Zayyrly memlekette din mәselesi dýniyetanymdyq pluralizmge (pikir aluandyqqa) negizdeledi. Búl ýrdis jalpy qaghida esebinde barsha elderge tanylghanymen, dindi últtyq múrattaryna qalay jaratudy әr qauym jeke dara ózi sheship keledi. Songhy kezde búqaranyng dinshildigi artyp otyr. Osyghan oray, din men memleketting qarym-qatynastary nendey túghyrgha taban tireydi degen saual kóp kóldenendeydi. Ozyq elderding «zayyrlylyq» sәnine qúshtarlyghy búrynghyday emes kýn sayyn kemip, onyng ornyn dindi qoghamdyq qarym-qatynastardy retteu tetigi retinde órkendetu ýderisi basyp keledi. Osyny eskerip, býgingi forumda memleket - din, din - ziyaly qauym qarym-qatynastary mәselesin әr salanyng bilikti mamandary talqysyna salyp otyrmyz. Soghan nazar audarynyz.

1. "Memleket dinnen bólek, din memleketten bólek" degen qaghida memleketting dinmen qatynasyn retteuge paydaly boldy ma, ziyan etti me?

2. Eldegi diny qarym-qatynastargha, diny ahualgha ziyaly qauymnyng әserin qalay baghalaysyz?

Dulat ISABEKOV, jazushy:

Zayyrly memlekette din mәselesi dýniyetanymdyq pluralizmge (pikir aluandyqqa) negizdeledi. Búl ýrdis jalpy qaghida esebinde barsha elderge tanylghanymen, dindi últtyq múrattaryna qalay jaratudy әr qauym jeke dara ózi sheship keledi. Songhy kezde búqaranyng dinshildigi artyp otyr. Osyghan oray, din men memleketting qarym-qatynastary nendey túghyrgha taban tireydi degen saual kóp kóldenendeydi. Ozyq elderding «zayyrlylyq» sәnine qúshtarlyghy búrynghyday emes kýn sayyn kemip, onyng ornyn dindi qoghamdyq qarym-qatynastardy retteu tetigi retinde órkendetu ýderisi basyp keledi. Osyny eskerip, býgingi forumda memleket - din, din - ziyaly qauym qarym-qatynastary mәselesin әr salanyng bilikti mamandary talqysyna salyp otyrmyz. Soghan nazar audarynyz.

1. "Memleket dinnen bólek, din memleketten bólek" degen qaghida memleketting dinmen qatynasyn retteuge paydaly boldy ma, ziyan etti me?

2. Eldegi diny qarym-qatynastargha, diny ahualgha ziyaly qauymnyng әserin qalay baghalaysyz?

Dulat ISABEKOV, jazushy:

1. Memlekettik zang túrghysynan din bólek bolu kerek. Biraq qoghamnyng jaghdayyna, ómirine, damuyna, týrli sayasy oqighalargha baylanysty din memleketke qajet boldy. Din ókilderining halyqqa yqpaly kóbirek. Sondyqtan sayasy qúrylymdargha, saylaulargha, nauqandargha baylanysty, sonday-aq qoghamdaghy kelensizdikti, túraqtylyqty saqtaugha memleketke din ókilderining yqpalyn paydalandy, yaghny dinnen góri diny ókilder qajet boldy. Jalpy din memleketten bólek degen ýrdisti Qazaqstan qabyldap alsa da, ainalyp kelgende birigip ketti. Óitkeni onsyz sayasy túraqtylyqty saqtau qiyn bolyp qaldy. Biraq memleketten din bólek bolu kerek degen filosofiyalyq tújyrym әli óz kýshin joyghan joq.

2. Qazaqstanda ziyaly qauym-nyng dinge pәlendey әseri bolyp jatqan joq. Óitkeni, әli kýnge sheyin kenestik sana túrghysynan shygha almay jatyrmyz. Qazaqtyng agha buynyna qaraghanda ateizmning qúryghynda tәrbiyelenbegen jastar dindi jaqsy týsinedi, qatty qyzyghady. Búl quanyshty. Biraq, shyn mәninde elimizde moldalar, imamdar músylman qauymgha ie bola almay jatqan jayy bar. Sebebi, olardyng dinge qatysty týrli júmys, sharalar úiymdastyru jaghy әli әlsizdeu. Sonan keyin bizding ziyaly qauym Diny basqarma tarapyna kóp sene bermeytin boldy. Al, elimizde jat diny qúrylymdar, úiymdar, sektalar júmysyn әldeqayda belsendi týrde jýrgizip jatyr. Bizdegi músylman dinining ókilderi jat aghymdarmen sauatty qarsy kýrese almay, dәrmensizdik tanytyp otyr. Óitkeni olar әli kýnge sheyin bizding halyqty sauatsyz kóretin siyaqty. Molda, imamdarymyz bizding aramyzgha kelgende balagha aitatyn uaghyzyn aityp, altyn uaqytyndy kóp alyp ketedi. Al, soghan qaraghanda olar bizdi su qaranghy dep oilaytyn bolu kerek. Qúrghaq, dәmsiz uaghyz bizding qúlaq qúryshymyzdy qandyrbaydy. Qazirgi ziyaly qauym islam dinin ghana emes, basqa dinderdi de oqyp, olardyng filosofiyalyq, diny qaghidalaryn salystyryp jýrgen kózi ashyq adamdar. Sodan keyin kitap shygharu, әsirese, balalargha arnalghan kitap shygharu qolgha alynbay keledi. Qayta-qayta ainaldyryp, Qúrandy shyghara beredi, dúrys delik, biraq ýlkender óz betinshe oqysa oqy jatar, al oghan jas balanyng tisi batpaydy. Din qyzmetkerleri ziyaly qauymdy anda-sanda qajylyqqa shygharyp alghannan basqa baylanysy joq. Men olargha talay aittym, Ábsattar qajygha da aittym. Jat din ókilderi kitapsha taratyp jýrip, mening ýiime de jii berip ketedi. Olar berip ketken keybir kitapshada Isa payghambardyng ómiri qysqa-qysqa jazylghan. Qarasan, qyzyghyp oqisyn, sol dinge berilgendiginnen emes, bilu ýshin. Al, balagha týsinikti tilde osynday kitaptardy nege shygharmaydy? Kezinde «Ana tilinde» islam hadisterinen ýzindiler, Múhammed (s.gh.s.) payghambardyng ómirbayany, balalyq shaghynan bere bastap edi, týsiniksiz. Arabsha aralastyryp shatpaqtap jibergen. Qarapayym qazaqtyng jalpaq tilimen bala týsinetindey etip jazu kerek qoy. Ony ýlkenderding ózi týsinbeydi. Sosyn ony oqushy oqymaydy. «Jana ósiyet», «Kóne ósiyet» qazaq tiline tamasha audaryldy, týsinikti. Taraularyn eki-ýsh betten asyrmay, batys suretshilerining din taqyrybynda salghan suretterimen bezendirip bergende qalay oqyp shyqqanyndy bilmey qalasyn. Nege osynday kitap shyghara almaydy? Payghambarymyzdyn, әuliye-ghúlamalardyng ómiri hikmet, taghdyry qily, ghibratty. Osyny qysqa-qysqa etip jaza bilse, jaqsy bolar edi. Bizde ol da joq. Júrttar óz betinshe meshitke barady, qaytady, boldy. Al, meshitke shen-shekpendi kelse aldynan qúraq úshyp, minәjat etuge deyin barady. Jaqynda Reseyding patriarhy keldi, bizding Ábsattarmen sóilesken de joq. Patriarhqa Medvedev, Putin ózderi kelip amandasyp, tәu etedi. Ol qansha degenmen Qúday atynan sóilep túr emes pe? Imam pendelikten joghary túrmay ma? Patsha ma, әkim be, aqyn ba, jazushy ma. Al, bizdiki olargha qúldyq úrugha deyin barady. Búl - dindi jyghyp beru degen sóz.

Shyndyghyn aitayyn, eng aldymen maghan qazaghym kerek, últym kerek. Men búl jayly búryn da aitqanmyn. Últymdy, dәstýrimdi moyyndamaghan din kerek emes. Eger últym joyylatyn bolsa, din maghan nege kerek? Qazaghym qymbat, qalghany sodan keyin.

Mamay AHET, Almaty qalasy әkimdigining «Til» oqu-әdistemelik ortalyghynyng diyrektory:

1. Memleket dinnen bólek bolghany dúrys. Ruhany mәsele әrdayym bәrinen, sayasattan, ekonomikadan biyik túrady. Memleket - adamdardyng ómir sýruin zang arqyly retteytin qúrylym, al din adamnyng ishki ruhany dýniyesimen baylanysty. Sondyqtan memleket pen din aralassa keri әser etui mýmkin.

2. Ziyaly degen kim? Osy mәselening basyn ashyp alu kerek. Elge tanymal bolsa, ziyalylar qataryna qosyp qoyatyn ýrdis bar. Qay uaqytta bolsyn ziyalylar eldegi ruhany dengeydi kórsetetin birden-bir ólshem birlik. Yaghny ziyaly halyqtyng kónilinen shyqpay, parasattan góri sayasatqa, qulyqqa beyim bolsa, sol qoghamdaghy ruhany dengeydi solay dep bilgen jón. Sol sebepti de ziyalylardyng eldegi diny ahualgha әseri bar.

Biz uaqyttyng salghan tabyn bir mezette óshirip tastay almaymyz. Býginde júrt moyyndap jýrgen ghylym, óner, sayasattaghy ziyalylardyng kóbisining dýniyetanymy keshegi kenestik kezendegi ateistik qoghamda qalyptasty. Jaratushy joq, boluy mýmkin emes dep tәrbiyelegen zamanda ómir sýrdi. Olardyng dýniyetanymy osylay qatayyp ketkennen keyin tәuelsizdikten song bir mezette ekinshi jaqqa auysyp shyghuy qiyngha soqty. Kóbi ruhany azyq ala almaghan jәne alghysy kelgenmen de jastyq quatyn sarqyp alghasyn tolyqtay ruhany izdeniske týse almady. Sondyqtan dýniyetanymy sol uaqytta qalyptasqannan keyin qazir de osynday mәselege aralaspay otyruynyng ózi olardyng shynayylyghyn kórsetedi. Olardyng aralaspauyn diny mәseleden qashuy dep týsinbeu kerek, kerisinshe ózderining bilmeytindigin týsingeni batyldyq, jauapkershilik.

Qúbash SAGhIDOLLAÚLY, "Alash ainasy" respublikalyq gazeti sayasat bólimining redaktory:

1. Zayyrly qoghamymyzda din memleketten bólek desek te, memlekettik sayasat bólinbeui tiyis. Kózi qaraqty kez kelgen azamat ózge Ortalyq Aziya elderi sekildi Imam Aghzam Ábu Hanifa jolyn ústanghan qazaq júrtynyng tarihynda Euraziya kenistigin en jaylaghan alyp imperiya Altyn Orda hany Ózbek hannyng túsynda islam dini memlekettik din bolyp jariyalanghanyn, Úly Dala tósinde músylman renessansyn tughyzghan Qoja Ahmet Yasaui, Ál-Farabi, Sýleymen Baqyrghani, Ahmet Iýgineki, Mahmút Qashghary dәuirinen keyingi Dulat Babatayúly, Shortanbay Qanayúly, Múrat Mónkeúly, Ábubәkir Kerderi, Aralbay, Qashaghan, Núrym, Sәttighúl syndy aqyn-jyraular, ghúlamalar Abay, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip Kópey zamanynda últtyng dýniyetanymynda, tal besikten jer besikke deyingi salt-dәstýr, әdet-ghúrpynda tereng iz qaldyrghanyn jaqsy bilse kerek. Búl kezde últtyng dýniyetanymy men dәstýrli dini bir-birinen ajyraghysyz edi. Al qazirgi kezde zayyrly qogham bola otyryp, memleketting dinge qatysty sayasaty tym jaydaqtanyp ketkeni jasyryn emes. Negizi, halyqaralyq tәjiriybede memleket pen din araqatynasynyng ýsh modeli ornyqqan. Onyng birinshisi - din melmeketten bólek, yaghny din mәseleleri azamattyq negizde sheshiletin zayyrly qogham deytin modeli. Dýniyedegi memleketterding kópshiligi osy modelidi ústanady. Ekinshi modeli boyynsha memleket pen din birigip, bite qaynasady. Búghan mysaly retinde arab elderin, Saud Arabiyasyn jәne birqatar Vatikan sekildi Europa elderin aitugha bolady. Múnda meshit nemese shirkeuler keybir elderde memleketting resmy úiymy bolyp sanalady. Al, ýshinshi modelide din memleketten avtonomdy týrde bólek, alayda memleket tarihy qalyptasqan dәstýrli dinge basymdyq beredi. Mәselen, orys pravoslaviyesi. Býkil Rusi patriarhaty Reseyding ruhany tútastyghynyng kepiline ainalyp otyr. Yaghny memleket pen din arasy ózara ýilesim tapqan. Qazaq dalasynda dәstýrli islam dinining tereng tamyr jayyp, ruhaniy-mәdeny ereksheligimizdi, últtyq bolmysymyzdy qalyptastyrghanyn eskersek, ýshinshi modeli bizding elding tabighatyna anaghúrlym jaqyn ekeni dausyz. Osy arada Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng «Tәuelsizdik belesteri» kitabynda jazylghanday: «Dinning tútastyghy - qashanda elding tútastyghy. Diny alauyzdyq últtyq alauyzdyqqa soqtyratyny tarihtan belgili... Qazaq dalasynda islam dinin ornyqtyrghandardyng biri - danyshpan babamyz Ahmet Yasauy osy jaghdaylardy eskere otyryp, týrki júrtyndaghy islam dәstýrlerin qalyptastyrady. Osy dәstýrmen, mineki, ata-babalarymyz ghasyrlar boyy ózderining últtyq sana-sezimderin qalyptastyryp keledi. Sondyqtan últtyq sipatqa ainalghan dәstýr men dýniyetanymymyzgha syrttan kelip, týzetu jasaghysy keletinderge jol bere almaytynymyzdy ashyq aitamyz» degen oilarymen kóp jaylardy anghartsa kerek.

2. Ókinishke qaray, qazaq ziyalylarynda búqaralyq týrde últtyng joghyn izdeu ýrdisi bayqalmaydy. Sayasat pen әdebiyet, mәdeniyetti bylay qoyghanda diny ahualgha yqpaly bәseng jәne beytarap sayasat ústanady. Biylikting elimizdegi әlemdik dinder sezin ótkizu, dinaralyq ýnqatysugha shaqyru sayasatynyng aldymen geosayasy mәni bar. Bireuler oghan ýn qatyp, bireuler qosylmauy mýmkin. Al jahandyq dinaralyq dialogty elimizding diny sayasatyna tely salugha da bolmaydy. Din sayasatyna sauysqanday saqtyq kerek. Al ziyaly qauym, ghylymy orta ózining aghartushylyq, ghylymi, shygharmashylyq izdenisterinde últtyng ruhany tarihyn, distýrli dini men dýniyetanymyn ózek etse, qúba-qúp bolar edi.

Saypulla MOLLAQANAGhATÚLY, dintanushy:

1. Jalpy diny tanym túrghysynan qaraghanda adam men qogham birtútas. Sol sebepti adamnyng barlyq әleumettik qyzmeti din normalarymen retteledi. Áytse de, songhy jýzjyldyq-tardyng tarihy tәjiriybesi negizinde batystyq modernizm men protestanttyq mәdeniyet «zayyrlylyq» deytin jana úghymdy tudyrdy.

Mening jeke pikirimshe, qazirgi qoghamdyq pikirdegi zayyrlylyq prinsiypi taghy da taza diny nanymdardan bastau alghan. Óitkeni, sol bizge ýlgi bolatyn batystyq zayyrly memleketterding deni diny ýlgidegi qoghamnan túrady. Múnda tek zayyrlylyq úghymyn óz nanym-senimderining jalpy kórinisine ynghaylaghany bayqalyp-aq túr. Ásirese, AQSh-ta. Amerika preziydentterining «Qúday, Amerikany jarylqay kór!» dep yshqynuy men ant bererde «Injilge» qol qoyy osy sózimizding dәleli. Jalpy, din isteri deklarativti týrde memleket әserinen tys bolghanymen, әr memleketting óz diny sayasaty bolatyny aqiqat. Yaki, memleket óz azamattarynyng qanday diny modeldi ústanatynyn aishyqtap alugha tiyis. Songhy kezde soltýstiktegi alyp kórshimiz Reseyding sayasy ómirinde pravoslavtyq boyau qalyndap bara jatqany eshkimge jasyryn emes. Qazir múnda eldegi basty dinderding negizgi qaghidalaryn ýiretetin pәnder jiyntyghyn mektepke engizu (qazirshe balanyng tandauy arqyly) tәjiriybesi qarastyryluda. Olay bolsa, qazaqstandyq qúzyrly oryndarymyz dәstýrli dinimizdi nasihattau isin óz baqylauyna aluy kerek. Memleket din isterinde óz ústanymyn jariya etip, ghasyrlardan beri eldikting irgetasy qyzmetin atqarghan tól ruhaniyatymyzgha den qoyatyn uaqyty jetti. Kýni keshegi danqty, úly memleketimiz Altyn Ordanyng ózegi bolghan - Qoja Ahmet Yasauy joly men hanafiylik mektep býgingi kýnning de barlyq ruhany súranystaryna jauap bereri haq.

2. Búl súraqqa jauap retinde men tolghaghy jetken taghy bir mәselege nazar audarghym keledi. Ol - bizdegi tolyq maghynasyndaghy din ziyalylarynyng qalyptaspauy. Din ziyalysy - ziyalylyqtyng jogharghy dengeyin, asqaq parasat pen payym kórsetip, júrtqa ýlgi bolyp, jol núsqaytyn erekshe buyn boluy kerek. Bizding kommunistik ótkenimiz ben baghyty kýmәndi diny oqu oryndarynyng bitirushilerining statistikasy elde din ziyalysyn qalyptastyrmaydy. Keybir dindәrlardyng sózine qúlaq salsanyz, óz ótkeninizden týnilip, basqanyng «qansyghyna» tansyq boludan arygha barmaysyz. Bir qyzyghy, býgingining ziyalysy ózin dinnen bólek kórsetkisi keledi. Ol - mýmkin zat emes. Kez-kelgen ziyaly qalasyn-qalamasyn belgili bir dinning qúndylyqtar shenberinde tәrbiyelenedi. Ony ózi aishyqtap bilmeui mýmkin. Qazaqy mәdeniyetting kәusarynan qanyp ishken býgingi últ ziyalylaryn músylman ziyalylaryna jatqyzugha bolady. Bizge jetispey túrghany dindәrlarymyzdyng din parasaty men izgiligin kórsete almauy. Búl túrghydan alghanda jastar arasynda últtyq ónege men diny ruhanilyqty óre biletin buynnyng qalyptasyp kele jatqany quantady. «Ýsh qiyan» gazeti ýzbey jariyalap kele jatqan «ABJaD» intellektualdyq kluby manyndaghy órenderden sol jýrekke qonghan imany izgilik pen eldik patriottyqtyn, bilimdilikting lebi seziledi. Din ziyalysyn tәrbiyeleu isinde osynday ong tәjiriybelerding orny erekshe.

Súhbatty jýrgizgen

Dәuren SEYITJANÚLY

«Ýsh qiyan» gazeti

25.02.2010 jyl, №6 sany

Týpnúsqadaghy taqyryp - «Memleket dinnen bólek»  degen qaghida paydaly boldy ma, ziyan etti me?»