Tarihy sananyng saralyghyn saqtayyq
Qytay aqyny Ly Baydyng qazaqtyng arghy tegine esh qatysy joq ekendigin abai.kz aqparattyq portaly men «Qazaqstan» sayasy aptalyghy sergek júrt sel etip qaraytynday etip jazyp keledi. Alayda bizding arghy bergini qalt jibermey qarap, qadaghalap otyratyn tarihshylarymyz tyrs etpegen edi Esesine libaytanushylar ekpin alyp tipti «Egemen Qazaqstan» gazetining betinde bir birine sala qúlash hattar jazysyp, qaryq bolyp jatty. Áytkenmende, «osy ózi qalay?» dep oilanatyn da júrt bar eken bizde. Oqyp qaranyz:
Songhy mezgilde búqaralyq aqparat qúraldary betinde Qytay elining úly aqyny Ly Baydyng shyqqan tegi men әdeby múrasyna baylanysty birsypyra materialdar jaryq kórip, qoghamda ózara qayshylyqty pikirlerding óris aluyna negiz boldy. Mәselening gazet betterindegi jariyalanymdarmen shektelmey, odan da keng auqym aluy, yaghny Almatydaghy «Ádebiyet» baspa ýiinen «Elimen qauyshqan Eldibay aqyn» (2008, 138 b.) jәne Qazaqparat» baspasynan Elibay. Ly Bay. Ly Bo» «2009, 502 b.) atalatyn kitaptardyng oqyrman qauymgha jol tartyp, olardy shygharugha tikeley atsalysyp jýrgen kisilerding Qytay elining aqynyn eshqanday da dәlelsiz jep-jenil týrde qazaq últy men mәdeniyetine jatqyzugha qúlshyna kirisip, týrli әreketterdi iske asyryp jýrgendigi bizge osy mәlimdemeni dayarlap, jariyalaugha mәjbýr etti.
Qytay aqyny Ly Baydyng qazaqtyng arghy tegine esh qatysy joq ekendigin abai.kz aqparattyq portaly men «Qazaqstan» sayasy aptalyghy sergek júrt sel etip qaraytynday etip jazyp keledi. Alayda bizding arghy bergini qalt jibermey qarap, qadaghalap otyratyn tarihshylarymyz tyrs etpegen edi Esesine libaytanushylar ekpin alyp tipti «Egemen Qazaqstan» gazetining betinde bir birine sala qúlash hattar jazysyp, qaryq bolyp jatty. Áytkenmende, «osy ózi qalay?» dep oilanatyn da júrt bar eken bizde. Oqyp qaranyz:
Songhy mezgilde búqaralyq aqparat qúraldary betinde Qytay elining úly aqyny Ly Baydyng shyqqan tegi men әdeby múrasyna baylanysty birsypyra materialdar jaryq kórip, qoghamda ózara qayshylyqty pikirlerding óris aluyna negiz boldy. Mәselening gazet betterindegi jariyalanymdarmen shektelmey, odan da keng auqym aluy, yaghny Almatydaghy «Ádebiyet» baspa ýiinen «Elimen qauyshqan Eldibay aqyn» (2008, 138 b.) jәne Qazaqparat» baspasynan Elibay. Ly Bay. Ly Bo» «2009, 502 b.) atalatyn kitaptardyng oqyrman qauymgha jol tartyp, olardy shygharugha tikeley atsalysyp jýrgen kisilerding Qytay elining aqynyn eshqanday da dәlelsiz jep-jenil týrde qazaq últy men mәdeniyetine jatqyzugha qúlshyna kirisip, týrli әreketterdi iske asyryp jýrgendigi bizge osy mәlimdemeni dayarlap, jariyalaugha mәjbýr etti.
Á degende-aq, mynaday jaghdaydy eskertken jón. Búl arada sóz úly aqynnyng artynda qaldyrghan múrasynyng kórkemdik qúndylyghy jóninde emes. Álemdik órkeniyette jeke últtargha tәn úly aqyndar men oishyldardyng múrasyn jalpy adamzattyq qúndylyqtar sanatyna jatqyzu dәstýrge ainalghan. Ly Bay siyaqty úly shygharmashylyq iyesining múrasy jóninde de osy oidy aitugha tolyq negiz bar. Degenmen, búl arada әngime Ly Baydyng shygharmalaryn qazaq tiline kýmәndi mýddeler túrghysynan audaryp, aqynnyng shyqqan tegi men etnikalyq tәndigine baylanysty eshqanday da dәlelsiz jәne negizsiz tújyrymdargha kelip, ol tújyrymdaryn qoghamgha keng taratyp jýrgen Múhtarhan Orazbay siyaqty «audarmashy» men ony ashyq qoldap, dem berushilerding ýilesimsiz ziyandy әreketi jóninde bolyp otyr.
Ly Bay (701-762 j.j.) Tang patshalyghy (618-907 j.j.) dәuirinde ómir sýrip, býginde esimi әlem әdebiyeti klassikteri sanatyna qosylghan Qytay elining úly aqyndarynyng biri - Ly Bay múrasy men onyng ómir jolyn zertteu isinde ýlken tәjiriybe jiynaqtalyp, irgeli dәstýr qalyptasqan, әldeneshe buynnan túratyn libaytanushylar mektebi bar. Aqynnyng shygharmalary kórkem oidyng ozyq ýlgisi retinde qytay mektep oqulyqtaryna engen. Al mynjyldyq tarihy bar libaytanushylar arasynda aqynnyng Qytay últy men mәdeniyetine tәndigi jóninde ekiúshty pikir joq. Ly Baydyng tughan ólkesi jóninde HH gh. bastap әrqily boljamdar aityla bastaghandyghyna qaramastan, onyng shyqqan tegi jaghynan Qytaydyng resmy tarihyna engen patshalar әuletine tәn Ly familiyasy Qytay últynyng perzenti ekendigine búl elding shynayy ghalymdary eshqanday da kýmәn keltirgen emes.
Soghan qaramastan, aqynnyng shygharmalaryn qazaq tiline audarushy Múhtarhan Orazbay degen azamat (ózin tarih ghylymdarynyng doktory, professor ataghan) «Elimen qauyshqan Eldibay aqyn» (A., «Ádebiyet » baspa ýii, 2008, 138 b.) atalatyn kitabynda «Libay Qytayda Tang dep atalatyn handyqtar dәuirinde, Týrik tektilerden shyqqan biyleushiler Qytaydy basqarghan kezinde jasaghan adam. Qazaqsha aty Eldibay edi. Ol Qytayda Libay degen atpen ólgennen song danqqa bólengen aqyn. Tarihy jazbalar ony b.z. 701 jyly Taraz qalasyna jaqyn jerdegi Suyap (Shu) ózeni jaghasynda Toqmaq degen jerde tughan, 762 jyly Qytayda qaytys bolghan deydi», dep jazady. (28 b.)
Audarmashy kitabynda Ly Baydyng shyqqan tegi men tughan jerine qatysty ilanymdy derektik materialdar keltirmesten, oqyrmandy Ly Bay aqynnyng shygharmalaryn qazaq eline tәn múra retinde qabyldaugha shaqyryp «qazaq elining aruaqty úldarynyng asqar ruhy elge qayta oralghanda ghana, sol aruaqty atalarynyng danqty kiyesi jol bastaghanda ghana, tútas qazaq últynyng ghalamat ruhy qalyptasa beredi. Sol kýndi býginnen bastap qarsy alayyq, aghayyndar!» degen úran tastaydy.
Au, sóz qadirin biletin el emes pe edik.
Ornymen aitylghan sóz ghana iyesin tapqan ghoy. Al mynau ondy-soldy sapyrma sóz kimge arnalghan?
Múnymen shektelmey Múhtarhan myrza «qazaq aqyny» Libaydyng múrasynyng «óz eline jany ashityn bilgir adamdardyng asa den qoyatyn zerdeli kómekterining arqasynda elge jetip, tútas qazaq últynyng ruhany kәdesine jarap» otyrghandyghyn aitady. Al endi 2009 jyly «QazAqparat» baspasynan jaryq kórgen «Elibay. Libay. Ly Bo» atalatyn kitaptan «Qytay eline zertteu júmystaryn úiymdastyryp, mәlimetter jinap, olardy audartyp, bastyryp shygharghan Ómirbek Baygeldi» degen mәlimetti kezdestiremiz.
Qytay әdebiyetining klassik aqyny Ly Baydy jep-jenil qazaq ete salu múnymen ayaqtalmaydy. Jaqynda ghana (19.11.09) «Qazaqstan» telearnasy arqyly aqynnyng shyqqan tegi men qaldyrghan múrasyna baylanysty osy jogharyda aitylghan mazmúnda týsinikter berildi. Osydan birneshe kýn búryn Taraz qalasynda Ly Baydyng qazaq tilinde jaryq kórgen shygharmalar jinaghynyng túsaukeseri bolyp ótti. Songhy kýnderi «qazaq» aqyny Eldibaygha arnalghan túlghaly eskertkish Shu boyynda boy kótermek degen habar da shyghyp qaldy. Mine, osy keltirilgen faktiler Ly Bay aqyndy qazaq, al onyng múrasyn qazaq mәdeniyetine jatqyzu isinde jogharyda atalghan kisilerding biraz jerge baryp qalghandyghyn bayqatsa kerek.
Jalpy, qytay aqyndaryn qazaq әdebiyetine telu әreketi búdan da búryn oryn alghan. Mәselen, «Qazaqstan» gazetining 2009 j. 5 qarasha (№40) sanynda jogharyda atalghan Múhtarhan Orazbay men Dýken Mәsimhan degen «qytaytanushylardyn» әreketi arqyly tarihta bolmaghan әldekimderding sayasy maqsatta oilap tapqan Kegmener Ýlgeúly degen «aqynnyn» ólenderining «Eki myng jyldyq dala jyry» («Qazaq ensiklopediyasy» baspasy 2000 j.) atalatyn kitapqa jәne «Qazaq әdebiyetining qysqasha tarihy» degen oqulyqqa enip ketkendigi jóninde mәlimet berildi.
Tәuelsizdik jyldary tayau jәne alys shetelderden biraz ziyaly qandastarymyz elimizge oralyp, qoghamdyq ómirimizge belsendi týrde aralasuda. Mәselen, olar «Mәdeny múra» Memlekettik baghdarlamasyn iske asyru isine qomaqty ýlesterin qosuda. Búl, әriyne kónilde rizashylyq sezim tughyzatyn jaghday.
Sonymen birge ghylym men shygharmashylyq óte nәzik enbek salalary ekendigi, al olargha atsalysu kez kelgen adamnan ýlken kәsiby dayarlyq pen jauapkershilikti talap etetindigi belgili. Múnday talapty eskermeu kimdi de bolsa opyq jegizeri haq. Ly Bay aqynnyng múrasyna baylanysty da osyny aitpaq oidamyz.
Belgili bir shygharmashylyq iyesining artyna qaldyrghan múrasy men ózining belgili bir últqa tәndigin anyqtau aldymen ghylymy zertteu júmystary arqyly jýredi. Sonday-aq onday is úzaq jyldyq әri irgeli izdenisti talap etedi. Búl әlemdik ghylym men mәdeniyette qalyptasqan jәne qabyldanghan san ghasyrlyq dәstýr. Olay bolsa búl ghylymy etikany moyyndamaugha nemese tәrk etuge eshkimning de haqysy joq.
Mine, osy jaghdaydy eskere otyryp, biz qazaq qoghamynyng resmy dengeyde óz tarihyna syny kózqaraspen qaray alatyndyghyna sengendikten, Qytay elining úly oishyl aqyny Ly Baydy qaysybir «tariyhqúmarlar» men «audarmashylardyn» jep-jenil qazaq últynyng mәdeniyetine jatqyza salularyn ghylymy etikagha ýilespeytin әreket retinde baghalap, BAQ qúraldary men baspa oryndaryn qoghamnyng tarihy jadyna jaghymsyz, keri әseri bolmaq múnday әreketterge jol bermeuge, qoghamnyng tarihy tanymyn qalyptastyru isinde etiykalyq normalardy saqtaugha shaqyramyz.
Sózimizding sonynda býgingi kýnge deyin qazaq baspasózinde jariyalanghan týrli baghyttaghy zertteuler men dauly mәselelerge taldau jasap, dúrys qorytyndy jasau ýshin Bilim jәne Ghylym ministrligine qarasty mekemeler tarapynan arnayy sarapshy top qúryluy kerek. Sonday-aq ghylymy etikany belden basyp, últtyq, memlekettik mýddege arandatushy әreketter jasaghan tarihshy Múhtarhan Orazbaydyng «Doktorlyq-professorlyq» ghylymy ataq dәrejesine qatysty qújattaryn tekserip, tiyisti shara qoldanuyn airyqsha atap kórsetkimiz keledi.
Qúrmetpen:
Qazaqstan tarihshylary qauymdastyghy men әdebiyetshileri atynan:
Akademik M.Asylbekov,
professor M.Qoygeldiyev,
professor Z.Qinayatúly,
memlekettik syilyq iyegeri professor M.Myrzahmetúly,
professor M.Hafizova,
professor T.Omarbekov,
professor N.Múhamethanúly.
Qytay tilining mamany, audarmashy-jurnalist: Á.Dayyrbay