-El ishinde qazirgi qazaq әdebiyeti turaly týsinik-payym búrynghyday emes siyaqty. Últ әdebiyeti turaly teris pikirlerdi sol qalamgerlerding ózderi de jii aitady. Onyng ýstine býgingi tehnokrat úrpaq ruhany qúndylyqtardan qol ýze bastaghanday... Siz ne deysiz?

-El ishinde qazirgi qazaq әdebiyeti turaly týsinik-payym búrynghyday emes siyaqty. Últ әdebiyeti turaly teris pikirlerdi sol qalamgerlerding ózderi de jii aitady. Onyng ýstine býgingi tehnokrat úrpaq ruhany qúndylyqtardan qol ýze bastaghanday... Siz ne deysiz?

-Men taza qazaq әdebiyetin oqyp ósken, sol arqyly sauat ashqan adammyn. Sonday sarqylmas qaynary bar ruhany baylyqtan nәr alghandyqtan ol turaly tek jaqsy maghynada sóz aituym paryz. Qazir últtyq әdebiyetimiz tónireginde alypqashpa әngimeler kóp. Qansha adam bolsa sonsha pikir bar. Degenmen, «it ýredi, keruen kóshedi». Sondyqtan da qazaq әdebiyeti uaqyt ozghan sayyn ósip, órkendemese toqyraugha úshyray qoyghan joq. Áriyne, әdebiyet - tiri organizm bolghandyqtan, belgili bir kezenderde týrli qiyndyqtardy bastan ótkerip túrady. Birde qúldilap ketse, birde sharyqtay jóneledi. Biraq әdebiyetti jasau prosesi eshqashan toqtaghan emes, toqtamaydy da. Ol әr dәuirde óz dauysymen, óz ereksheligimen tuyp otyrady. Býgingi zaman auqymymen alyp qaraytyn bolsaq, qazaq әdebiyetinde әsirese poeziya janry algha shyghyp túr. Alayda búl pikirim proza, dramaturgiya syndy basqa salalar órkendemey túr degendi bildirmeydi. Búl salystyrmaly týrde alyp otyrghan óz oiym. Qalay bolghan kýnde de qazirgi qazaq óleni qanatyn keninen jaya bastaghany anyq. Búl, osy janrda qalam ústaghandardyng kóptiginen de bolsa kerek. Qazaq әu bastan aqyn halyq. Biraq qalam ústaghannyng bәrin talant dep tany beruge bolmas. Asqar Sýleymenovshe aitsaq «kemtalant mýmkindiginshe, shyn talant qalaghanynsha jazady». «Ólenge әrkimnin-aq bar talasy» demey me qazaq. Áytse de qazaqty әr kezderi ruhany asharshylyqtan saqtap qalghan osy Óleng qúdireti desek artyq aitpaghan bolar edik.

Jalpy júrtqa, qalyng oqyrmangha eng qoljetimdisi poeziya bolghandyqtan onyng sanagha degen yqpaly óte zor. Kóptegen úghymdar, nәzik sezimning qúpiya syrlary, biyik armandar men maqsattar, aqiqat pen elding aitar sózi osy ólenmen jetkiziledi emes pe?! Tipti balagha da bar nәrseni týsindirip, ýiretu tekten-tek óleng tilimen aitylmasa kerek. Demek, óleng halyqtyng sanasyn silkindirip, oyatu arqyly ózin de ósirip, damytyp otyrady. «Tughanda dýnie esigin ashady ólen...» dep Abay anyghyn aitqan. Óleng - bizding ruhany ómirimizding ainymas erekshe bir ýlken bóligi. Músylman balasy qasterleytin kiyeli Qúran kitaby da ólenmen jazylghan. Endeshe, shyn aqynnyng jýregin jaryp shyqqan naghyz óleng - ómirdi óz sureti emey nemene?!

-Búl sózderdi siz aqyn bolghandyqtan aityp otyrsyz ba? «Qazaq әdebiyeti myqty» dep dauryghyp, shulay bergenshe nege osy myqtylyghymyzdy ózgelerge moyyndata almaymyz?

-Ras, ókinishke oray biz «әdebiyetimiz myqty» dep keude kergenimizben osy myqtylyghymyzdy tiyisti dengeyde әlemge tanyta almay kelemiz. Qazaqta qanshama keremet әdeby tuyndylar, qanshama tegeurindi qalamgerler bar?! Solardyng syrtqy nasihaty kem. Óitkeni ruhany dýniyelerding óz aramyzdaghy ishki nasihaty da az. Bizding bir kemshin túsymyz bolsa ol - kóneden tamyr tartqan jyraulyq poeziyamyzdyng óz dengeyinde әlem tilderine audarylmauynda. Mysaly Dantening «Qúdyretti komediyasyn» aqiyq Múqaghaly qazaq tilinde sóiletti. Al sol Múqaghaliydi biz Dantening eline tanyta aldyq pa? Gomerding «Illiada», «Odisseya» dastandaryn qara sózben audarghan abyz Aqseleu Seydimbekti grekterge moyyndata aldyq pa? Múnday mysaldardy jýzdep keltire beruge bolady. Bir sýisinerligi qazaqtyng qabyrghaly qalamgerleri әlemdik әdebiyetting ozyq ýlgilerin qazaq oqyrmanyna óz erik-jigerlerimen enbektenip jetkizdi. Búl jankeshtilikteri ýshin qalamger qauymyn jogharydaghylar jarylqay da qoyghan joq.

Bayaghyda qazaqtyng marqasqa qalamgeri Ghabit Mýsirepov sarabdal synshy Saghat Áshimbaevqa bergen súhbatynda «Japon deytin az ghana halqy bar kishkene memleket bolsa da býkil dýniyedegi tehnikanyng eng ozyqtaryn jinap, ózgelerden ýirenu arqyly ózderining ozyq tehnikalaryn jasap shyghardy. Ádebiyet te sol sekildi. Sonday ozyq dәstýrlerdi, ózimizge kerek nәrselerdi sinirip almasaq artta qalyp qalamyz» degendey oilarymen bólisken. Demek, ózgeden ýirenuding paydasy bolmasa, ziyany joq.

Qazir qazaq әdebiyetine tynnan qosylyp jatqan býgingi jastardyng jana zamangha say oqyp, bilgeni kóp. Qazir qansha tehnologiyalar dәuiri desek te jalpy qazaqtyng ruhany dýniyelerge degen qúshtarlyghynyng artqany bayqalady. Bәzbireuler býginde eshkim tom-tom roman, hikayattardy, óleng ataulyny oqymaydy degenge sayatyn jansaq pikirler aitady. Menimshe olay emes. Jalpy qay qoghamda bolmasyn adamzat balasy belgili bir aumaly-tókpeli zamandardy bastan ótkergennen keyin mindetti týrde artyna qaraylap, ótkenge oralyp otyrady. Jetpis jyl boyy últymyzdy «qamauda» ústaghan qyzyl qúrsaudan shyghyp, Tәuelsizdik alghan tústan bastap biz de tarihymyzdy týgendep, ruhany múralarymyzdy qayta týletip, janghyrta bastadyq. Ár saladaghy batyl qadamdar endi-endi jasala bastady. Mineki, búl - oralu, yaghny tamyrdan ajyramaudyng amaly. «Ótkensiz bolashaq joq» demekshi, búl betbúrys qazaq halqyn jana biyikterge kótere bastady.

-Osy orayda óz tarapynyzdan aitar úsynystarynyz bar ma?

Qarap otyrsaq, kezkelgen qazaq balasy ózgening әdebiyetinen habardar. Kerisinshe syrttaghy kóp el bizding bay әdeby múramyzdan beyhabar. Sebebi memleketimizding syrtqy imidjge júmys isteui ekonomikalyq jetistikterge negizdelgen. Qúday-au, dóngelengen dýniyeni shyr ainaldyrghan alpauyt elderdi qanday tehnikalyq, ekonomikalyq jetistikterimizben tang qaldyrmaqpyz? Biz ózgelerdi tek qana ózimizding últtyq qúndylyqtardan bastau alatyn dýniyelerimizben ghana ózimizge qarata alamyz.

Qazaq qoghamyna ýlken mindetter atqaratyn iri ruhany ortalyq qajet. Biz bolsaq әli kýnge deyin «aldymen ekonomika sosyn sayasat» dep әli jýrmiz. Al әdebiyet, mәdeniyet, jalpy ruhaniyat qayda qaldy sonda. Damyp ketken ekonomikamyz bolsa ruhaniyatymyzdy algha sýirep ala jónelgeni qaysy? Ádebiyet jazushylargha, mәdeniyet әrtister men әnshilerge ghana kerek pe sonda?! Býginde elimizde qoghamdyq-sayasi, ekonomikalyq, әleumettik zertteuler men taldaular jasaytyn irili-úsaqty birneshe ortalyqtar bar. Osy tónireke ondaghy mamandar arnayy saraptama jýrgizip әr toqsandy, әr jyldy qortyndylap otyrady. Búghan qosa búl mәseleler ýnemi memleket nazarynda túrady. Al qazaq әdebiyetining ótken-ketkenin týgendep, býgingi betalysyn saraptap, jaman men  jaqsysyn aiyryp otyratyn ortalyghymyz nege joq? Jalghyz Jazushylar odaghyna barlyq mindet-tapsyrmalardy ýiip-tóge beruge bolmas. Ol qoghamdyq úiym ghana. Biraq soghan qaramastan onda qazaq әdebiyetining iygiligi ýshin birshama júmystar atqaryluda. Mening aitayyn dep otyrghanym memleket ekonomikagha qanday kónil bólse әdebiyetke de sonday kónil bólui kerek.

Desek te qazirgi uaqytta kitap shygharu eng onay sharua bolyp qaldy. Aqshang bolsa boldy. Kim ne jazsa da kezkelgen baspa kitap etip basyp shyghara bermek. Memlekettik dengeydegi týrli syilyqtardy taghayyndauda da mýlt ketetin tústarymyz joq emes. Jazushy degen atqa osylaysha kir júgha bastady. Oqyrman talghamy shatasty. Mine, sondyqtan da jana әdeby aghymdy saraptap otyratyn ortalyqtar kerek bizge.

Osy orayda bir aita keterlik jayt, Múhtar Maghauin jiyp-tergen «Bes ghasyr jyrlaydy» kóptomdyq jinaqty keyingi zerdeli zertteushiler tolyqtyra týsip jәne de ondaghy jyr, qissa, dastandar aghylshyn, fransuz, qytay, japon syndi eng kóp taraghan tilderge shama-sharqynsha, qara sózben týsindiru arqyly bosa da audarudy qajet etedi. Ol ýshin qazaqtyng arghy-bergi tarihynan habary bar talantty aqyndar, tanymy tereng ghalymdar alqaqotan otyryp jyraulyq poeziyany әlemdik dengeyge kóteruge júmyla kirisu qajet.

-Demek, audarma salasyna myqtap kónil bólu qajet deysiz ghoy?

-Biz osy uaqytqa deyin әlem әdebiyetin tek orys tilindegi núsqasyn audarumen ainalysyp keldik. Qazir, Qúdaygha shýkir jana zamangha beyimdelgen bir emes birneshe shet tilin biletin, qazirgi әdebiyette óz ornyn tauyp ýlgergen jastar barshylyq. Mysaly aqyn Dәren Berikqajyúly aghylshyn tilining bilgir mamany bolsa, aqyn Tanakóz Tolqynqyzy fransuz tilin Parijding ózinen oqyp kelgen. Onyng syrtynda kórshiles Qytaydan, Týrkiya, Irannan Atamekenimizge oralyp jatqan qanshama bilimdi de talantty jastar bar?!  Solardyng zor potensialyn paydalana otyryp qazaq әdebiyetining tandauly tuyndylaryn ózge tilderge audarudy qolgha alsaq iygilikti is bolar edi. «Enbegine qaray ónbegi» demekshi, búl rette qalamaqy mәselesi de ontayly sheshilui tiyis. Áytpese bizdegi býgingi audarma salasy kóbine ózgelerdi qazaqshalaugha baghyttalyp barady.

Kenes ýkimeti túsynda әdeby audarma salasy resmy týrde myqtap qolgha alyndy. Biraq, ol kezdegi audarmalar nauqanshyldyqqa úrynyp, negizinen kenes iydeologiyasyna ynghayly dýniyeler ghana audaryldy. Biz býginde barlyq is-әreketterimizdi últtyq iydeologiyagha negizdeuimiz kerek. Nege biz qazaq poeziyasy turaly sóz bastaghanda, arygha barugha erinshektik tanytyp Abaydan beri tarata salamyz? Demek ózimiz kókjiyekting arghy jaghyna ýnile bermeytin bolghanymyz ghoy. Qazaqtyng Qaztughan, Dospambet, Múryn, Aqtamberdi syndy jyraulary qay últta bar eken? Jalpy, әdeby múrany әlemge әigileu ýshin memlekettik dengeyde josparly týrde orasan sharualar atqaryluy tiyis edi. Alayda, býginde qolgha alynyp jýrgen «Mәdeny múra» baghdarlamasy kóbine kóne eskertkishterdi janartumen, búghan deyin súryptalyp qoyghan tarihy derekterdi biriktirip, sanauly tirajdy ensiklopediya basyp shygharumen ghana shektelip túrghanday.

-Uaqyt ozghan sayyn aqparattyq tehnologiya salasy qatty damu ýstinde. Áytse de biz osynday elektrondy-tehnikalyq iygilikterdi әdebiyetti nasihattaugha tiyimdi paydalana almay jýrgen siyaqtymyz...

- Dúrys aitasyn, mysaly ghalamtordan shetelding kezkelgen aqyn-jazushysy turaly myndaghan derekter men olardy shygharmalaryna qol jetkize alasyn. Al sol ghalamtorda qazaq әdebiyetine qatysty derek izdegen adam eshtene tappaydy. Áriyne elimizde әdebiyetti nasihattaytyn týrli dengeydegi sayttar júmys isteytin kórinedi. Biraq olardyng barlyghy derlik jýiesiz, talghamsyz qúrylghan. Internet degenning ózi ashyq-shashyq jatqan sheksiz dýnie ghoy. Biraq, ony dúrystap paydalansaq bir jón. Kim bolsa sonyng shimay-shatpaqtary engizilgen, qaydaghy bir kóldeneng kókattylar tórine jayghasyp alghan sayttardan ne payda? Sonday-aq birneshe avtordyng shygharmalaryn bir kitapqa biriktirgen újymdyq jinaqtar shyqpay ketti. Búl әsirese oqyrman ýshin tiyimdi bolar edi. Belgili bir qalamgerlerding kitaptaryn jeke-jeke satyp alghansha, újymdyq jinaq satyp alyp oqu arqyly birden birneshe avtordyng enbegmen tanysugha mýmkindik bolar edi. Onyng ýstine qazaq qalamgerleri batysta jaqsy jolgha qoyylghan «Ádeby agent» qyzmetine jýginbeydi. Baspagha da basqagha da bir ózi jýgiredi. Bolmasa jogharydaghylargha alaqan jaygha mәjbýr. Taghy bir eskeretin jayt, qazirgi tanda qazaq әdebiyeti telearnalardan nasihattalmaydy. Búl baghytta tek Qazaq radiosy men Shalqar últtyq arnasy shama-sharqylarynsha júmys isteude. Osy mәselelerding bәri de jogharydaghylardyng josparynda bolsa dep oilaymyn. Sebebi, qazaq әdebiyeti barynsha nasihattalsa qazaq tili tóniregindegi problema kýrt azayar edi. Biz tәuelsiz zamanymyzdyng tәuelsiz әdebiyetin tiyisinshe dәriptemey últjandy úrpaq ósire almaymyz. Qay memleketting de biyik boluy ol eng aldymen ruhany baylyghymen ólshenetin bolsa kerek.

Osynyng bәrin mýmkindiginshe retteuge bolady. Tym erkinsip ketken býgingidey qoghamda tanysy barlar men qaltalylar útyp, útylyp otyrghan shynayy jazushylar ghana. Bәlkim, búryn da solay bolghan shyghar... Ne desek te últ әdebiyeti kim kóringenning oiynshyghyna ainalmauy tiyis.

-Sóz sonynda bir óleng oqyp berseniz...

-Tughan jerding qar, múzy,

Ayazynmen «juyndyr».

Tughan jerding bal qyzy,

Búrymynmen buyndyr.

Tughan jerding búlaghy,

Tolqynynmen at meni.

Tughan jerding jylany,

Shyryldatyp shaq meni.

Tughan jerding shengeli,

Tyrna, ayamay betimdi.

Tughan jerding ermeni,

Auzyma qúy ótimdi.

Tughan jerding donyzy,

Qan josa qyp jaryp ket.

Tughan jerding qonyzy,

Domalatyp alyp ket.

Tughan jerding qasqyry,

Kemir, aqyn sýiegin.

Tughan jerding tas, qúmy,

Seni osylay sýiemin!

-Raqmet! Qalamynyz múqalmasyn!

Súhbattasqan Almat IYsәdil

Alashqa aitar datym

Nemisterding әdebiyeti men mәdeniyetin ózge elderde naihattaytyn «Gete instituty» kóptegen elderde júmys isteude. Onyng syrtynda myqty memleketter ózgelerding ruhany kenistigin ýnemi baqylauda ústap otyrady. Sebebi olar bәrin zerttep, zerdelep otyrady. Úrymtal tústa ózderin de kórsetip qalady, ózgeni de moyyndata biledi. Osy rette biz eng bolmasa Abay, Jambyl, Shәkәrim, Mahambet, Áuezov, Maqataev instituttaryn ashyp olardyng júmysyn shetelderde jýrgizuimiz qajet. Orystardyng ózi býkil tarihy túlghalary men klassik jazushylarynyng shygharmalaryn ýlken ekrangha shyghara bastady. Al bizde әli kýnge deyin Abay turaly júrt kóretindey bir kórkem filim joq. Qajet bolatyn bolsa qazaqtyng qaymaqtarynyng barlyghynyng derlik bir emes birneshe seriyagha jýk bola alatynday qadir-qasiyeti de qauqary da bar. Tek osyny qolgha alatyn kisi taba almay qor bolasyn. Bolmasa әdebiyetting órisi bir retki mýshayralar men bәigelermen, taralymy 1000 dana kitaptyng shyghuymen ghana shektelip qala bermek.