Tarih ghylymdarynyng doktory, professor Hangeldi Ábjanovpen Baq.kz saytynyng súhbaty

Hangeldi agha, Kenestik ke­zende tarih «qazaq – tarihsyz halyq, olarda búryn-sondy memleket bolmaghan, qazaqtardyng sanasy qaranghy» degen synayda jazylyp keldi. Odan keyingi tarihymyzda da kóp dýniyeler ashyq aitylmady. Jalpy qazaq tarihy qalay jazylu kerek?
– Kenestik dәuirdegi Qazaqstan tarihy markstik-lenindik ilim túrghysynan jәne taptyq negizde jazyldy. Qazaq dalasyndaghy erekshelikter eskerilmedi. Ol qanday erekshelik edi?
Birinshiden, taptyq ilim boyyn­sha qanaushy-qanalushy bolyp birimen-biri alysuy kerek. Al qazaq qoghamynda, әriyne, taptyq jiktelu boldy, biraq tura Europadaghyday adamdy qorlau, 17-18 saghat júmysqa salu, jerding astyndaghy rudnikke baylau degen siyaqta qanaudyng týri bolghan emes. Ekinshiden, biz rulyq-taypalyq, qauymdyq qatynastarmen ómir sýrgen halyq edik. Qazaqta «u ishseng ruynmen ish» degen sóz bar emes pe?! Auyl-auyl bolyp túrghanda solar bir rudyng balalary bolghandyqtan, bir atanyng balasymyz degen úghymmen jýredi de әlgi qanaudyng soraqy týrine bara bermeydi. Áriyne, kedeyleri baquattynyng malyn baghady, sharuasyn baptaydy, sonyng aitqanymen jýredi. Europa men qazaq dalasyndaghy adamdardyng qatynasyna tendik belgisin qongha bolmaydy. Mineki, osynday qate úghymnan baryp, bizding tarihymyz dúrys jazylmady. Tarihymyzdan taptyq kýres izdedik, iydeologiyalyq qayshylyq izdedik, sonday ústanym negizinde jýrip, derekterdi de soghan beyimdep jinaghanymyz ras. Al qazir azattyqtyng túsynda últtyq tarihymyzdy jazugha aqiqat biyigine shyghu ýshin úmtylyp jatyrmyz. Búl jerde endigi tarihty qazaqtyng últtyq mýddesi túrghysynan jәne qazaq memlekettiligi túrghysynan jazuymyz kerek. Sayyn dalamyzda qazaqtyng memleketi bolghany shyn. Qazaq degen halyq osy memlekette ómir sýrip, óz zamanynyng bәsekesine tótep bergeni aqiqat. Eger qazaq halqy óz zamanynyng bәsekesine tótep bere almaghan bolsa, memleket qúra almas edi, býginge jetpey, basqa bireuding qúramyna sinip keter edi. Til de, salt-dәstýr de, әn-jyr da saqtalmas edi. Bizde bes myng kýy bar eken. Jýz tomdyq babalar sózi shyghyp jatyr, qazaq tilining týsindirme sózdigi on bes tom bolyp jariyalandy. Osynday bay múrasy bar halyqty bәsekege qabiletti deuge әbden bolady. Biz Qúdaygha shýkir BÚÚ-nyng mýshesimiz, әlemde jer kólemi jaghynan toghyzynshy oryndamyz. Búl babalarymyzdyng iri bolghandyghynyn, kenestik qy­symgha da tótep bere alghandyghynyng dәleli.
– Tariyhqa zer salsaq, qazaq dalasynda irili-úsaqty 300-den asa últ-azattyq kóterilister boldy. Degenmen, qazirgi bizding qoghamdaghy ýderister osy kóterilisterdi joqqa shygharyp jatqan joq pa? Býgingi jasalyp jatqan týrli reformalar elding ýdesinen shygha aldy ma?
– Mәsele sanda emes, sapada. Áriyne, keyin san-sapagha ainalatyn kezder bolady. Bizding dalamyz Reseyge tolyq baghynu ýshin 130 jyl kerek boldy. 1731 jyldan 1965 jylgha deyin qazaq dalasy Reseyding qúramyna kirip boldy. Al ózbek, qyrghyz, tәjik, týrkmender 20-30 jyldyng ishinde baghyndy. Bizding babalarymyz 130 jyl boyy shayqasty. Búl bәsekege qabiletti, azattyqty qasterley biletin elding qasiyeti. Basqa halyqtar qasterlemedi dey almaymyn. Biraq olar qazaq halqy siyaqty Resey otarlaushylaryna qarsy túra alghan joq. Elimizde qazir jýrip jatqan ekonomikadaghy, sayasattaghy, bilim men ghylymdaghy reformalardy jahandanu kezenine say dep tanugha bolady. Eger osy reformalardy osylay jýrgizbesek, key respublikalar siyaqty ayaghymyzdan tik túryp kete almas edik. Bizge naryqqa kóshu kerek boldy. Ashyq azamattyq qogham ornatugha kýsh saldyq. Biz qazir sol joldaghy keybir mәselelerdi sheship jatyrmyz. Áriyne, múnyng qazaq bolmysyna say kelmeytin tústary da bar. Mәselen, ekono­m­ikadaghy naryqtyq qatynas jaybaraqattyqty, qonaq­jay­lylyqty, salt-dәstýrdi saq­tap, uaqyt ótkizudi kótermeydi. Onyng tәrtibi boyynsha, qolgha alghan isti ayaghyna deyin jetkizu kerek. Eng bastysy biz sonday naryqqa ilese alghan halyqpyz. Áriyne, keyde tilimizdin, saltymyzdyng kenje qalyp jatqandyghy jayynda sóz bolady. Týiini sheshilmegen týitkildi mәselelerding bary ras. Degenmen, aldymen ekonomika sosyn iydeologiya degen qaghidat naryqtyng zanyna dóp keledi. Búl jerde ekonomikalyq zandylyqtan tys, basqa bir qúndylyqqa jýginip otyrsaq útylyp, zamangha ilese almay qalamyz. Keshegi Kenestik sayasat kezinde halqymyz asharshylyq zaualyn bastan keshti, ziyalylarymyz repressiyagha úshyrady. Sol kezde elimiz әlemdik tehnikalyq ýderiske ilese almay qaldy. Endi osy olqylyqtyng ornyn toltyruymyz kerek. Mine osy tústa batyl qimyldamasaq bolmaydy. Múnday ýrdiske qazaq halqy dayyn boldy, qiynshylyqty jene bildi. Qazir qarqyndy damu jaghynan әlemde ýshinshi oryndaghy memleketpiz. 21 jyl ishinde ishki jiyntyq ónim әrbir adamgha 12 myng dollardan keldi. Múnday qarqyn birde-bir azat elde bolmaghan. Ony Elbasymyz dәiektep berdi. Jәne ony kózimiz kórip, qolymyzben ústap otyrmyz. Tenge alghash shyqqan kezde joghary oqu ornyndaghy professorlar 20 dollar alghan bolsa, qazir myng dollardan kem jalaqy almaydy. Ghylymgha bólinip jatqan qarjy kólemi songhy eki jylda ýsh esege artty. Osynyng bәri Qazaqstan ekonomikasynyng tabysqa jetkendigin kórsetedi. Demek biz keshegi kýnning joghyn joqtap otyryp býgingi zamangha layyq bola almaymyz. Keshegining qaryzyn ótey otyryp, býgingining talabyna layyq qadam jasauymyz kerek. Qazirgi reformalar sol ýdeden shyghyp jatyr.
– Elbasy biylghy Joldauynda «Qazaq tilin shyn mәnindegi memlekettik til mәrtebesine kótergende ghana biz Qazaq memleketi atanamyz» degen edi. Búl rette últtyq iydeologiya, últtyq patriotizm mәselesi birinshi kezekte túrghany anyq. Qazaq memleketi atanu jolyndaghy últtyq iydeologiya qanday boluy kerek?
– Mening oiymsha, búl jerde basty eki shart oryndalsa jetip jatyr. Birinshiden, atqarushy, zang shygharushy, sot biyligi qazaqsha sóilese, ekinshiden, memlekettik qyzmetke memlekettik tildi bi­letinder ghana qabyldansa bar­lyghy erten-aq qazaqsha sóilep ketetinine kýmәnim joq. Osy eki shart oryndalmay jatyr. Últtyng tiregi de, negizi de, tamyry da onyng tilinde. Bizde qazaq tili memlekettik til dengeyine is jýzinde tolyq dәrejesinde kóterile almay keledi. Demek, últtyq iydeologiyamyzdy kýsheytuimiz kerek. Tegimizde qosarlanghan «ov» pen «ev»-ti tólqújattan alyp tastaugha әli bata almay jýrmiz. Oralmandar alty ai, bir jyl boyy tólqújat ala almay jýredi. Eger últtyng tili qúrmettelip, qoghamdaghy róli basym bolsa sonda ghana últtyq iydeo­logiya turaly sóileuge bolady. Últtyq iydeologiya últtyq burjua­ziya barda júmys istey bastaydy. Qazir elimizde qazaqtan shyqqan burjuaziya qalyptasty dep aitu qiyn.
Ekonomikamyz últtyng bur­juaziyasynyng qolyna ótkende últtyq iydeologiya da jandana bastaydy. Mineki, últtyq burjuaziya qalyptastyru jәne memlekettik tilding mәrtebesin asqaqtatuda kóptegen mәsele sheshimin kýtude.
– Últtyq burjuaziyany qalyp­tastyru ýshin ne isteu kerek?
–Últtyq burjuaziyany qalyp­tastyru ýshin halyqtyng baylyghy halyqtyng qo­lynda boluy kerek. Al biz jekeshelendiremiz dep biraz dýniyeni sheteldikterding qara­maghyna 10-20 jylgha jalgha berip qoydyq. Endi merzim ayaq­talugha jaqyndaghanda olardyng barlyghyn últymyzdyng qaltaly azamattarynyng menshigine ót­kizuge júmys isteuimiz kerek. Eger ózimizden shyqqan qaltaly aza­mattar óz baylyghyn halyqtyng mýddesine jaratsa, onda últtyq burjuaziyanyng últyna istegen qyzmeti bolar edi.
– Biz Alash qayratkerleri armanda­ghanday memleket qúra aldyq pa?
– Biz Alash qayratkerleri armandaghanday memleket qúra aldyq dep aita alamyz. Qúra aldyq degenimiz – alashtyqtar qazaqtyng azat memleket bolghanyn qalady. Bizding azattyghymyz da, memlekettigimiz de bar. Alashtyqtar Qazaq memleketining parlamenttik-preziydenttik respub­lika boluyn qalady. Al biz qazir preziydenttik biylik nysanyndaghy respublikamyz. Ayyrmashylyq osynda. Endi 2007 jylghy mamyr aiyn­daghy Kostitusiyalyq reforma boyynsha bizding Parlamentke biraz ókilettilik berildi. Biz qazir preziydenttik respublikadan preziydenttik-parlamenttik respublikagha kóshuge qadam jasap jatyrmyz. Mine, Alashtyng armany jýzege asty. Erteng qazaq halqyna tәn demokratiyalyq qún­dylyqtar ornyqqanda, ýsh ghasyrdan keyin qúrylghan mem­leketimizdi basqarugha býkil halyq aralasatynday biyikke kóterilgende, Alashtyng arman­daghan parlamenttik respub­likasyna da jetemiz dep oilaymyn. Al 1991 jyly qalay memleket bolatynymyz sheshilmey, ainalamyzdaghy ekonomikalyq baylanys qúldyraghan tústa bir kemelding qolyna eki tizgin, bir shylbyrdy bergenimiz óte dúrys boldy. Qay memlekette bolsyn qiyn qystau sәtte memleketting taghdyryn qolyna alatyn túlgha shyghady. Ol túlgha bizding elde Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev boldy. Núrsúltan Ábishúly alghash Konstitusiyany qabyldady. Onda parlamenttik-preziydenttik respub­lika bolyp túrdy. Osydan keyin ómirding ózi bizdi preziydenttik respublikagha alyp keldi. Pre­ziydenttik respublika ózin aqtady. Bizding jiyrma bir jyldyng ishindegi tabysymyz birinshiden, halyqtyng janqiyarlyq enbegi, halqymyzdyng toleranttylyghy. Ekinshiden, osynday Preziydentting bolghany. Men búl enbekti elu de elu dep aitar edim. Elu payyzy halyqtyn, elu payyzy Elbasynyng enbegi. Preziydent halyqqa sendi, halyq Preziydentke sendi. Osy eki senim elimizdi órge sýirep alyp shyqty.
– Azattyghymyzdyng qa­diri men qasiyeti elimiz ýshin erek­she ghoy. Tarihshy retinde memleketimizding jýrip ótken jolyna kóz jiberseniz…
– «Men – qazaqpyn myng ólip,
myng tirilgen.
Jórgegimde tanystym
múng tilimen.
Jylaghanda jýregim
kýn tútylyp,
Quanghanda kýlkimnen
týn týrilgen»
dep keletin Júban aghamyzdyng óleni bar ghoy. Áriyne, ólgen adam tirilmeydi. Búl qazaqtyng basyndaghy qasiretti beyneleu ýshin qoldanghan tәsil ghoy. Diny senimmen aitsaq, qazaq Qúdaydyng rahymyna ilikken halyq eken. Áytpese sonsha asharshylyq, qughyn-sýrgin, әdi­letsizdikten keyin qazaqtyng jer betinde qaluy mýmkin emes edi. 1959 jyly Qazaqstandaghy qazaqtyng ýlesi 29-aq payyz bolghan. Yaghny joyyludyng az-aq aldynda bolghan. Sóitse de taspen atqandy aspen at degendi ústandy. Tanghy as tәnirden dep ertengi kýnge optimizm­men qarady. Imany qasiyetin búzba­dy. Qonaqjaylylyq búrynghy qalpynda qaldy. Ádilettilik bar eken. Qazaqtyng mandayy ashyldy. Biraq ótkenge ókpelemeyik. Tarihtan taghylym aluymyz kerek. Sol arqyly otansýigishtikti qalyptastyruymyz kerek.
– Biz sol babalar amanatyn orynday aldyq pa?
– Babalar amanatyn oryndau ýshin jiyrma jyl azdyq etedi. Áli de bolsa enbek etuimiz kerek. Alda sheshetin mәsele kóp. Býgingi jetken azyn-aulaq tabysqa toqmeyilsuge bolmaydy. Qazir toqmeyilsiytin uaqyt emes. Mәselen, Ontýstik Koreya memleketi keshe ghana kedey memleket bolatyn, qazir tehnologiyanyng mandayaldysyna ainaldy. Biz de sonday biyikke kóteriluimiz kerek. Bir arnagha týsip alsaq, ózimiz de bәsekelese beretin bolamyz. Tabysqa jettim dep toylata bersek qateleskenimiz.
– Memleket basshysy óz Joldauynda «Intelliygensiya qalyptasqan memleket kezeninde jana jalpyúlttyq qúndylyqtar jasauda aldynghy qatarly kýsh bol­uy kerek» dep ziyaly qauymnyng qoghamdaghy rólin aiqyn kórsetti. Endigi jerde bizding qazirgi jәne bolashaq intelliygensiyamyz qanday qadamdar jasauy tiyis?
– Qazaq halqy keshe otar el bolghanda, ýsh topqa jiktelip edi. Onyng sipatyn Abay da aityp ketken. Biri jaqsy men jamandy aiyrudan qalghan qara halyq. Ekinshisi anau otarlaushylardyng soyylyn soqqandar. Ýshinshisi halqynyng osynday halge týskenin týsine bilgen ziyalylar.
Bizding ziyalylar memleket qúruda, basqa da sharuada aldymen ózining últtyq negizin oilau kerek. Álemdik tildi bilse de tabany últtyq topyraqta túryp, jan dýniyesi osy últtyq bolmyspen astasyp jatuy kerek. Ol Amerikada jýrse de «Elim, qazaghym» dep jýrui tiyis. Biz әli osyghan jetken joqpyz. Bizde «qazaq tilining bolashaghy joq» dep jýrgen ziya­lylarymyz bar. Árqaysysy ózining ústanymy boyynsha sóz sóileydi. Olay jasaugha bolmaydy. Biz últtyq tútastyqqa, birlikke jetip aluymyz kerek. Sonda biz basqalargha ýlgi bolyp, ainalamyzgha toptastyryp, basqalardyng bәrining taghdyryn da sheshe alatyn bolamyz. Bizding ziyalylarymyz eng aldymen últty úiystyratyn iydeyalardyng kóshbasshysy bolghany abzal. Qazaq eli ekenimizdi til arqyly, búqaralyq aqparat qúraldary arqyly jan-jaqty kórsetuimiz kerek. Mening oiymsha býgingi últtyq iydeologiyanyng formulasy qazaq eli, azattyq, birlik degen iydeologiyamen sipattalady. Osynday ýdeden shyqqanda, bizding ziyalylarymyz shynynda da memleketimizding kýsh-quatyn arttyrady. Elbasymyzdyng bastamalaryn jýzege asyrugha tolyqtay atsalysady. Halqymyzdyng al­dynghy sheptegi toby bolady. Sonda ghana elimizding bolashaghy bayandy, irgesi berik bolady dep baghamdaymyn.

Beybitgýl ÁBDIGhAPPARQYZY

Tapsyrys berushi:

Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi. Oryndaghan "Abay-aqparat" qazaq interneti kenistigin damytu qory" qoghamdyq qory. 2013