Qaqaghan qys qaharynan qaytyp, kýn kýrt jylyndy. Ánsheyinde quanushy edik. Al búl jolghy kóktem quantpady. Kókpekti eldi mekenindegi qayghyly qasiretti estip, bildik.  Bildik te  tabighattyng kýrt ózgeruinen, jylymyq aua rayynyng saldarynan dep joramalday saldyq. IYә, su tasqyny tabighy apat. Deytúrghanmen «Tabighy apat» dep qol qusyryp otyrghanymyz qalay bolady? «Apat aityp kelmeydi» dep ózimizdi júbata alamyz ba? Óitkeni múnyng aldynda erigen qar men kýnning kýrt jylynuyn tótenshe jaghdaylar departamenti bayqady. Ásirese, nauryz aiynyng songhy kýnderi qala ortalyghyna jaqyn Núra, Kókpekti, Shiyli ózenderi aumaghynan asyp, sol jerlerdegi eldi-mekender joldaryn su shaydy. Qayghyly qasiret ornaghan Kókpektining bel ortasynan aghyp jatqan ózenning suy kóterilgenin tótenshe jaghdaylar departamenti bayqamady degenimiz ertegi bolar.  Álde shynymen bayqamady ma, bizding «qyraghy» qútqarushylar? Al kóz aldyndaghy Kókpektige qaramasa, shalghaydaghyny qaytyp kózi shalar? Toghannan tasyghan qyzylsugha «qaryq» bolghandardyng obaly kimge? Kim jauapty? Kim kinәli? 

31 nauryzgha  qaraghan týni Kókpekti auylyndaghy su qoymasynyng bógetin su shayyp, jýz shaqty ýy su astynda qaldy.  Oblys әkimdigi aqparatynyng mәlimetinshe: «su basqan ýilerding sany 300 ge deyin jetti.  400 ge juyq adam qauipsiz jerge kóshirildi. Tabighy apat tórt adamnyng ómirin qiyp ketti». Áriyne,  búl tek sóz jýzindegi mәlimetter, al shyn mәninde qansha adamnyng qara jamylghany belgisiz. Al  búqaralyq aqparat qúraldary 5 adam qaza tapty degen aqparat taratqan bolatyn.  Alayda, tótenshe jaghdaylar qyzmeti ol adamnyng ólimin topan sumen baylanysty emes ekenin aityp otyr. Orny tolmas oqighany ortaqtasyp, japa shekken jandargha qol úshyn berip, kómektesuding ornyna jergilikti biylik ókilderi kóp jaghdaylardy jasyryp qalugha baryn saluda. Áriyne, týsinemiz, qayghyly qasiretting saldarynan adam shyghyny men әleumettik shyghyn kórsetkishi kóp bolsa, olardyng atqaryp otyrghan júmystaryna syn kóbeyedi. Biraq, bardy bar, joqty joq dep, jogharghy jaqqa halyqtyng qasiretin jetkizu olardyng basty mindetteri emes pe? Qyzylaghash tragediyasynyng qanshama shyndyghy ashylmay ketkeni anyq. Biylik bilmedi, sezbedi degenimiz taghy bolmas. Kólge ainalghan Kókpektining shyndyghy da Qyzylaghashtikindey qylqyna shynghyryp jatyr.

Su qoymasyndaghy apatqa baylanysty Qaraghandy oblysynyng tótenshe jaghdaylar departamenti oqigha sebepterin kóre otyra saqtyq sharalaryn jasamaghany qalay? Olargha Kókpekti su qoymasynyng bógetin su shang faktisi turaly kýn búryn aqparat kelip týsken. Olar tóngen qauipting aldyn alu ýshin Kókpekti auyly men Qaraghandy qalasyna jaqyn ornalasqan Súryptau eldi mekenderining ózen arnasyna jaqyn túratyn 300-ge tarta túrghyndy evokuasiyalau júmystaryn jýrgizilgenin aityp otyr. Departament mәlimeti boyynsha:  «Evokuasiyalanghan adamdar mektepter men tuystarynyng ýilerine ornalastyryldy. Kókpekti ózen arnasy men Núra ózenin jaghalay ornalasqan barlyq eldi-mekenderde habardar etu júmysy jýrgizildi». Alayda oqigha oryn alghanyn estigen son, bizde týngi 3-ter shamasynda Kókpekti men Súryptau kentine jol tarttyq. Sol kezde Súryptau kentining ózen arnasyna jaqyn kóshelerine endi ghana dabyl qaghylyp, halyqty jinay bastaghanyn bayqadyq. Týngi ýshter shamasynda tótenshe jaghdaydy joy júmystaryna QR TJM qútqarushylarynyn, medisina jasaqtarynyn, qútqaru tehnikalary men IID qyzmetkerleri, densaulyq saqtau basqarmasy men jergilikti atqarushy organdary qyzmetkerlerining kesh júmyldyrylghanyn óz kózimizben kórdik. Sonda dabyl qaghylyp eskertu jasaldy degen tiyisti mekemeler bolary bolyp, boyauy singennen keyin iske kiriskeni qyzyq boldy. Kókpektidegi dýrbelendi bel ortasyn bayqamasaq ta, su shayyp ótken Súryptau kentining ózen arnasyna jaqyn qonystanghan túrghyndardy evokuasiya jasap, júrttyng bәrin  56-shy orta mektepke jinap jatqanyn kórdik. Qaraly júrttyng qayghysyn jútyp, sәl de bolsa jәrdem kórsetuge endi jinalghan biylik basyndaghylardyng birazyn osy jiylghan toptyng ishinen bayqadyq. Ne kerek, «jau» ketken song qylyshyn qayraghan olardyng jarytyp tyndyrar kómegi ne bolmaq? Búl әlbette, bizding saual emes, jiylghan júrttyng nazy men ókpesi edi. 

Madina Pazylova, Súrryptau kenti, ózen arnasyna jaqyn Depovskaya kóshesining túrghyny:

- Saghat 22.30 da dalagha shyqqam. Sonda kóshede  polisiya mashinalarynyng kóptep jýrgenin bayqadym. Jýregim bir jamandyqtyng bolaryn sezdi. Biraq Kókpekti de su tasqyny bolady dep oilamadyq. Tipti su qoymasynyng baryn da bilmedik qoy. Týngi ýshter shamasynda polisiyalar ýiimizge kirip, eskertu jasady. Dokumentterinizdi alyp, mektepke barynyzdar dedi. Sosyn balalarymdy alyp, osynda keldik.

Oleg Smirnov Súryptau kenti, Lermontov kóshesining túrghyny:

- Nege biyliktegiler apatty jaghdaydy oilasa, bizge erte habar berip, mektepke jinamady. Olar oqigha oryn alghan song bizdi jinap jatyr. Al, Kókpektidegi halyqta bizding keshken taghdyrymyzben birdey. Olargha da oqigha oryn alghan song kómek keldi. Biraq Kókpekti auylynyng kórgen tragediyasy qatty jýregime batty. Bizding kóshe túrghyndary olardyng kórgenderin kórgimiz joq. Biraq әli de bir plotina jaryluy mýmkin degen. Odan da qauip bar.

Neyla Osipovna: Súryptau kenti ózen arnasyna jaqyn kóshe túrghyny:

- Ózen jaqtan qatty suyq aua keldi. Sol kýni jelding kýshi de qatty boldy. Bizdi týnde Tótenshe jaghdaylar shtabynyng әskerleri osy mektepke alyp keldi. Apatty jaghday oryn aldy dedi. Áli su tasqyny bolady dedi. Mektepte bәrimizdi tizimdedi.

Túrghyndardyng sózinen bayqaghanymyz, qauip aldyn ala eskertilmegen. Apat Kókpekti men Súryptau kentining túrghyndaryna qannen qapersiz uaqytta kelgen. Apattyng aldyn ala almaghanymyz ókinishti. Mýmkin biylik tarapy men tótenshelikter apatty jaghdaydyng dәl qay uaqytta oryn alatynyn bilmegen bolar. Biraq bizding bayqaghanymyz, olar halyqty basynda dýrliktirmeudi oilap, әlipting artyn baqqan. Apat aityp kelmeydi, әriyne. Kókpekti túrghyndarynyng jan aiqayy men biylikke aitqan bazynasyn biz de jaqyn mannan estip túrdyq. Kókpektige jete almasaq ta, Súryptaudaghy su shayyp ótken kóshelerdi kórdik.

Oqighagha sebepker bolghan su qoymasynyng qayda ornalasqanyn halyqtyng  kóbi bilmeytin bolyp shyqty. Kókpektidegi su qoymasy jeke menshikting ýlesinde eken. Oblys әkimi B.Ábdishevting mәlimdemesine sýiensek menshik iyesi «Shanyraq» JShS eken. Alayda «Shanyraq» JShS su qoymasyn «Santehprom» JShS menshigine bergen. Osy orayda, kimning aiyp arqalap, jauapqa tartylatyny súraq bolyp túr. Bir kezderi Qyzylaghashtaghy jaghdaydyng basty sebebi, bógetting jekeshelenip ketuinen oryn alghan bolatyn. Býgingi Kókpekti tragediyasynyng sebebi de osy bolyp otyr. Óitkeni menshigine ótkizip alghan, JShS-ny halyqtyng qauipsizdigi qaydan oilandyrsyn. Olar jauapkershilikpen qarasa búnday kýidi basymyzdan ótkermes edik. Dәl osy iske jauapty «Shanyraq», «Santehprom» JShS-tary su tasqynynyng aldyn alu mәselesin jiti qadaghalap,  nysandardyng jaghdayyn tekserip otyrsa el aman, júrt tynysh edi ghoy. Hosh, ókingenmen ne payda, kelerge sabaq alsaq kerek-ti. Endigi kezekte atalghan qasiretti Kókpekti tragediyasynyng taghdyryn biylik tarapy qolgha alyp, qayghy jútyp otyrghan halyqpen qasiretti bólisse bolghany. Biraq  «Jau ketken song qylyshyndy boqqa shap» degendey endi әkim-qara dýrligip, ólgenderding ornyna júmaq ornatqaly jatyrmyz. Kókpektining bes shanyraghy ayauly jandarynan airylyp qan jylap qaldy. Bauyrjan Ábdishev jaghdaydy tikeley baqylaugha alyp, zardap shekken barlyq azamattardyng shyghynyn ótep beruge uәde berdi. Qaza tapqandardyng otbasylaryna 1 mln. tengeden qarajat bólinedi dedi.  «Qazir 14 top әrbir kóshe boyynsha júmys istep jatyr. Býgin bizde jalpy mәlimet bolady. Arnayy komissiya bәrin tirkep alghannan keyin, shyghyndardy óteuge kirisemiz. Apatta qaytys bolghan azamattardyng otbasylaryna da kómektesip, jerleu rәsimin óz moynymyzgha alamyz», dedi aimaq basshysy. Endigi kezekte ýkimet jәne de oblys әkimi tarapynan bólingen qarjy halyq jәrdemine tez arada berilip, kómek kórsetilse ol da jangha quat, kónilge medet. Manday termen túrghyzghan ýii, tyrnaqtap jinaghan maly men dýniyesi  bir mezette sugha aghyp, bala-shaghasynyng kóz jasyn kórip kýn keshu keudesinde jany bar әrbir adamgha onay soqpasy anyq.   

Búqaralyq aqparat qúraldary elimizding Tótenshe jaghdaylar ministri Vladimir Bojkonyng kelgenin aityp, jarysa jazyp jatyr. Ministrding keleli is tyndyrghanyn kórsetip, tikúshaqpen baqylau jasap jýrgenin aityp baghuda. Shyndyghyna keler bolsaq, sol Bojko Kókpektining qaraly júrty kórgen nәubetti kózimen kórip emes, oqigha bitken song kelip auyldy ýstinen yaghny aspannan baqylap qaytty. Aspannan qaraghanda Bojko «Boje moy» dey qoymasy bizge ayan. Halyqtyng arasyna kelsin, kózimen kórsin. Múndas ekenin bildirsin. Joq, Ministr myrza bógetting jaryluyna aua-rayy sebep dep jyly jauyp qoya saldy. Bógetting tekserilmegendigi nemese jekemenshik iyesining jauapsyzdyghy demedi. «18 gradus jyly boldy. Jan jaghynan qar jaughan. Aghyn bolghan, múzdy kórip túrsyzdar, әli erimegen. Jan jaqtan sumen múz qalqyp kelgen» dey kele, tipti su qoymagha jauapty JShS-tardyng ózin kinәli emes dep tauyp otyr. «Plotinanyng jaghdayyna monitornig jýrgizilgen, oblystyq qyzmetter júmys istemedi dey almaymyn. Shluzderding bәri ashyq. Kýzde toghandardan su shygharylghan Búl su qoymada eshqashan problema bolghan emes» deydi Bojko. Jyl da osynday qayghyly qasiret elimizde oryn alyp kele jatqanyna ministrding beti qyzarmaytyn bolsa kerek. Ministrding osy uaqyt aralyghynda qanshama apatty jaghdaylardyng oryn aluyna jol berip otyrghanyn halyq bayqap keledi. Endeshe, Bojko barlyq tuyndaghan qasiretterdi «tabighy apat» dep, oghan kinәli taraptyng ózin kórsetpese ministrligin qayteyik. Jaz boyy shetelderde qydyryp, el aralaghansha su qoymalarynyng taghdyryn nege oilamaydy? Endigi jerde Bojkonyng ýkimetten qatang syn aluy kerek-aq edi. Almady. Kókpektining qasiretin taghy da «Tabighy apat» dep qútyldy.  Bәrin ait ta birin ait, toqsan auyz sózding tobyqtay týiini – Alla saqtanghandy saqtaydy. Biyliktegi «belsendiler» apatty jaghdaydaghy su qoymalaryn jóndeu men tekseristen ótkizudi esh oilaghan emes. Apatty jaghday oryn alghan song biraq tәubәsine kelip, ah úryp otyr. Elimizde apatty kýni búryn boljap, onyng aldyn alyp, elding ertengi taghdyryna alandaghannan góri, oqigha oryn alghan song «tótenshe jaghday jariyalau» dәstýrge ainaldyryp barady.  Biz Kókpekti apatynyng saldaryn nazarda ústap, ondaghy el-júrtpen әli talay súhbattasatyn bolamyz. Eng bastysy apat qaytalanbasyn, sheneunikterimiz sheshimtal bolsyn dep Alladan tiledik. Bojkony basqagha aiyrbastap jiberse, quanbasaq renjimeytinim de anyq.

Altynbek Qúmyrzaqúly

Abai.kz