Birazdan beri ýni shyqpay qalghan aitysty joqtaushylar da, sol aitystyng arbasyn talay jyldan beri sýirep kele jatqan Jýrsin Ermandy izdeushiler de az emes býginde.  Ekeuara  әngimede aitystan da basqa kókeydegi kóp saualgha jauap izdedik.

-  Aytys degende júrttyng esine Jýrsin Erman týsedi, al sizding atynyz atalsa, aldymen auyzgha aitys oralady. Sol aitys 15 jyl telearnalardan  ýzbey kórsetilip keldi de, kilt toqtady. Jyl jarymgha juyq uaqyt aitystan kóz jazyp qalghan kórermenning kónilindegi saual bireu: Nege? Aytysqa sayasat aralasty ma, әlde aitys sayasatqa aralasty ma?

- Aytystyn  ótpegenine, efirden toqtatylghanyna  1 jyl 4 ay boldy. Qayda barsam da, halyq  aitysty súraydy. «Aytys nege toqtap qaldy? Siz qayda jýrsiz?» deydi. Byltyrghy jeltoqsan aiynda meni ministrlikke shaqyrdy. Múhtar Qúl-Múhammedtin  qabyldauynda boldym. Aytys jabyldy.

Birazdan beri ýni shyqpay qalghan aitysty joqtaushylar da, sol aitystyng arbasyn talay jyldan beri sýirep kele jatqan Jýrsin Ermandy izdeushiler de az emes býginde.  Ekeuara  әngimede aitystan da basqa kókeydegi kóp saualgha jauap izdedik.

-  Aytys degende júrttyng esine Jýrsin Erman týsedi, al sizding atynyz atalsa, aldymen auyzgha aitys oralady. Sol aitys 15 jyl telearnalardan  ýzbey kórsetilip keldi de, kilt toqtady. Jyl jarymgha juyq uaqyt aitystan kóz jazyp qalghan kórermenning kónilindegi saual bireu: Nege? Aytysqa sayasat aralasty ma, әlde aitys sayasatqa aralasty ma?

- Aytystyn  ótpegenine, efirden toqtatylghanyna  1 jyl 4 ay boldy. Qayda barsam da, halyq  aitysty súraydy. «Aytys nege toqtap qaldy? Siz qayda jýrsiz?» deydi. Byltyrghy jeltoqsan aiynda meni ministrlikke shaqyrdy. Múhtar Qúl-Múhammedtin  qabyldauynda boldym. Aytys jabyldy.

Nege  tyiym salynghanyn men jaqsy bilemin. Madaqtaugha qúrylyp, tek jaqsylyqtardy ghana sóz etip dәriptegen aitystyng eshkimge keregi bolmas edi.  Aytystyng sonau zamandardan kele jatqan dәstýri - qoghamda bolyp jatqan kelensiz jayttardy ashyp aitu, óleng tilimen synau әri әjualau. Al aitysta aitylghan әngime biylikke jaqpady. Ony joldaghy qular memleket basshysyna myng qúbyltyp jetkizui otqa may qúighanday boldy. Keshegi Abylaydyng túsynda, kommunistik partiyanyn, qylyshynan qan tamghan qyzyl imperiyanyng túsynda  da aitys jýrip túrghan bolatyn. Eng ókinishtisi, jýzdegen jyldyq tarihy bar, kiyeli ónerge  Tәuelsiz Qazaqstan túsynda toqtau salyndy. Búl - elding ruhany sorlylyghynyng kórinisi.  Aqyndardyng auzyna qaqpaq qong sóz bostandyghynyng qanshalyqty dәrejede ekenin kórsetedi.  Qazaq «Er bolsang bopsagha shyda», «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» deydi. Shyndyq qay kezde de aitylghan. Shyndyqqa shider bolmaghan. Tәuelsiz Qazaqstan túsynda aitysty toqtatu - masqara, soraqy kórinis.

- «Aytys  ýshin jylpospyn  men, eptimin, aitys dese - tau jygharday ekpinim» deushi ediniz ghoy. Tau jygharday ekpininizding tausylghany ma?

- Jaqynda «Aytyspen qoshtasu» degen óleng jazdym. «Qazaq әdebiyeti» gazetinde jariyalandy. Búl súraghyna sol ólenimmen jauap bereyin.

Shiyrek ghasyr boldy «Aytys» aldanyshym,

Rahmet  - aldanysh bolghany ýshin.

Talay tórde tu etip jelbiretti,

Toz-toz  bolghan qazaqtyng ór namysyn.

Sen qazaqtyng armanyn ýstem ettin,

Sen talaydyng barmaghyn tistelettin.

Mynmen jalghyz alysar shama qayda?

Baqany  bar bandygha ne istemekpin?!

Qymyzday  bop ashyghan sabasynda,

Shyraq jaqtyng últynnyng sanasynda.

Alpauytpen  alysyp jýrgeninde

Qolyng ketti biylikting jaghasynda.

Menen dәrmen ketti endi

Keshir meni!

Sensiz  algha jyljidy kósh ilgeri

Bar qazaqtyng auzyna qúm qúighany -

Aytys, senin ýnindi óshirgeni.

- Songhy jyldary aytystyng sәl súiylyp ketkenin eskersek, bir jaghynan búl dúrys ta siyaqty. Aqyndardyng bir taqyryptyng tóniregin shiyrlap shygha almaytyny, әzilderine deyin jattandy ekeni synalyp jýrgeni bizden góri sizge mәlim. Al aqynnyng dengeyi ósu ýshin ne isteu kerek edi dep oilaysyz?

- Aytys ólenining kórkemdik sapasy - mәngilik súraq. Biraq, barlyq aqyndy nemese barlyq aitysty «súiylyp ketti» degen bir ólshemge syighyzugha bolmas. Barlyq shygharmashylyq óner sekildi, aitys ta birde sәtti, birde sәtsiz boldy. Ony kókke kóteru ýshin bir útymdy sózge sýiinu de jetkilikti. Aytystyng jәne aityskerlerding dengeyin kóteru - eshqashan ózektiligin joymaytyn mәsele. Barlyghy ainalyp kelip daryn dengeyine jәne izdeniske tireledi. Sondyqtan búl baghyttaghy júmystar jalghasa beretin bolady.

- Aytys turaly gazet shygharmaq bolyp ediniz...

- Onday oiym bolghan. Shygharghan joqpyn. Ministrlikke tirketip, kuәligin de alyp qoyghanmyn. Júmys kóp bolghandyqtan, ýlgermedim. Mýmkindigim bolmady.

150-DEN ASTAM KÓLIK TIGILDI...

- «Jýrsinnin jýirikteri» jobasyn qaytadan qolgha alatyn oiynyz joq pa?

- Aytys toqtaghannan keyin osy joba arqyly aitysty jalghastyratyn oiym bolghan. Biraq, jeme-jemge kelgende aitysty kýittegenim dúrys dep oiladym. «Jýrsinning jýirikteri» aqyndardyng basqa da jana qyryn kórsetetin, soghan oray úiymdastyrylghan joba. Aytystyng sinkretti óner ekenin eskersek, aqyndar әmbebaptyghymen erekshelenedi. Ol әri sazger, әri әnshi, kýishi jәne parodist. Jobany әli de jalghastyrugha bolady. Oida bar. Biraq, qazir bәri mýmkindikke, qarjygha kelip tireledi.

- Orazaly Dosbosynov dýniyeden ótkeli de bes jyl bolypty. Ot tildi, oraq auyzdy aqynnyn ólenderin  jinastyryp, kitap shygharyp jatqan eshkim joq. Joqtaugha túrarlyq aqynnyng biri әri biregeyi emes pe edi Orazaly?

- Shygharyp jatyr ghoy. Jaqynda artynda qalghan әieli Ajar «Estelikter» degen kitap dayyndap jatqandaryn aityp habarlasqan. Aghasy Onghar da «ólenderin jinastyryp jatyrmyz» degen. Onyng bәrimen ainalysugha mýmkindigim kelmeydi. Orazaly turaly gazetke de,  kitabyma da esteligim, ólenim shyqty.

- Al Orazalygha arnap bir aitys ótkizuge bolmas pa edi? Keyde bolymsyz taqyrypta da aitys ótip jatady. Onyng janynda Orazaly Dosbosynovtyng aitysqa enbegi ótti emes pe?

- Shyraghym-au, Orazalygha arnap aitys ótkizu túrmaq, jay aitys ta ótkize almay otyrmyz. Áriyne,  aitysta oiqastap ótken kesek talantqa arnap aitys ótkizu artyq emes. Aytys degen myltyqsyz maydan tәrizdi. Tashkentte aitys ótip jatqanda Kópbay Omarovtyng ayaq astynan jýregi toqtap qaldy. Erik Asqarov kólik apatynan ketti. Ázimbek Janqúliyev jýregi toqtap óldi. Sanamalay bersem, shyghyn kóp bizde. Osylardyng qay-qaysysy bolsyn aitysqa enbegi singen azamattar. Árqaysysyna arnap aitys ótkizuge túrarlyq. Kolymyzdan kelgenshe biz әr aitysta olardyng atyndaghy jýlde taghayyndap, eske alyp túrdyq. Men - jalghyzbyn. Resmy mekeme emespin. Qolymnan kóp nәrse kelmeydi. Men de aitystan tysqary ailyq tauyp, bala-shaghamdy asyrauym qajet. Aytystan tek tayaq jeuge tiyis emespin. Ózimning de nesibemdi tauyp jeuim kerek qoy.

- Jalpy, aqyngha syilyq ne ýshin qajet?  Eshqanday jýlde berilmeytin aitys ótetin bolsa, oghan qatysushylar tabylar ma edi?

- Jengen  aqynnyn ónerine riza bolyp, shapan  jauyp, at mingizu búrynghy zamanda da bolghan.  Halyq aqyngha degen rizashylyghyn osy arqyly bildirgen. Aqynyn riza etip attandyrghan. Aytysqa mәshiyne tigip, qomaqty qarjy berudi shygharghan men ghana. 1984 jyldan beri 150-den astam kólik jýldege tigilip, aqyndardyng aldy kemi 10-15 kólikten aldy. Sonyng ishinde ýkimetting bólgen bir tiyny joq. Onyng bәri aldynda otyrghan Ermanov degen qazaqtyng annan-mynnan qúrap-súrap tapqan aqshasyna kelgen dýniye. Bәri aqshagha tirelip qalghan joq. Aqyndarymyz jýldesiz-aq elding kónilin kóterip, múnyn jyrlaugha dayyn.

- «Qazaqstan» Últtyq teleradiokorporasiyasynda, Qazaq radiosynda basshylyq qyzmetter atqardynyz. Belgili bir kedergiler bolghanynan da habardarmyz. Ótken kýndi eske alghanda nege sýiinesiz, nege kýiinesiz? «Áttegen-ay» deriniz kóp pe?

- Qazaq Radiosynda 3-4 jyl júmys istedim. Radiony  kәsiby shygharmashylyq dengeyde sara jolgha salyp, biyikke kóterdim. Betalysyn aiqyndap berdim dep oilaymyn. Qazir sol baghytta júmys istep jatyr. Búqaralyq aqparat qúraldaryna baylanysty pikir aityp jýrgen ýlken aghalarymyzdyng da, qarapayym kórermennin  de pikiri osy. Sýiinerim - «Qazaq radiosyn tyndau ýshin ýiimizge tranzistor satyp aldyq» dep habarlasatyn adamdar kóp. Búl da bolsa mening enbegimning nәtiyjesi.

«Qazaqstan» Últtyq arnasynda maghan júmys istetkizbedi. Kóp isti atqaruyma kedergi jasaldy. Men televiziyagha 20 jasymda  keldim. Teledidardyn jiligin shaghyp, mayyn ishken  adammyn. Tolysyp, kәsibiy

sheberligim  jetisken tústa  ózimning enbegim singen teledidardy basqaryp, últtyq baghytta júmys isteuge kóp josparlar jasadym. Alayda, men arna basshylyghyna basqa ishki oiyndardyng esebinde barghan ekenmin. Sony týsindim. Tizgindi qolgha ústay salysymmen júmys istetpedi. Sebebi teledidardyng basynda otyrghan adamdar jurnalistikadan habary joq, aqsha ýshin otyrghan sheneunikter. Qoldan qaghyp, júmys istetpegen song ketuge tura keldi. Josparymnyng bәri ayaqsyz qaldy. Ókinishti...

- Kezinde deputattyq saylaugha týskeninizdi bilemiz. «Sayasy qyzmetiniz» sonymen tәmam boldy ma, әlde?

Tәmam boldy. Qazaqstanda demokratiyaly saylau degen joq. Biz ony bilmey týsip kettik. Memleketting mashinasy shaynap, jep qoya jazdady. «Parlamentke baryp halyqtyng sózin sóileymin, joghyn joqtaymyn, aqiqatty aitamyn» degenim pendeshilik eken. Bos qiyal eken. Barmaghanyma da ókinbeymin. Qaltadaghy parlament qoy qazir.

- Dәl qazir sizdi qazir ne tolghandyrady?

- Meni  tolghandyrmaytyn mәsele joq. Qazaq sportynyng taghdyry tolghandyrady. Vankuverde ótken qysqy olimpiadada bir qazaqtyng top jara almauy jýikeme әbden tiydi. Qazir Qazaqstan Europadaghy Qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymyna  tóragha boldy. Oibay, bizdi әlem moyyndady dep jatyrmyz ghoy. Álemdi últtyq sportymyzben, ónerimizben, mәdeniyetimizben moyyndatuymyz kerek. Qazir bәrin qaghazdaghy kórsetkishpen baghalaytyn boldyq qoy, meni osy da oilandyrady. Meni qazirgi әdebiyetting jayy mazalaydy. Ol az desen, ózimning densaulyghymnan bastap, meni sendey qyzdardyng nege túrmysqa shyqpay jýrgeni de tolghandyrady. Qazir elimizde 450000 qyz «kәri qyz» atanyp, kýieusiz otyr. Halqymyzdyng ýlesi 67%-jetti, pәlen million boldyq dep maqtanamyz. Osy ghasyrdyng basynda ózbekter bizden 7-8 ese kem bolatyn. Qazir olardyng sany 20 millionnan asyp ketti. Al biz әli jete almay jýrmiz. Qazaqtyng sanyn kóbeytu kerek. Sharighat boyynsha 4 әiel alugha rúqsat etilgen. Ári búl bizding dәstýrimizde de bar. Abylaydyng 12 әieli, 30 úly bolghan. Biz moralidyq jaghdaydyng bәrine uaqytsha kóz júmuymyz kerek. Kóp әiel aludy zandastyruymyz kerek. Nege bizge kóbeymeske? Mysaly, kýnine 1 million qytay atylyp túrsa, 365 kýnde 365 million qytay atylady. Odan qalghan 1,5 milliardy da jetip jatyr. Al qazaqtardy atatyn bolsa,  10 million qazaq 10-aq kýnde atylyp bitemiz. Tragediya ma? Tragediya....

- Ángimenizge rahmet.

Ángimelesken Qarlygha Ibragimova.

Týpnúsqadaghy taqyryp - «Bar qazaqtyng auzyna qúm qúighany -

Aytys, senin ýnindi óshirgeni»

«Alqa» jurnaly, №3, 2010.