قاقاعان قىس قاھارىنان قايتىپ، كۇن كۇرت جىلىندى. انشەيىندە قۋانۋشى ەدىك. ال بۇل جولعى كوكتەم قۋانتپادى. كوكپەكتى ەلدى مەكەنىندەگى قايعىلى قاسىرەتتى ەستىپ، بىلدىك.  بىلدىك تە  تابيعاتتىڭ كۇرت وزگەرۋىنەن، جىلىمىق اۋا رايىنىڭ سالدارىنان دەپ جورامالداي سالدىق. ءيا، سۋ تاسقىنى تابيعي اپات. دەيتۇرعانمەن «تابيعي اپات» دەپ قول قۋسىرىپ وتىرعانىمىز قالاي بولادى؟ «اپات ايتىپ كەلمەيدى» دەپ ءوزىمىزدى جۇباتا الامىز با؟ ويتكەنى مۇنىڭ الدىندا ەرىگەن قار مەن كۇننىڭ كۇرت جىلىنۋىن توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتى بايقادى. اسىرەسە، ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى قالا ورتالىعىنا جاقىن نۇرا، كوكپەكتى، ءشيلى وزەندەرى اۋماعىنان اسىپ، سول جەرلەردەگى ەلدى-مەكەندەر جولدارىن سۋ شايدى. قايعىلى قاسىرەت ورناعان كوكپەكتىنىڭ بەل ورتاسىنان اعىپ جاتقان وزەننىڭ سۋى كوتەرىلگەنىن توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتى بايقامادى دەگەنىمىز ەرتەگى بولار.  الدە شىنىمەن بايقامادى ما، ءبىزدىڭ «قىراعى» قۇتقارۋشىلار؟ ال كوز الدىنداعى كوكپەكتىگە قاراماسا، شالعايداعىنى قايتىپ كوزى شالار؟ توعاننان تاسىعان قىزىلسۋعا «قارىق» بولعانداردىڭ وبالى كىمگە؟ كىم جاۋاپتى؟ كىم كىنالى؟ 

31 ناۋرىزعا  قاراعان ءتۇنى كوكپەكتى اۋىلىنداعى سۋ قويماسىنىڭ بوگەتىن سۋ شايىپ، ءجۇز شاقتى ءۇي سۋ استىندا قالدى.  وبلىس اكىمدىگى اقپاراتىنىڭ مالىمەتىنشە: «سۋ باسقان ۇيلەردىڭ سانى 300 گە دەيىن جەتتى.  400 گە جۋىق ادام قاۋىپسىز جەرگە كوشىرىلدى. تابيعي اپات ءتورت ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ كەتتى». ارينە،  بۇل تەك ءسوز جۇزىندەگى مالىمەتتەر، ال شىن مانىندە قانشا ادامنىڭ قارا جامىلعانى بەلگىسىز. ال  بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى 5 ادام قازا تاپتى دەگەن اقپارات تاراتقان بولاتىن.  الايدا، توتەنشە جاعدايلار قىزمەتى ول ادامنىڭ ءولىمىن توپان سۋمەن بايلانىستى ەمەس ەكەنىن ايتىپ وتىر. ورنى تولماس وقيعانى ورتاقتاسىپ، جاپا شەككەن جاندارعا قول ۇشىن بەرىپ، كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى كوپ جاعدايلاردى جاسىرىپ قالۋعا بارىن سالۋدا. ارينە، تۇسىنەمىز، قايعىلى قاسىرەتتىڭ سالدارىنان ادام شىعىنى مەن الەۋمەتتىك شىعىن كورسەتكىشى كوپ بولسا، ولاردىڭ اتقارىپ وتىرعان جۇمىستارىنا سىن كوبەيەدى. بىراق، باردى بار، جوقتى جوق دەپ، جوعارعى جاققا حالىقتىڭ قاسىرەتىن جەتكىزۋ ولاردىڭ باستى مىندەتتەرى ەمەس پە؟ قىزىلاعاش تراگەدياسىنىڭ قانشاما شىندىعى اشىلماي كەتكەنى انىق. بيلىك بىلمەدى، سەزبەدى دەگەنىمىز تاعى بولماس. كولگە اينالعان كوكپەكتىنىڭ شىندىعى دا قىزىلاعاشتىكىندەي قىلقىنا شىڭعىرىپ جاتىر.

سۋ قويماسىنداعى اپاتقا بايلانىستى قاراعاندى وبلىسىنىڭ توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتى وقيعا سەبەپتەرىن كورە وتىرا ساقتىق شارالارىن جاساماعانى قالاي؟ ولارعا كوكپەكتى سۋ قويماسىنىڭ بوگەتىن سۋ شايۋ فاكتىسى تۋرالى كۇن بۇرىن اقپارات كەلىپ تۇسكەن. ولار تونگەن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كوكپەكتى اۋىلى مەن قاراعاندى قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان سۇرىپتاۋ ەلدى مەكەندەرىنىڭ وزەن ارناسىنا جاقىن تۇراتىن 300-گە تارتا تۇرعىندى ەۆوكۋاتسيالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىلگەنىن ايتىپ وتىر. دەپارتامەنت مالىمەتى بويىنشا:  «ەۆوكۋاتسيالانعان ادامدار مەكتەپتەر مەن تۋىستارىنىڭ ۇيلەرىنە ورنالاستىرىلدى. كوكپەكتى وزەن ارناسى مەن نۇرا وزەنىن جاعالاي ورنالاسقان بارلىق ەلدى-مەكەندەردە حاباردار ەتۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى». الايدا وقيعا ورىن العانىن ەستىگەن سوڭ، بىزدە تۇنگى 3-تەر شاماسىندا كوكپەكتى مەن سۇرىپتاۋ كەنتىنە جول تارتتىق. سول كەزدە سۇرىپتاۋ كەنتىنىڭ وزەن ارناسىنا جاقىن كوشەلەرىنە ەندى عانا دابىل قاعىلىپ، حالىقتى جيناي باستاعانىن بايقادىق. تۇنگى ۇشتەر شاماسىندا توتەنشە جاعدايدى جويۋ جۇمىستارىنا قر تجم قۇتقارۋشىلارىنىڭ، مەديتسينا جاساقتارىنىڭ، قۇتقارۋ تەحنيكالارى مەن ءىىد قىزمەتكەرلەرى، دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسى مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەش جۇمىلدىرىلعانىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. سوندا دابىل قاعىلىپ ەسكەرتۋ جاسالدى دەگەن ءتيىستى مەكەمەلەر بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن كەيىن ىسكە كىرىسكەنى قىزىق بولدى. كوكپەكتىدەگى دۇربەلەڭدى بەل ورتاسىن بايقاماساق تا، سۋ شايىپ وتكەن سۇرىپتاۋ كەنتىنىڭ وزەن ارناسىنا جاقىن قونىستانعان تۇرعىنداردى ەۆوكۋاتسيا جاساپ، جۇرتتىڭ ءبارىن  56-شى ورتا مەكتەپكە جيناپ جاتقانىن كوردىك. قارالى جۇرتتىڭ قايعىسىن جۇتىپ، ءسال دە بولسا جاردەم كورسەتۋگە ەندى جينالعان بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءبىرازىن وسى جيىلعان توپتىڭ ىشىنەن بايقادىق. نە كەرەك، «جاۋ» كەتكەن سوڭ قىلىشىن قايراعان ولاردىڭ جارىتىپ تىڭدىرار كومەگى نە بولماق؟ بۇل البەتتە، ءبىزدىڭ ساۋال ەمەس، جيىلعان جۇرتتىڭ نازى مەن وكپەسى ەدى. 

مادينا پازىلوۆا، سۇررىپتاۋ كەنتى، وزەن ارناسىنا جاقىن دەپوۆسكايا كوشەسىنىڭ تۇرعىنى:

- ساعات 22.30 دا دالاعا شىققام. سوندا كوشەدە  پوليتسيا ماشينالارىنىڭ كوپتەپ جۇرگەنىن بايقادىم. جۇرەگىم ءبىر جاماندىقتىڭ بولارىن سەزدى. بىراق كوكپەكتى دە سۋ تاسقىنى بولادى دەپ ويلامادىق. ءتىپتى سۋ قويماسىنىڭ بارىن دا بىلمەدىك قوي. تۇنگى ۇشتەر شاماسىندا پوليتسيالار ۇيىمىزگە كىرىپ، ەسكەرتۋ جاسادى. دوكۋمەنتتەرىڭىزدى الىپ، مەكتەپكە بارىڭىزدار دەدى. سوسىن بالالارىمدى الىپ، وسىندا كەلدىك.

ولەگ سميرنوۆ سۇرىپتاۋ كەنتى، لەرمونتوۆ كوشەسىنىڭ تۇرعىنى:

- نەگە بيلىكتەگىلەر اپاتتى جاعدايدى ويلاسا، بىزگە ەرتە حابار بەرىپ، مەكتەپكە جينامادى. ولار وقيعا ورىن العان سوڭ ءبىزدى جيناپ جاتىر. ال، كوكپەكتىدەگى حالىقتا ءبىزدىڭ كەشكەن تاعدىرىمىزبەن بىردەي. ولارعا دا وقيعا ورىن العان سوڭ كومەك كەلدى. بىراق كوكپەكتى اۋىلىنىڭ كورگەن تراگەدياسى قاتتى جۇرەگىمە باتتى. ءبىزدىڭ كوشە تۇرعىندارى ولاردىڭ كورگەندەرىن كورگىمىز جوق. بىراق ءالى دە ءبىر پلوتينا جارىلۋى مۇمكىن دەگەن. ودان دا قاۋىپ بار.

نەيلا وسيپوۆنا: سۇرىپتاۋ كەنتى وزەن ارناسىنا جاقىن كوشە تۇرعىنى:

- وزەن جاقتان قاتتى سۋىق اۋا كەلدى. سول كۇنى جەلدىڭ كۇشى دە قاتتى بولدى. ءبىزدى تۇندە توتەنشە جاعدايلار شتابىنىڭ اسكەرلەرى وسى مەكتەپكە الىپ كەلدى. اپاتتى جاعداي ورىن الدى دەدى. ءالى سۋ تاسقىنى بولادى دەدى. مەكتەپتە ءبارىمىزدى تىزىمدەدى.

تۇرعىنداردىڭ سوزىنەن بايقاعانىمىز، قاۋىپ الدىن الا ەسكەرتىلمەگەن. اپات كوكپەكتى مەن سۇرىپتاۋ كەنتىنىڭ تۇرعىندارىنا قاننەن قاپەرسىز ۋاقىتتا كەلگەن. اپاتتىڭ الدىن الا الماعانىمىز وكىنىشتى. مۇمكىن بيلىك تاراپى مەن توتەنشەلىكتەر اپاتتى جاعدايدىڭ ءدال قاي ۋاقىتتا ورىن الاتىنىن بىلمەگەن بولار. بىراق ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز، ولار حالىقتى باسىندا دۇرلىكتىرمەۋدى ويلاپ، ءالىپتىڭ ارتىن باققان. اپات ايتىپ كەلمەيدى، ارينە. كوكپەكتى تۇرعىندارىنىڭ جان ايقايى مەن بيلىككە ايتقان بازىناسىن ءبىز دە جاقىن ماڭنان ەستىپ تۇردىق. كوكپەكتىگە جەتە الماساق تا، سۇرىپتاۋداعى سۋ شايىپ وتكەن كوشەلەردى كوردىك.

وقيعاعا سەبەپكەر بولعان سۋ قويماسىنىڭ قايدا ورنالاسقانىن حالىقتىڭ  كوبى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. كوكپەكتىدەگى سۋ قويماسى جەكە مەنشىكتىڭ ۇلەسىندە ەكەن. وبلىس اكىمى ب.ابدىشەۆتىڭ مالىمدەمەسىنە سۇيەنسەك مەنشىك يەسى «شاڭىراق» جشس ەكەن. الايدا «شاڭىراق» جشس سۋ قويماسىن «سانتەحپروم» جشس مەنشىگىنە بەرگەن. وسى ورايدا، كىمنىڭ ايىپ ارقالاپ، جاۋاپقا تارتىلاتىنى سۇراق بولىپ تۇر. ءبىر كەزدەرى قىزىلاعاشتاعى جاعدايدىڭ باستى سەبەبى، بوگەتتىڭ جەكەشەلەنىپ كەتۋىنەن ورىن العان بولاتىن. بۇگىنگى كوكپەكتى تراگەدياسىنىڭ سەبەبى دە وسى بولىپ وتىر. ويتكەنى مەنشىگىنە وتكىزىپ العان، جشس-نى حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگى قايدان ويلاندىرسىن. ولار جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراسا بۇنداي كۇيدى باسىمىزدان وتكەرمەس ەدىك. ءدال وسى ىسكە جاۋاپتى «شاڭىراق»، «سانتەحپروم» جشس-تارى سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الۋ ماسەلەسىن ءجىتى قاداعالاپ،  نىسانداردىڭ جاعدايىن تەكسەرىپ وتىرسا ەل امان، جۇرت تىنىش ەدى عوي. حوش، وكىنگەنمەن نە پايدا، كەلەرگە ساباق الساق كەرەك-ءتى. ەندىگى كەزەكتە اتالعان قاسىرەتتى كوكپەكتى تراگەدياسىنىڭ تاعدىرىن بيلىك تاراپى قولعا الىپ، قايعى جۇتىپ وتىرعان حالىقپەن قاسىرەتتى بولىسسە بولعانى. بىراق  «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ» دەگەندەي ەندى اكىم-قارا دۇرلىگىپ، ولگەندەردىڭ ورنىنا جۇماق ورناتقالى جاتىرمىز. كوكپەكتىنىڭ بەس شاڭىراعى اياۋلى جاندارىنان ايرىلىپ قان جىلاپ قالدى. باۋىرجان ابدىشەۆ جاعدايدى تىكەلەي باقىلاۋعا الىپ، زارداپ شەككەن بارلىق ازاماتتاردىڭ شىعىنىن وتەپ بەرۋگە ۋادە بەردى. قازا تاپقانداردىڭ وتباسىلارىنا 1 ملن. تەڭگەدەن قاراجات بولىنەدى دەدى.  «قازىر 14 توپ ءاربىر كوشە بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇگىن بىزدە جالپى مالىمەت بولادى. ارنايى كوميسسيا ءبارىن تىركەپ العاننان كەيىن، شىعىنداردى وتەۋگە كىرىسەمىز. اپاتتا قايتىس بولعان ازاماتتاردىڭ وتباسىلارىنا دا كومەكتەسىپ، جەرلەۋ ءراسىمىن ءوز موينىمىزعا الامىز»، دەدى ايماق باسشىسى. ەندىگى كەزەكتە ۇكىمەت جانە دە وبلىس اكىمى تاراپىنان بولىنگەن قارجى حالىق جاردەمىنە تەز ارادا بەرىلىپ، كومەك كورسەتىلسە ول دا جانعا قۋات، كوڭىلگە مەدەت. ماڭداي تەرمەن تۇرعىزعان ءۇيى، تىرناقتاپ جيناعان مالى مەن دۇنيەسى  ءبىر مەزەتتە سۋعا اعىپ، بالا-شاعاسىنىڭ كوز جاسىن كورىپ كۇن كەشۋ كەۋدەسىندە جانى بار ءاربىر ادامعا وڭاي سوقپاسى انىق.   

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەلىمىزدىڭ توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى ۆلاديمير بوجكونىڭ كەلگەنىن ايتىپ، جارىسا جازىپ جاتىر. ءمينيستردىڭ كەلەلى ءىس تىندىرعانىن كورسەتىپ، تىكۇشاقپەن باقىلاۋ جاساپ جۇرگەنىن ايتىپ باعۋدا. شىندىعىنا كەلەر بولساق، سول بوجكو كوكپەكتىنىڭ قارالى جۇرتى كورگەن ناۋبەتتى كوزىمەن كورىپ ەمەس، وقيعا بىتكەن سوڭ كەلىپ اۋىلدى ۇستىنەن ياعني اسپاننان باقىلاپ قايتتى. اسپاننان قاراعاندا بوجكو «بوجە موي» دەي قويماسى بىزگە ايان. حالىقتىڭ اراسىنا كەلسىن، كوزىمەن كورسىن. مۇڭداس ەكەنىن ءبىلدىرسىن. جوق، مينيستر مىرزا بوگەتتىڭ جارىلۋىنا اۋا-رايى سەبەپ دەپ جىلى جاۋىپ قويا سالدى. بوگەتتىڭ تەكسەرىلمەگەندىگى نەمەسە جەكەمەنشىك يەسىنىڭ جاۋاپسىزدىعى دەمەدى. «18 گرادۋس جىلى بولدى. جان جاعىنان قار جاۋعان. اعىن بولعان، مۇزدى كورىپ تۇرسىزدار، ءالى ەرىمەگەن. جان جاقتان سۋمەن مۇز قالقىپ كەلگەن» دەي كەلە، ءتىپتى سۋ قويماعا جاۋاپتى جشس-تاردىڭ ءوزىن كىنالى ەمەس دەپ تاۋىپ وتىر. «پلوتينانىڭ جاعدايىنا مونيتورنيگ جۇرگىزىلگەن، وبلىستىق قىزمەتتەر جۇمىس ىستەمەدى دەي المايمىن. شليۋزدەردىڭ ءبارى اشىق. كۇزدە توعانداردان سۋ شىعارىلعان بۇل سۋ قويمادا ەشقاشان پروبلەما بولعان ەمەس» دەيدى بوجكو. جىل دا وسىنداي قايعىلى قاسىرەت ەلىمىزدە ورىن الىپ كەلە جاتقانىنا ءمينيستردىڭ بەتى قىزارمايتىن بولسا كەرەك. ءمينيستردىڭ وسى ۋاقىت ارالىعىندا قانشاما اپاتتى جاعدايلاردىڭ ورىن الۋىنا جول بەرىپ وتىرعانىن حالىق بايقاپ كەلەدى. ەندەشە، بوجكو بارلىق تۋىنداعان قاسىرەتتەردى «تابيعي اپات» دەپ، وعان كىنالى تاراپتىڭ ءوزىن كورسەتپەسە مينيسترلىگىن قايتەيىك. جاز بويى شەتەلدەردە قىدىرىپ، ەل ارالاعانشا سۋ قويمالارىنىڭ تاعدىرىن نەگە ويلامايدى؟ ەندىگى جەردە بوجكونىڭ ۇكىمەتتەن قاتاڭ سىن الۋى كەرەك-اق ەدى. المادى. كوكپەكتىنىڭ قاسىرەتىن تاعى دا «تابيعي اپات» دەپ قۇتىلدى.  ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – اللا ساقتانعاندى ساقتايدى. بيلىكتەگى «بەلسەندىلەر» اپاتتى جاعدايداعى سۋ قويمالارىن جوندەۋ مەن تەكسەرىستەن وتكىزۋدى ەش ويلاعان ەمەس. اپاتتى جاعداي ورىن العان سوڭ بىراق تاۋباسىنە كەلىپ، اھ ۇرىپ وتىر. ەلىمىزدە اپاتتى كۇنى بۇرىن بولجاپ، ونىڭ الدىن الىپ، ەلدىڭ ەرتەڭگى تاعدىرىنا الاڭداعاننان گورى، وقيعا ورىن العان سوڭ «توتەنشە جاعداي جاريالاۋ» داستۇرگە اينالدىرىپ بارادى.  ءبىز كوكپەكتى اپاتىنىڭ سالدارىن نازاردا ۇستاپ، ونداعى ەل-جۇرتپەن ءالى تالاي سۇحباتتاساتىن بولامىز. ەڭ باستىسى اپات قايتالانباسىن، شەنەۋنىكتەرىمىز شەشىمتال بولسىن دەپ اللادان تىلەدىك. بوجكونى باسقاعا ايىرباستاپ جىبەرسە، قۋانباساق رەنجىمەيتىنىم دە انىق.

التىنبەك قۇمىرزاقۇلى

Abai.kz