ءبىرازدان بەرى ءۇنى شىقپاي قالعان ايتىستى جوقتاۋشىلار دا، سول ايتىستىڭ ارباسىن تالاي جىلدان بەرى سۇيرەپ كەلە جاتقان ءجۇرسىن ەرماندى ىزدەۋشىلەر دە از ەمەس بۇگىندە.  ەكەۋارا  اڭگىمەدە ايتىستان دا باسقا كوكەيدەگى كوپ ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدىك.

-  ايتىس دەگەندە جۇرتتىڭ ەسىنە ءجۇرسىن ەرمان تۇسەدى، ال ءسىزدىڭ اتىڭىز اتالسا، الدىمەن اۋىزعا ايتىس ورالادى. سول ايتىس 15 جىل تەلەارنالاردان  ۇزبەي كورسەتىلىپ كەلدى دە، كىلت توقتادى. جىل جارىمعا جۋىق ۋاقىت ايتىستان كوز جازىپ قالعان كورەرمەننىڭ كوڭىلىندەگى ساۋال بىرەۋ: نەگە؟ ايتىسقا ساياسات ارالاستى ما، الدە ايتىس ساياساتقا ارالاستى ما؟

- ايتىستىڭ  وتپەگەنىنە، ەفيردەن توقتاتىلعانىنا  1 جىل 4 اي بولدى. قايدا بارسام دا، حالىق  ايتىستى سۇرايدى. «ايتىس نەگە توقتاپ قالدى؟ ءسىز قايدا ءجۇرسىز؟» دەيدى. بىلتىرعى جەلتوقسان ايىندا مەنى مينيسترلىككە شاقىردى. مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ  قابىلداۋىندا بولدىم. ايتىس جابىلدى.

ءبىرازدان بەرى ءۇنى شىقپاي قالعان ايتىستى جوقتاۋشىلار دا، سول ايتىستىڭ ارباسىن تالاي جىلدان بەرى سۇيرەپ كەلە جاتقان ءجۇرسىن ەرماندى ىزدەۋشىلەر دە از ەمەس بۇگىندە.  ەكەۋارا  اڭگىمەدە ايتىستان دا باسقا كوكەيدەگى كوپ ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدىك.

-  ايتىس دەگەندە جۇرتتىڭ ەسىنە ءجۇرسىن ەرمان تۇسەدى، ال ءسىزدىڭ اتىڭىز اتالسا، الدىمەن اۋىزعا ايتىس ورالادى. سول ايتىس 15 جىل تەلەارنالاردان  ۇزبەي كورسەتىلىپ كەلدى دە، كىلت توقتادى. جىل جارىمعا جۋىق ۋاقىت ايتىستان كوز جازىپ قالعان كورەرمەننىڭ كوڭىلىندەگى ساۋال بىرەۋ: نەگە؟ ايتىسقا ساياسات ارالاستى ما، الدە ايتىس ساياساتقا ارالاستى ما؟

- ايتىستىڭ  وتپەگەنىنە، ەفيردەن توقتاتىلعانىنا  1 جىل 4 اي بولدى. قايدا بارسام دا، حالىق  ايتىستى سۇرايدى. «ايتىس نەگە توقتاپ قالدى؟ ءسىز قايدا ءجۇرسىز؟» دەيدى. بىلتىرعى جەلتوقسان ايىندا مەنى مينيسترلىككە شاقىردى. مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ  قابىلداۋىندا بولدىم. ايتىس جابىلدى.

نەگە  تىيىم سالىنعانىن مەن جاقسى بىلەمىن. ماداقتاۋعا قۇرىلىپ، تەك جاقسىلىقتاردى عانا ءسوز ەتىپ دارىپتەگەن ايتىستىڭ ەشكىمگە كەرەگى بولماس ەدى.  ايتىستىڭ سوناۋ زامانداردان كەلە جاتقان ءداستۇرى - قوعامدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىز جايتتاردى اشىپ ايتۋ، ولەڭ تىلىمەن سىناۋ ءارى ءاجۋالاۋ. ال ايتىستا ايتىلعان اڭگىمە بيلىككە جاقپادى. ونى جولداعى قۋلار مەملەكەت باسشىسىنا مىڭ قۇبىلتىپ جەتكىزۋى وتقا ماي قۇيعانداي بولدى. كەشەگى ابىلايدىڭ تۇسىندا، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ، قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ تۇسىندا  دا ايتىس ءجۇرىپ تۇرعان بولاتىن. ەڭ وكىنىشتىسى، جۇزدەگەن جىلدىق تاريحى بار، كيەلى ونەرگە  تاۋەلسىز قازاقستان تۇسىندا توقتاۋ سالىندى. بۇل - ەلدىڭ رۋحاني سورلىلىعىنىڭ كورىنىسى.  اقىنداردىڭ اۋزىنا قاقپاق قويۋ ءسوز بوستاندىعىنىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ەكەنىن كورسەتەدى.  قازاق «ەر بولساڭ بوپساعا شىدا»، «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەيدى. شىندىق قاي كەزدە دە ايتىلعان. شىندىققا شىدەر بولماعان. تاۋەلسىز قازاقستان تۇسىندا ايتىستى توقتاتۋ - ماسقارا، سوراقى كورىنىس.

- «ايتىس  ءۇشىن جىلپوسپىن  مەن، ەپتىمىن، ايتىس دەسە - تاۋ جىعارداي ەكپىنىم» دەۋشى ەدىڭىز عوي. تاۋ جىعارداي ەكپىنىڭىزدىڭ تاۋسىلعانى ما؟

- جاقىندا «ايتىسپەن قوشتاسۋ» دەگەن ولەڭ جازدىم. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى. بۇل سۇراعىڭا سول ولەڭىممەن جاۋاپ بەرەيىن.

شيرەك عاسىر بولدى «ايتىس» الدانىشىم،

راحمەت  - الدانىش بولعانى ۇشىن.

تالاي توردە تۋ ەتىپ جەلبىرەتتى،

توز-توز  بولعان قازاقتىڭ ءور نامىسىن.

سەن قازاقتىڭ ارمانىن ۇستەم ەتتىڭ،

سەن تالايدىڭ بارماعىن تىستەلەتتىڭ.

مىڭمەن جالعىز الىسار شاما قايدا؟

باقانى  بار باندىعا نە ىستەمەكپىن؟!

قىمىزداي  بوپ اشىعان ساباسىندا،

شىراق جاقتىڭ ۇلتىڭنىڭ ساناسىندا.

الپاۋىتپەن  الىسىپ جۇرگەنىڭدە

قولىڭ كەتتى بيلىكتىڭ جاعاسىندا.

مەنەن دارمەن كەتتى ەندى

كەشىر مەنى!

سەنسىز  العا جىلجيدى كوش ىلگەرى

بار قازاقتىڭ اۋزىنا قۇم قۇيعانى -

ايتىس، سەنىڭ ۇنىڭدى وشىرگەنى.

- سوڭعى جىلدارى ايتىستىڭ ءسال سۇيىلىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، ءبىر جاعىنان بۇل دۇرىس تا سياقتى. اقىنداردىڭ ءبىر تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىن شيىرلاپ شىعا المايتىنى، ازىلدەرىنە دەيىن جاتتاندى ەكەنى سىنالىپ جۇرگەنى بىزدەن گورى سىزگە ءمالىم. ال اقىننىڭ دەڭگەيى ءوسۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەدى دەپ ويلايسىز؟

- ايتىس ولەڭىنىڭ كوركەمدىك ساپاسى - ماڭگىلىك سۇراق. بىراق، بارلىق اقىندى نەمەسە بارلىق ايتىستى «سۇيىلىپ كەتتى» دەگەن ءبىر ولشەمگە سىيعىزۋعا بولماس. بارلىق شىعارماشىلىق ونەر سەكىلدى، ايتىس تا بىردە ءساتتى، بىردە ءساتسىز بولدى. ونى كوككە كوتەرۋ ءۇشىن ءبىر ۇتىمدى سوزگە ءسۇيىنۋ دە جەتكىلىكتى. ايتىستىڭ جانە ايتىسكەرلەردىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ - ەشقاشان وزەكتىلىگىن جويمايتىن ماسەلە. بارلىعى اينالىپ كەلىپ دارىن دەڭگەيىنە جانە ىزدەنىسكە تىرەلەدى. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى جۇمىستار جالعاسا بەرەتىن بولادى.

- ايتىس تۋرالى گازەت شىعارماق بولىپ ەدىڭىز...

- ونداي ويىم بولعان. شىعارعان جوقپىن. مينيسترلىككە تىركەتىپ، كۋالىگىن دە الىپ قويعانمىن. جۇمىس كوپ بولعاندىقتان، ۇلگەرمەدىم. مۇمكىندىگىم بولمادى.

150-دەن استام كولىك تىگىلدى...

- «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى» جوباسىن قايتادان قولعا الاتىن ويىڭىز جوق پا؟

- ايتىس توقتاعاننان كەيىن وسى جوبا ارقىلى ايتىستى جالعاستىراتىن ويىم بولعان. بىراق، جەمە-جەمگە كەلگەندە ايتىستى كۇيتتەگەنىم دۇرىس دەپ ويلادىم. «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى» اقىنداردىڭ باسقا دا جاڭا قىرىن كورسەتەتىن، سوعان وراي ۇيىمداستىرىلعان جوبا. ايتىستىڭ سينكرەتتى ونەر ەكەنىن ەسكەرسەك، اقىندار امبەباپتىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ءارى سازگەر، ءارى ءانشى، كۇيشى جانە پاروديست. جوبانى ءالى دە جالعاستىرۋعا بولادى. ويدا بار. بىراق، قازىر ءبارى مۇمكىندىككە، قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى.

- ورازالى دوسبوسىنوۆ دۇنيەدەن وتكەلى دە بەس جىل بولىپتى. وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى اقىننىڭ ولەڭدەرىن  جيناستىرىپ، كىتاپ شىعارىپ جاتقان ەشكىم جوق. جوقتاۋعا تۇرارلىق اقىننىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى ەمەس پە ەدى ورازالى؟

- شىعارىپ جاتىر عوي. جاقىندا ارتىندا قالعان ايەلى اجار «ەستەلىكتەر» دەگەن كىتاپ دايىنداپ جاتقاندارىن ايتىپ حابارلاسقان. اعاسى وڭعار دا «ولەڭدەرىن جيناستىرىپ جاتىرمىز» دەگەن. ونىڭ بارىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىگىم كەلمەيدى. ورازالى تۋرالى گازەتكە دە،  كىتابىما دا ەستەلىگىم، ولەڭىم شىقتى.

- ال ورازالىعا ارناپ ءبىر ايتىس وتكىزۋگە بولماس پا ەدى؟ كەيدە بولىمسىز تاقىرىپتا دا ايتىس ءوتىپ جاتادى. ونىڭ جانىندا ورازالى دوسبوسىنوۆتىڭ ايتىسقا ەڭبەگى ءوتتى ەمەس پە؟

- شىراعىم-اۋ، ورازالىعا ارناپ ايتىس وتكىزۋ تۇرماق، جاي ايتىس تا وتكىزە الماي وتىرمىز. ارينە،  ايتىستا ويقاستاپ وتكەن كەسەك تالانتقا ارناپ ايتىس وتكىزۋ ارتىق ەمەس. ايتىس دەگەن مىلتىقسىز مايدان ءتارىزدى. تاشكەنتتە ايتىس ءوتىپ جاتقاندا كوپباي وماروۆتىڭ اياق استىنان جۇرەگى توقتاپ قالدى. ەرىك اسقاروۆ كولىك اپاتىنان كەتتى. ازىمبەك جانقۇليەۆ جۇرەگى توقتاپ ءولدى. سانامالاي بەرسەم، شىعىن كوپ بىزدە. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن ايتىسقا ەڭبەگى سىڭگەن ازاماتتار. ارقايسىسىنا ارناپ ايتىس وتكىزۋگە تۇرارلىق. كولىمىزدان كەلگەنشە ءبىز ءار ايتىستا ولاردىڭ اتىنداعى جۇلدە تاعايىنداپ، ەسكە الىپ تۇردىق. مەن - جالعىزبىن. رەسمي مەكەمە ەمەسپىن. قولىمنان كوپ نارسە كەلمەيدى. مەن دە ايتىستان تىسقارى ايلىق تاۋىپ، بالا-شاعامدى اسىراۋىم قاجەت. ايتىستان تەك تاياق جەۋگە ءتيىس ەمەسپىن. ءوزىمنىڭ دە نەسىبەمدى تاۋىپ جەۋىم كەرەك قوي.

- جالپى، اقىنعا سىيلىق نە ءۇشىن قاجەت؟  ەشقانداي جۇلدە بەرىلمەيتىن ايتىس وتەتىن بولسا، وعان قاتىسۋشىلار تابىلار ما ەدى؟

- جەڭگەن  اقىننىڭ ونەرىنە ريزا بولىپ، شاپان  جاۋىپ، ات مىنگىزۋ بۇرىنعى زاماندا دا بولعان.  حالىق اقىنعا دەگەن ريزاشىلىعىن وسى ارقىلى بىلدىرگەن. اقىنىن ريزا ەتىپ اتتاندىرعان. ايتىسقا ماشينە تىگىپ، قوماقتى قارجى بەرۋدى شىعارعان مەن عانا. 1984 جىلدان بەرى 150-دەن استام كولىك جۇلدەگە تىگىلىپ، اقىنداردىڭ الدى كەمى 10-15 كولىكتەن الدى. سونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتىڭ بولگەن ءبىر تيىنى جوق. ونىڭ ءبارى الدىڭدا وتىرعان ەرمانوۆ دەگەن قازاقتىڭ اننان-مىننان قۇراپ-سۇراپ تاپقان اقشاسىنا كەلگەن دۇنيە. ءبارى اقشاعا تىرەلىپ قالعان جوق. اقىندارىمىز جۇلدەسىز-اق ەلدىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، مۇڭىن جىرلاۋعا دايىن.

- «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەراديوكورپوراتسياسىندا، قازاق راديوسىندا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقاردىڭىز. بەلگىلى ءبىر كەدەرگىلەر بولعانىنان دا حاباردارمىز. وتكەن كۇندى ەسكە العاندا نەگە سۇيىنەسىز، نەگە كۇيىنەسىز؟ «اتتەگەن-اي» دەرىڭىز كوپ پە؟

- قازاق راديوسىندا 3-4 جىل جۇمىس ىستەدىم. راديونى  كاسىبي شىعارماشىلىق دەڭگەيدە سارا جولعا سالىپ، بيىككە كوتەردىم. بەتالىسىن ايقىنداپ بەردىم دەپ ويلايمىن. قازىر سول باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بايلانىستى پىكىر ايتىپ جۇرگەن ۇلكەن اعالارىمىزدىڭ دا، قاراپايىم كورەرمەننىڭ  دە پىكىرى وسى. سۇيىنەرىم - «قازاق راديوسىن تىڭداۋ ءۇشىن ۇيىمىزگە ترانزيستور ساتىپ الدىق» دەپ حابارلاساتىن ادامدار كوپ. بۇل دا بولسا مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ ناتيجەسى.

«قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا ماعان جۇمىس ىستەتكىزبەدى. كوپ ءىستى اتقارۋىما كەدەرگى جاسالدى. مەن تەلەۆيزياعا 20 جاسىمدا  كەلدىم. تەلەديداردىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن  اداممىن. تولىسىپ، كاسىبي

شەبەرلىگىم  جەتىسكەن تۇستا  ءوزىمنىڭ ەڭبەگىم سىڭگەن تەلەديداردى باسقارىپ، ۇلتتىق باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە كوپ جوسپارلار جاسادىم. الايدا، مەن ارنا باسشىلىعىنا باسقا ىشكى ويىنداردىڭ ەسەبىندە بارعان ەكەنمىن. سونى ءتۇسىندىم. تىزگىندى قولعا ۇستاي سالىسىممەن جۇمىس ىستەتپەدى. سەبەبى تەلەديداردىڭ باسىندا وتىرعان ادامدار جۋرناليستيكادان حابارى جوق، اقشا ءۇشىن وتىرعان شەنەۋنىكتەر. قولدان قاعىپ، جۇمىس ىستەتپەگەن سوڭ كەتۋگە تۋرا كەلدى. جوسپارىمنىڭ ءبارى اياقسىز قالدى. وكىنىشتى...

- كەزىندە دەپۋتاتتىق سايلاۋعا تۇسكەنىڭىزدى بىلەمىز. «ساياسي قىزمەتىڭىز» سونىمەن ءتامام بولدى ما، الدە؟

ءتامام بولدى. قازاقستاندا دەموكراتيالى سايلاۋ دەگەن جوق. ءبىز ونى بىلمەي ءتۇسىپ كەتتىك. مەملەكەتتىڭ ماشيناسى شايناپ، جەپ قويا جازدادى. «پارلامەنتكە بارىپ حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيمىن، جوعىن جوقتايمىن، اقيقاتتى ايتامىن» دەگەنىم پەندەشىلىك ەكەن. بوس قيال ەكەن. بارماعانىما دا وكىنبەيمىن. قالتاداعى پارلامەنت قوي قازىر.

- ءدال قازىر ءسىزدى قازىر نە تولعاندىرادى؟

- مەنى  تولعاندىرمايتىن ماسەلە جوق. قازاق سپورتىنىڭ تاعدىرى تولعاندىرادى. ۆانكۋۆەردە وتكەن قىسقى وليمپيادادا ءبىر قازاقتىڭ توپ جارا الماۋى جۇيكەمە ابدەن ءتيدى. قازىر قازاقستان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا  توراعا بولدى. ويباي، ءبىزدى الەم مويىندادى دەپ جاتىرمىز عوي. الەمدى ۇلتتىق سپورتىمىزبەن، ونەرىمىزبەن، مادەنيەتىمىزبەن مويىنداتۋىمىز كەرەك. قازىر ءبارىن قاعازداعى كورسەتكىشپەن باعالايتىن بولدىق قوي، مەنى وسى دا ويلاندىرادى. مەنى قازىرگى ادەبيەتتىڭ جايى مازالايدى. ول از دەسەڭ، ءوزىمنىڭ دەنساۋلىعىمنان باستاپ، مەنى سەندەي قىزداردىڭ نەگە تۇرمىسقا شىقپاي جۇرگەنى دە تولعاندىرادى. قازىر ەلىمىزدە 450000 قىز «كارى قىز» اتانىپ، كۇيەۋسىز وتىر. حالقىمىزدىڭ ۇلەسى 67%-جەتتى، پالەن ميلليون بولدىق دەپ ماقتانامىز. وسى عاسىردىڭ باسىندا وزبەكتەر بىزدەن 7-8 ەسە كەم بولاتىن. قازىر ولاردىڭ سانى 20 ميلليوننان اسىپ كەتتى. ال ءبىز ءالى جەتە الماي ءجۇرمىز. قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك. شاريعات بويىنشا 4 ايەل الۋعا رۇقسات ەتىلگەن. ءارى بۇل ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە دە بار. ابىلايدىڭ 12 ايەلى، 30 ۇلى بولعان. ءبىز مورالدىق جاعدايدىڭ بارىنە ۋاقىتشا كوز جۇمۋىمىز كەرەك. كوپ ايەل الۋدى زاڭداستىرۋىمىز كەرەك. نەگە بىزگە كوبەيمەسكە؟ مىسالى، كۇنىنە 1 ميلليون قىتاي اتىلىپ تۇرسا، 365 كۇندە 365 ميلليون قىتاي اتىلادى. ودان قالعان 1,5 ميللياردى دا جەتىپ جاتىر. ال قازاقتاردى اتاتىن بولسا،  10 ميلليون قازاق 10-اق كۇندە اتىلىپ بىتەمىز. تراگەديا ما؟ تراگەديا....

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن قارلىعا يبراگيموۆا.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ - «بار قازاقتىڭ اۋزىنا قۇم قۇيعانى -

ايتىس، سەنىڭ ۇنىڭدى وشىرگەنى»

«القا» جۋرنالى، №3, 2010.