kerek. Búl bir jaghynan әrtýrli týsinispeushilikterdi tudyrady. Ekinshiden, resmy statistikagha senimdi tómendetedi. Degenmen ókinishke qaray, osy agenttikting búrynghy basshylary taldau jasamastan, óndeuden ótpegen derekterdi ýkimetke, preziydentting әkimshiligine bayandaghan. Búghan әr týrli sebepter bolghan shyghar. Biraq, mening oiymsha olar búlay jasamau kerek edi. 63,1 payyz búl qazirgi naqtylanghan senimdi san. Al, qazirgi uaqytta janaghy aitylghanday qazaqtardyng ýlesi 63,6 payyz.

Jýrgizushi: Endi Almatydaghy studiyamyzda baylanysta otyrghan tarih ghylymdarynyng doktory, belgili demograf-ghalym Ázimbay Ghaly myrzany baylanysqa qossaq dep edim. Ázimbay myrza, sanaqtyng alghashqy qorytyndylarymen de qazirgi qorytyndylarymen de tanyssyz. Kandidattyq júmysynyzdy da, doktorlyq júmysynyzdy da osy demografiya mәselesinen qorghaghanynyzdy bilemiz. Jalpy, tәuelsiz elimizding tarihyndaghy ekinshi sanaq qalay ótti dep oilaysyz?

Ázimbay Ghaliy: Mening oiymsha sanaqta ýlken kemshilikter boldy. Ol eshkimge jasyryn emes, bәrimizge mәlim. Oghan endi Álihan myrzanyng eshqanday qatysy joq, onyng aldyndaghy komandanyng býldirgen isteri. Jalpy kóptegen ýilerdi sanaqshylar esepke alghan joq. Sondyqtan mening oiymsha qazaqtardyng ýles salmaghy 67-de emes, 63-te emes odan da kóp bolu kerek edi. Óitkeni, kóptegen qazaqtyng ýileri, pәterde túratyn qazaqtar esepke kirmey qaldy. Kerisinshe sanaqta orys júrtshylyghy artyq kórsetilip otyr. Óitkeni olardyng birazynda Resey pasporty boldy. Kezinde sonday bir nauqan boldy ghoy. Aqyry olar Ishki Ister ministrligine tirkelmey kóship ketti. Sondyqtan bizding oiymyzsha qazirgi derekterding ózderi de naqty emes. Óitkeni, janaghyday defekti derekter boldy. Biraq, Qazaqstanda ótken sanaqtar tarihynda kóptegen sanaqtar defektimen bolghan. Mysaly: 1897 jylghy sanaqta Ukraiyn, Belarus tilinde sóileytinderding birazy orystyng sanyna enip ketti. Sol siyaqty 1920 jyly Aday uyezi sanaqqa mýldem kirmey qaldy. 1937 jyly sanaq jýrgizgen komandanyng býkil basshylary repressiyagha úshyrady. Bәri atylyp ketti. Al sanaq odan keyin 2 jyldan song baryp 1939 jyly qayta jýrgizildi. Sonday-aq, 1989 jyly Almaty qalasynda 100 myng orystyng sany artyq esepteldi. Sol siyaqty basqa qalalarda da orystardyng sany artyq berilgen. Sondyqtan búnday jaghdaylar yaghni, azaytu, ne kemitu sayasy jaghdaylargha baylanysty kóp kezdesedi. Búnday týzetuler bolyp túrady. Biraq sanaqta kóptegen qazaqtyng esepke kirmey qalghany óte obal boldy

Jýrgizushi: Jaqsy, Ázimbay myrza. Óziniz endi demograf-ghalym retinde býgingi studiyamyzdyng qonaghyna qanday saual qoyar ediniz?

Ázimbay Ghaliy: Mening saualym mynanday. Mynau jalpy 67 payyzdyng 63 payyzgha týsuinde taghy bir detal bar. Jalpy Qazaqstan júrtshylyghy 16 mln. 400 mynnan 16 mln. 200 myngha kemigen. Al qazaqtyng sany 11 mln. 50 mynnan 10 mln. 100 myngha týsti. Osy 2 aidyng ishinde. Sonda janaghy dúrys eseptelmeu tek qana qazaqtyng esebinen bolyp otyr. Qarap otyrsaq qazaqtardyng esebinen ghana 1 mln. adam kemigen. Jalpy búl qazaqtyng sanyn azaytyp kórsetu songhy kezdegi Shahanovtyng sayasy әreketterine jәne memlekt qúraushy últqa mәrtebe beru kerek degeninen shyghyp otyrghan joq pa?  Búnyng sayasy astary bar ma?

Qonaq: Saual týsinikti. Qazaqtyng sany azaytylghan joq. 1999 jyldyng sanaghymen salystyrghanda qazaqtyng sany 26 payyzgha ósti. 99 jyly 8 mln. 11 myng adam bolatyn bolsa, 2009 jylghy sanaqta 10 mln. 98 myng adam. Aghamyz búrynghy basshylardyng taldaudan ótpegen, óndeuden ótpegen derekterin aldygha salyp kýni salystyrular jasap otyr. Ol sifrmen salystyrugha bolmaydy. Nege deseniz ol san shiyki, eshqanday memlekette sanaqtyng qorytyndysyn shygharmay túryp qorytyndy sifrdy bayandau degen joq. Sondyqtan janaghy 65-67 degen sandar ol kýni búryn bayandalghanymen óndelmegen san bolatyn. Sondyqtan men sizdi qazaqtyng sanyn eshkim azaytyp otyrghan joq dep sendire alamyn. Kerisinshe qazaqtyng sany men ýlesi 99 jylmen salystyrsaq ta ósti. Songhy sanaqtan ótken merzimning ózinde de ósip kele jatyrmyz. Mysaly 63,1 payyzdan 63,6 degen payyzgha deyin 1 qantarda ósip otyr.

Jýrgizushi: Eshqanday sayasy astar joq qoy?

Qonaq: IYә. Mysaly aghymdaghy eseppen salystyratyn bolsaq halyq sanaghynyng qorytyndysy boyynsha qazaq sany 492 myngha kóp. Sondyqtan barlyq jaghynan qazaqtyng sany ósui bayqalady, jәne osy dinamika әri qaray jalghasuda.

Jýrgizushi: Endi osy qarqynmen óse beretin bolsa qazaqtyng sany 10 jyldan keyin qansha boluy mýmkin?

Qonaq: Mysaly 65 degen payyzgha kelesi jyldyng ayaghyna jetemiz degen oidamyz.

Jýrgizushi: Jaqsy rahmet.  Al Ázimbay myrza studiyamyzgha kelip óz oiynyzdy ortagha salghanynyz ýshin sizge de kóp rahmet.

Álihan myrza, jana Ázimbay myrza da aityp ketti. Osy sanaq kezinde kóp adam sanalmay qalghandyghyn. Shyny kerek sanaq turaly әngime bola qalsa, el-júrt osy jaytty aityp shygha keledi. Jalpy, sanaqqa enbey qalghan adamdardyng sany qansha? Sanaqqa enbegender ne isteuleri kerek? Qazir osy baghytta ne istep jatyrsyzdar?

Qonaq: Iya, búl turaly әrtýrli әngimeler aitylyp jatyr. Negizi osynday últtyq ýlken shara jýrgizilgende әr týrli kemshilikter bolady. Halyqaralyq tәjriybede әr týrli memleketterde sanaqpen qamtylmaghan adamdar sany 3 payyzdan asuy mýmkin. Biz qazir aldyn ala eskerttik saraptamalyq esepteuler boyynsha sanaqpen qamtylmaghan adam sanyn 150-160 mynday, yaghni, 1 payyzday dep otyrmyz. Búl halyqaralyq tәjriybege say eken.

Jýrgizushi: Kórermenning saualy bar eken. Tyndap otyrmyz. Siz tikeley efirdesiz.

Kórermen: Osy últtyq sanaq kezinde qanday kemshilikter boldy? Osy turaly aitsanyz. Astanadan Jibek.

Qonaq: Janaghy aitylghanday kemshilikter osynday ýlken shara jýrgizilgende bolady. Osy songhy sanaqta janaghyday kemshilikter boldy. Olar negizinde úiymdastyru jәne tehnologiyalyq kemshilikter. Mysaly sanaq jýrgizu merzimi sozylyp ketkendikten kóptegen dublider payda boldy. Búl degenimiz bir adam 2 ret, keybir jaghdaylarda 3 ret esepke alynghan bolatyn.

Jýrgizushi: Keybireuler mýlde ilinbey qaldy.

Qonaq: IYә. Sanaq kezinde songhy 3 ay ishinde biz derekter bazasyn qalyptastyru ýshin ýlken júmys jasadyq. 300 mynday dublider bazadan shygharyldy. Bir adam bir mәrte esepke alynu kerek ekeni bәrimizge mәlim ghoy. Taghy da bir mysal, sanaq derekterin óndeu baghdarlamalary shiyki boldy. Bizge tipti olardy janadan jazugha tura keldi. Mine, osynday kemshilikter boldy. Biraq olar osy songhy uaqytta jýrgizilgen júmystyng arqasynda týzetilip sosyn osy aitylghan qorytyndylardy shygharyp otyrmyz.

Jýrgizushi: Baghdarlamany dayyndau barysynda biz aldyn ala belgili qogham qayratkeri, Qazaq Gumanitarlyq zang uniyversiytetining professory Amangeldi Aytaly myrzanyng da pikirin jazyp alghan edik. Endi osy tústa ol kisining sanaqqa qatysty oiyn kórermender nazaryna úsynayyq.

Amangeldi Aytaly: Búl bizding tarihymyzdaghy, eger 1937 jylghy sanaqty da eseptesek - onynshy sanaq. Egemen elimizding tarihyndaghy ekinshi sanaq. Mening oiymsha, búl sanaq ýlken sәtsizdikke úshyrady. Birinshiden, kóptegen azamattar ýiimizge ne júmysymyzgha sanaqshylar kelgen joq -deydi. Sondyqtan sanaq týgel halyqty qamtydy degenge senbeydi. Ekinshiden, búl sanaqty jýrgizgen adamdar, osy statistika agenttigining basynda túrghan adamdar, taza adamdar bolmady. Aynalyp kelgende taza adamdar jýrmegen jerde taza naqty nәtiyje jýredi dep halyqta oilamaydy. Ýshinshiden, mysaly bizding qazaqtyng osy elimizdegi payyzy. Biz ýshin jana el bolyp, tәuelsiz memleket bolghan qazaq ýshin bir payyz týgil bir adam biz ýshin qymbat. 67 payyz dep bir aitty, 65 degende boldy, ainalyp kelgende 63 boldy. Búnyng qaysysyna senemiz, ertengi kýni búl taghy ózgerer. Sondyqtan búl sanaq halyqtyng kónilinen shyqpady. Álgindey aqsha úrlau, úyatsyzdyq jaghdaylar da boldy. Tipti taza niyetpenen, taza qolmenen qaytadan taza sanaq jýrgizse tipti jaqsy bolar edi dep oilaymyn. Jalpy búl statistikalyq qate, 1 payyz, tipti 2 payyz boluy mýmkin endi mysaly 67 dep kelip, 63-ke týsirip, Elbasynyng auzynan shyqqan payyzdyq ýlesti naqtylau tipti kýdik tughyzady. Búnyng ózi úyat jaghdaylar. Sondyqtanda baysaldy týrde, dúrys taghy bir sanaq jýrgizse elimiz ýshinde, halqymyz ýshinde dúrys bolar edi, jәne sanaqqa halyqtyng senimi bolmasa biylikke de senimi bolmaydy.

Jýrgizushi: Al, endi osydan keyin sanaqtyng qorytyndylaryna qanshalyqty senuge bolady degen saual tuyndaydy.

Qonaq: Birinshiden, Aytaly aghamyz aityp otyrghanday 67-den 65-ke sodan song nege 63-ke týstik. Men jana aityp kettim ghoy, 67-65 degen ol óndelmegen shiyki sandar bolatyn. Olardy jariya etu kerek emes edi.  Óitkeni qorytyndy shyqpay jatyp qalay bayandaugha bolady, ol dúrys emes. Biz 300 mynnan astam dubliderdi shyghardyq bazadan. Bazany tazartyp sosyn baryp 63,1 degen payyzdy qorytyndylap otyrmyz. Al, endi negizgi súraq osy sanaqtyng qorytyndylaryna qanshalyqty senuge bolady degen súraqqa men óz oiym búl nәtiyjelerge senuge bolady. Nege deseniz әrbir sanaq ótkennen keyin onyng derekterining dúrys bolghanyn bilu ýshin halyq sanaghyna qatysy bar halyqaralyq úiymdar, sonyng ishinde mysaly BÚÚ europalyq komissiyasynyng salystyrmaly taldau jasaudy úsynady. Onyng negizgi baghyttarynyng biri 7-14 jastaghy balalardyng sanaqtan shyqqan sanyn bilim ministrligining derekterimen salystyru. Búl balalar mindetti týrde oqu úiymdarymen qamtylugha tiyis bolghandyqtan osy ministrlikting derekteri senimdi ekenin aityp ótu kerek. Sonday-aq memlekettik zeynetaqy tóleu ortalyghynyng 58-63 jastan asqan adamdar yaghni, zeynetkerler sanynda sanaqtyng qorytyndylarymen salystyru qajet. Osy taldau salystyru júmystaryn biz jýrgizdik, sol kórsetkishter, sanaqtyng derekteri jәne osy administrativtik derekterining aiyrmashylyghy  1 payyzdan az. Búl degenimiz jalpy sanaqtyng qorytyndysyna senuge bolady degen nәrse.

Jýrgizushi: Efirding ayaqtaluyna 3 minuttay uaqyt qalghan eken. Almatydan bir kórermenimiz bar. Kesh jaryq!

Kórermen: Men Almaty qalasynyng túrghyny Jamal Álim qyzymyn. Álihan myrza, "Jas Alash" gazetining 9 aqpanyndaghy sanynda tilshi Isa Dilyaranyng "Qazaqstandaghy qazaqtyng sanyn san qúbyltyp túr" atty maqalasynda statistika agenttigi qyzmetkerlerining 1 millionnan astam adamnyng jasy turaly aqparatty qayta týzetkeni jóninde jazyldy. Osyghan baylanysty saualym: osynshama kóp týzetuler jasaugha qanday sebepter bolghan?

Qonaq: Rahmet. Osy kemshilikting biri ol kompiuterlik baghdarlamanyng shiyki boluy; sanaqtyng qorytyndysyn óndeuge arnalghan baghdarlamanyng shiyki boluyna sәikes kóptegen qatelikter bolghan bazada. Biz qosymsha logikalyq baqylaudy jýrgizdik. Osy baqylaudyng qorytyndysynda 1 millionnan astam adamnyng jasy, olardyng túrmys jaghdayyna, bilim dengeyine, oqumen qamtyluyna zeynetkerlikte boluyna sәikes kelmedi. Sondyqtan biz osy adamdardyng derekterin regiondargha jiberip, әr adamnyng blankinde kórsetken sifrlaryn anyqtadyq. Mysaly keybir adamdardyng jazuynsha 6 degen sifr 0 bolyp ketken, 3 degen 8 bolyp eseptelingen. Sony bizding jergilikti statistikter qarap bazagha dúrystap kirgizu júmysyn jýrgizdi.

Jýrgizushi: Ókinishke qaray, bizding efirge berilgen uaqytymyzdyng ayaqtalghandyghyn aityp jatyr. Endi jalpy resmy statistika halyqtyng senimsizdigin kóteru ýshin qanday júmystar jasalyp jatqandyghy turaly aldaghy aptada taghyda orys tilindegi habargha kelesiz sol jerde naqtylap týsindirip aitasyz dep oilaymyn. Búghan qatysty ýkimet basshysy naqty tapsyrmalar jýktegenin bilemiz. Jalpy últtyq halyq sanaghynyng nәtiyjesi boyynsha, Qazaqstan halqynyng sany 16 millionnan asqanyn aityp otyrmyz. Onyng ishinde birinshi 2010 jaldyng 1 qantaryndaghy esep boyynsha Qazaqstan halqynyng 63,6 payyzy qazaqtar eken. Songhy 10 jyldyng ishinde elimizdegi qazaqtardyng sany 26 payyzgha ósipi. Elimiz, halqymyz ósip óne bersin dep tileyk. Sau bolynyzdar! Árqashan betimiz jaryq, jýzimiz jarqyn bolsyn!

«Abay-aqparat»