VII

Qazaqtyng eng qasterli qúndylyghy sóz bolghan. Bar jighan-tergen ilimin, túrmys danalyghyn, sezimi men senimin babalarymyz sózben jetkizdi, sóz ónerine syighyzdy, sózge senip tapsyrdy. Qazaqtyng sózdik qoryndaghy kóptegen úghymdar, teneuler dýnie jýzindegi eshbir halyqta kezdespeydi. Sózding qadirine jetpey, orynsyz qoldanu kóbine bilimsizdikten tuyndaydy. Qazaq aqparat kenistigi sóz ónerine baulityn qúraldardan kende emes. Mәsele sony iygeruge degen qúlshynystyn, sóz aldyndaghy jauapkershilikting bolmauynda.

Bir ghana kórkem әdebiyetti alayyq. Qazaqtyng bagha jetpes sóz qúnary sonda jinaqtalghan. Songhy on-on bes jylda kórkem әdebiyetting nasihattaluy qalay tómendedi, solay qoghamda jauapsyz, orasholaq sóileu ýrdisi beleng aldy. Jiyrma bes-otyzdardaghy zamandastarymyz «bizding úrpaq» degen tirkesti oilanbay qoldanatyn dәrejege jetti. «Úrpaq» degen úghymdy qazaq ózinen órbigenderge, negizinen nemere, shóberelerine qatysty qoldanady. Otyzdaghy jastyng arghy úrpaghy túrmaq, bel balasy bes-on jasqa jana ilikti ghoy. Ol әli óz sózin aitatyn dәrejege jetken joq. Sonda otyzdaghy jas qay úrpaghy turaly әngime aityp otyr? «Bizding úrpaq» emes, «bizding buyn» boluy kerek edi dúrysy. Bir ghana «buyn» degen sózding ornymen qoldanylmauy qazaqtyng sózdik qoryn osynshama jútatyp, týsiniksiz etip otyr. Osy sózding qoldanysyna eng aqyry basalqaly sóz aitatyn agha buyn әriptesterimiz de mәn berip jýrgen joq.

Men songhy kezderi qazaqsha jazatyn keybir jas aqyn-jazushylargha da «qazaq tilin ýireniniz» dep aitugha mәjbýr bolyp jýrmin. «Jasandylyq» pen «jasampazdyqtyn» ara-jigin ajyrata almay-aq kórkem shygharma jazyp jýrgenderdi kózimiz kórip otyr. Taugha qoldanatyn teneudi tasqa qoldanyp, jer men sudyng sipatyn qaraday shatastyryp jýrgender de az emes. Búqaralyq aqparat qúraldary tilbúzarlardan ayaq alyp jýrgisiz bolyp barady. Olardyng keyipkerleri qashan kórseng «pikirlerimen almasady» da jýredi. Tili sau qazaq «pikirlerimen almaspaydy», «pikir almasady». «Basynan bal-búl úshty» dep bir jurnaliysimiz sayrap túr. Qazaqta «bastan baq tayy», «dәuren kóshui» mýmkin, biraq ne úshsa da «kózinen úshady» jәne «bal-búl» emes, «búl-búl úshady». Álgi jurnalist «kózinen búl-búl úshty» men «jýzi bal-búl jandy» degen túraqty tirkesterdi qosyp-shatyp, qalaghan jerinen úshyryp, qalaghan jerine qondyryp otyr.

Qoghamymyzdyng sóz ústarlary – kórkem әdebiyet pen búqaralyq aqparat qúraldary ókilderining jaghdayy múnday bolghanda, tilding erteni kimderding qolynda bolghany? Til ólse, últtyng óletinin bәrimiz de bilemiz. Endeshe, tildi búzu arqyly últty óltiruge kýn sanap, bir tamshydan ýles qosyp jýrgenimizdi nege úghynbaymyz? «Tizemnen sýrindirseng sýrindir, tilimnen sýrindirme» degen qazaq edik. Sóz qadiri ketse, qazaqta qanday qúndylyq qalmaq? «Oylanbay túryp, oilan» degen naqyl bar Shyghysta. Biz tym bolmasa, sóilemey túryp oilanudy ýirensek, az olja bolmas edi.

Sóz kiyesinen qorqu – qazaqtyng qanyna bitken bir qasiyet. Sol qasiyetti sanamyzda saqtap qala almasaq, últ bolyp úiysyp túrmaghymyz da ekitalay. Sóz qadirin joghaltqan últ óz qadirin joghaltady. Bizding ýlken-kishi zamandastarymyz ózin syilaghysy kelse, sózin syilasyn, sózge jauapkershilikpen qarasyn, sóz ýirensin, sóz úghynsyn. Ókinishke oray, bizding qoghamda tilbúzarlargha arnalghan zang joq. Sóz aldyndaghy jauapkershilikting bәri argha jýktelgen. Endeshe, arymyzgha abay bolghanymyz jón.

...Kórkem әdebiyetting mindeti nede? Uaqyt ozghan sayyn jii janghyratyn osy saualdyng qalamger men oqyrmangha birdey ózekti ekeni anyq. Sóz – qúdiretting elshisi. «Qúdayym kónilime aqyl saldy» degen sóz qazaq qissa-dastandarynda jii aitylady. Alla taghala kónilge – aqyl, jýrekke sezim salyp, boygha talant bitirgen son, amanat-daryn da adam ýshin ótelmegen paryz bolyp túrady.

Shektelushilik bolghan jerde damu bolmaydy. Bazbir qalamgerlerding óz tuyndysyn ghana ýzdik sanaytyn ruhany agressiyasy sol shektelushilikten tuyndaydy. Kórkem sózding maqsaty – ruhany agressiyany oyatu emes, kerisinshe odan qútqaryp, ruhany tepe-tendikke keltiru. Álimsaqtan aqyrzamangha deyin kórkem sózding mindeti jalghyz bolyp qala bermek: ol – ruhty, ruhany qúndylyqtardy saqtau, kónergenin janghyrtu, júrtshylyqtyng jýregine jetkizu. Qanday әdis-tәsilderdi qoldanady, qanday joldarmen adam jadyna әser etedi – ol basqa mәsele. Kórkem sózding qúdireti arqyly adamnyng ishki psihologiyalyq iyirimderin ashu, týisikke, týpsanagha qozghau salyp, jan sarayyn tazartu (katarsiys) degenning barlyghy da sol әdebiyettegi әdis-amaldardyng nәtiyjesi bolyp tabylady. Týpki nәtiyje – pende-ghúmyrdan biyik túratyn ruhtyng ansar-múratyna úlastyru. Ádebiyet adamzattyng ruhyn qútqaratyn birden-bir qúral deuden aulaqpyz, biraq ol – eng pәrmendi qúraldardyng biri.

Qalamgerden qashanda joghary dengeydegi sauattylyqtyng talap etilui zandy. Al «Oqyrman talghamy nashar» degen úghym týbirimen qate. Jazushy oqyrmangha týsiniksiz bolyp qaludan qorqyp, ózgening dengeyine týsui qajet emes, kerisinshe, óz biyiginde jazyp-jyrlap, oqyrmandy sol biyiktikke tartugha, tәrbiyeleuge tiyis. Parasatty oqyrman solay qalyptasady. Jazylyp jatqan dýniyelerding asyly men jasyghyn ajyratpay jariyalay beretin kebir talghamsyz baspalardyng tirligi – mәselening ekinshi jaghy. Basylghan dýniyelerdi qabyldau-qabyldamau jeke túlghanyng – oqyrmannyng erkinde. Tandau erki men payymdau qabileti eshbir dәuirde qazirgidey auyr syn tarazysyna týsip kórgen emes...

Kórkem әdebiyetting nasihattaluy kýsheyse, talghampaz oqyrman qatary kóbeyeri de anyq. Oqyrmandy kórkem әdebiyetke tartu tútastay halyqtyq is-sharagha ainalsa da artyqtyq etpeydi. Búl baghyttaghy júmystar aptalyq, ailyq shara dengeyinde emes, jyldyq baghdarlama retinde jýrgizilgeni jón. Memleket dengeyinde «Kórkem әdebiyet jyly» jariyalansa, kóptegen is-sharalargha úiytqy bolyp, talay iydeyalardy tuyndatyp, oigha oy qosylar edi. Halyqtyq oi-sanany iske qosudyng tiyimdi joldarynyng biri osynday jalpyhalyqtyq auqymdaghy is-sharalar jýrgizu ekeni anyq. Múnday jauapty da sheshimtal qadamdar qalamgerler qauymyn da serpiltip, tuyndylaryn kemeldendiruge, qúndylyqtaryn qayta bezbendeuge qúlshyntary sózsiz. Múnyng barlyghy oqyrman men qalamgerding ózara baylanysynyng jandanuyna, bir-birine degen  qúrmetining artuyna, qalamgerding oqyrman synynan mezgilinde habardar bolyp otyruyna, oqyrmannyng qalamger ústanymdaryn layyqty baghalauyna yqpal etip, nәtiyjesinde ortaq qazynamyz – shygharmashylyq әlemining jana biyiktikke kóteriluine jol ashar edi. Talant sheberligining tabighy tarazysy qalyptassa, kórkem әdebiyet te ózining layyqty túghyryna ornyghary anyq.

Aldynghy buyn aghalar qalyptastyrghan «Ádebiyet – ardyng isi» degen kiyeli úghym eskirmeuge tiyis. Ádebiyet – óner. Adamtanu, aqiqattanu óneri. «Aqiqattanudyng tabaldyryghynan aitaryng bolsa ghana atta, әitpese ardyng isin bylghama!» degen ústanymgha jana buyn qalamgerlerining de úiyghany abzal.

Sony.

Aynúr Ábdirәsilqyzy,

QR Din isteri agenttigi Tóraghasynyn kenesshisi

filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz