ءVىى

قازاقتىڭ ەڭ قاستەرلى قۇندىلىعى ءسوز بولعان. بار جيعان-تەرگەن ءىلىمىن، تۇرمىس دانالىعىن، سەزىمى مەن سەنىمىن بابالارىمىز سوزبەن جەتكىزدى، ءسوز ونەرىنە سىيعىزدى، سوزگە سەنىپ تاپسىردى. قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى كوپتەگەن ۇعىمدار، تەڭەۋلەر دۇنيە جۇزىندەگى ەشبىر حالىقتا كەزدەسپەيدى. ءسوزدىڭ قادىرىنە جەتپەي، ورىنسىز قولدانۋ كوبىنە بىلىمسىزدىكتەن تۋىندايدى. قازاق اقپارات كەڭىستىگى ءسوز ونەرىنە باۋليتىن قۇرالداردان كەندە ەمەس. ماسەلە سونى يگەرۋگە دەگەن قۇلشىنىستىڭ، ءسوز الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بولماۋىندا.

ءبىر عانا كوركەم ادەبيەتتى الايىق. قازاقتىڭ باعا جەتپەس ءسوز قۇنارى سوندا جيناقتالعان. سوڭعى ون-ون بەس جىلدا كوركەم ادەبيەتتىڭ ناسيحاتتالۋى قالاي تومەندەدى، سولاي قوعامدا جاۋاپسىز، وراشولاق سويلەۋ ءۇردىسى بەلەڭ الدى. جيىرما بەس-وتىزدارداعى زامانداستارىمىز ء«بىزدىڭ ۇرپاق» دەگەن تىركەستى ويلانباي قولداناتىن دارەجەگە جەتتى. «ۇرپاق» دەگەن ۇعىمدى قازاق وزىنەن وربىگەندەرگە، نەگىزىنەن نەمەرە، شوبەرەلەرىنە قاتىستى قولدانادى. وتىزداعى جاستىڭ ارعى ۇرپاعى تۇرماق، بەل بالاسى بەس-ون جاسقا جاڭا ىلىكتى عوي. ول ءالى ءوز ءسوزىن ايتاتىن دارەجەگە جەتكەن جوق. سوندا وتىزداعى جاس قاي ۇرپاعى تۋرالى اڭگىمە ايتىپ وتىر؟ ء«بىزدىڭ ۇرپاق» ەمەس، ء«بىزدىڭ بۋىن» بولۋى كەرەك ەدى دۇرىسى. ءبىر عانا «بۋىن» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىمەن قولدانىلماۋى قازاقتىڭ سوزدىك قورىن وسىنشاما جۇتاتىپ، تۇسىنىكسىز ەتىپ وتىر. وسى ءسوزدىڭ قولدانىسىنا ەڭ اقىرى باسالقالى ءسوز ايتاتىن اعا بۋىن ارىپتەستەرىمىز دە ءمان بەرىپ جۇرگەن جوق.

مەن سوڭعى كەزدەرى قازاقشا جازاتىن كەيبىر جاس اقىن-جازۋشىلارعا دا «قازاق ءتىلىن ۇيرەنىڭىز» دەپ ايتۋعا ءماجبۇر بولىپ ءجۇرمىن. «جاساندىلىق» پەن «جاسامپازدىقتىڭ» ارا-جىگىن اجىراتا الماي-اق كوركەم شىعارما جازىپ جۇرگەندەردى كوزىمىز كورىپ وتىر. تاۋعا قولداناتىن تەڭەۋدى تاسقا قولدانىپ، جەر مەن سۋدىڭ سيپاتىن قاراداي شاتاستىرىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلبۇزارلاردان اياق الىپ جۇرگىسىز بولىپ بارادى. ولاردىڭ كەيىپكەرلەرى قاشان كورسەڭ «پىكىرلەرىمەن الماسادى» دا جۇرەدى. ءتىلى ساۋ قازاق «پىكىرلەرىمەن الماسپايدى»، «پىكىر الماسادى». «باسىنان بال-بۇل ۇشتى» دەپ ءبىر ءجۋرناليسىمىز سايراپ تۇر. قازاقتا «باستان باق تايۋى»، «داۋرەن كوشۋى» مۇمكىن، بىراق نە ۇشسا دا «كوزىنەن ۇشادى» جانە «بال-بۇل» ەمەس، «بۇل-بۇل ۇشادى». الگى جۋرناليست «كوزىنەن بۇل-بۇل ۇشتى» مەن ء«جۇزى بال-بۇل جاندى» دەگەن تۇراقتى تىركەستەردى قوسىپ-شاتىپ، قالاعان جەرىنەن ۇشىرىپ، قالاعان جەرىنە قوندىرىپ وتىر.

قوعامىمىزدىڭ ءسوز ۇستارلارى – كوركەم ادەبيەت پەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنىڭ جاعدايى مۇنداي بولعاندا، ءتىلدىڭ ەرتەڭى كىمدەردىڭ قولىندا بولعانى؟ ءتىل ولسە، ۇلتتىڭ ولەتىنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ەندەشە، ءتىلدى بۇزۋ ارقىلى ۇلتتى ولتىرۋگە كۇن ساناپ، ءبىر تامشىدان ۇلەس قوسىپ جۇرگەنىمىزدى نەگە ۇعىنبايمىز؟ «تىزەمنەن سۇرىندىرسەڭ ءسۇرىندىر، تىلىمنەن سۇرىندىرمە» دەگەن قازاق ەدىك. ءسوز قادىرى كەتسە، قازاقتا قانداي قۇندىلىق قالماق؟ «ويلانباي تۇرىپ، ويلان» دەگەن ناقىل بار شىعىستا. ءبىز تىم بولماسا، سويلەمەي تۇرىپ ويلانۋدى ۇيرەنسەك، از ولجا بولماس ەدى.

ءسوز كيەسىنەن قورقۋ – قازاقتىڭ قانىنا بىتكەن ءبىر قاسيەت. سول قاسيەتتى سانامىزدا ساقتاپ قالا الماساق، ۇلت بولىپ ۇيىسىپ تۇرماعىمىز دا ەكىتالاي. ءسوز قادىرىن جوعالتقان ۇلت ءوز قادىرىن جوعالتادى. ءبىزدىڭ ۇلكەن-كىشى زامانداستارىمىز ءوزىن سىيلاعىسى كەلسە، ءسوزىن سىيلاسىن، سوزگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراسىن، ءسوز ۇيرەنسىن، ءسوز ۇعىنسىن. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ قوعامدا تىلبۇزارلارعا ارنالعان زاڭ جوق. ءسوز الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبارى ارعا جۇكتەلگەن. ەندەشە، ارىمىزعا اباي بولعانىمىز ءجون.

...كوركەم ادەبيەتتىڭ مىندەتى نەدە؟ ۋاقىت وزعان سايىن ءجيى جاڭعىراتىن وسى ساۋالدىڭ قالامگەر مەن وقىرمانعا بىردەي وزەكتى ەكەنى انىق. ءسوز – قۇدىرەتتىڭ ەلشىسى. «قۇدايىم كوڭىلىمە اقىل سالدى» دەگەن ءسوز قازاق قيسسا-داستاندارىندا ءجيى ايتىلادى. اللا تاعالا كوڭىلگە – اقىل، جۇرەككە سەزىم سالىپ، بويعا تالانت بىتىرگەن سوڭ، امانات-دارىن دا ادام ءۇشىن وتەلمەگەن پارىز بولىپ تۇرادى.

شەكتەلۋشىلىك بولعان جەردە دامۋ بولمايدى. ءبازبىر قالامگەرلەردىڭ ءوز تۋىندىسىن عانا ۇزدىك سانايتىن رۋحاني اگرەسسياسى سول شەكتەلۋشىلىكتەن تۋىندايدى. كوركەم ءسوزدىڭ ماقساتى – رۋحاني اگرەسسيانى وياتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ودان قۇتقارىپ، رۋحاني تەپە-تەڭدىككە كەلتىرۋ. الىمساقتان اقىرزامانعا دەيىن كوركەم ءسوزدىڭ مىندەتى جالعىز بولىپ قالا بەرمەك: ول – رۋحتى، رۋحاني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ، كونەرگەنىن جاڭعىرتۋ، جۇرتشىلىقتىڭ جۇرەگىنە جەتكىزۋ. قانداي ءادىس-تاسىلدەردى قولدانادى، قانداي جولدارمەن ادام جادىنا اسەر ەتەدى – ول باسقا ماسەلە. كوركەم ءسوزدىڭ قۇدىرەتى ارقىلى ادامنىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق يىرىمدەرىن اشۋ، تۇيسىككە، تۇپساناعا قوزعاۋ سالىپ، جان سارايىن تازارتۋ (كاتارسيس) دەگەننىڭ بارلىعى دا سول ادەبيەتتەگى ءادىس-امالداردىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. تۇپكى ناتيجە – پەندە-عۇمىردان بيىك تۇراتىن رۋحتىڭ اڭسار-مۇراتىنا ۇلاستىرۋ. ادەبيەت ادامزاتتىڭ رۋحىن قۇتقاراتىن بىردەن-ءبىر قۇرال دەۋدەن اۋلاقپىز، بىراق ول – ەڭ پارمەندى قۇرالداردىڭ ءبىرى.

قالامگەردەن قاشاندا جوعارى دەڭگەيدەگى ساۋاتتىلىقتىڭ تالاپ ەتىلۋى زاڭدى. ال «وقىرمان تالعامى ناشار» دەگەن ۇعىم تۇبىرىمەن قاتە. جازۋشى وقىرمانعا تۇسىنىكسىز بولىپ قالۋدان قورقىپ، وزگەنىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسۋى قاجەت ەمەس، كەرىسىنشە، ءوز بيىگىندە جازىپ-جىرلاپ، وقىرماندى سول بيىكتىككە تارتۋعا، تاربيەلەۋگە ءتيىس. پاراساتتى وقىرمان سولاي قالىپتاسادى. جازىلىپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ اسىلى مەن جاسىعىن اجىراتپاي جاريالاي بەرەتىن كەبىر تالعامسىز باسپالاردىڭ تىرلىگى – ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى. باسىلعان دۇنيەلەردى قابىلداۋ-قابىلداماۋ جەكە تۇلعانىڭ – وقىرماننىڭ ەركىندە. تاڭداۋ ەركى مەن پايىمداۋ قابىلەتى ەشبىر داۋىردە قازىرگىدەي اۋىر سىن تارازىسىنا ءتۇسىپ كورگەن ەمەس...

كوركەم ادەبيەتتىڭ ناسيحاتتالۋى كۇشەيسە، تالعامپاز وقىرمان قاتارى كوبەيەرى دە انىق. وقىرماندى كوركەم ادەبيەتكە تارتۋ تۇتاستاي حالىقتىق ءىس-شاراعا اينالسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار اپتالىق، ايلىق شارا دەڭگەيىندە ەمەس، جىلدىق باعدارلاما رەتىندە جۇرگىزىلگەنى ءجون. مەملەكەت دەڭگەيىندە «كوركەم ادەبيەت جىلى» جاريالانسا، كوپتەگەن ءىس-شارالارعا ۇيىتقى بولىپ، تالاي يدەيالاردى تۋىنداتىپ، ويعا وي قوسىلار ەدى. حالىقتىق وي-سانانى ىسكە قوسۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى وسىنداي جالپىحالىقتىق اۋقىمداعى ءىس-شارالار جۇرگىزۋ ەكەنى انىق. مۇنداي جاۋاپتى دا شەشىمتال قادامدار قالامگەرلەر قاۋىمىن دا سەرپىلتىپ، تۋىندىلارىن كەمەلدەندىرۋگە، قۇندىلىقتارىن قايتا بەزبەندەۋگە قۇلشىنتارى ءسوزسىز. مۇنىڭ بارلىعى وقىرمان مەن قالامگەردىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ جاندانۋىنا، ءبىر-بىرىنە دەگەن  قۇرمەتىنىڭ ارتۋىنا، قالامگەردىڭ وقىرمان سىنىنان مەزگىلىندە حاباردار بولىپ وتىرۋىنا، وقىرماننىڭ قالامگەر ۇستانىمدارىن لايىقتى باعالاۋىنا ىقپال ەتىپ، ناتيجەسىندە ورتاق قازىنامىز – شىعارماشىلىق الەمىنىڭ جاڭا بيىكتىككە كوتەرىلۋىنە جول اشار ەدى. تالانت شەبەرلىگىنىڭ تابيعي تارازىسى قالىپتاسسا، كوركەم ادەبيەت تە ءوزىنىڭ لايىقتى تۇعىرىنا ورنىعارى انىق.

الدىڭعى بۋىن اعالار قالىپتاستىرعان «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەگەن كيەلى ۇعىم ەسكىرمەۋگە ءتيىس. ادەبيەت – ونەر. ادامتانۋ، اقيقاتتانۋ ونەرى. «اقيقاتتانۋدىڭ تابالدىرىعىنان ايتارىڭ بولسا عانا اتتا، ايتپەسە اردىڭ ءىسىن بىلعاما!» دەگەن ۇستانىمعا جاڭا بۋىن قالامگەرلەرىنىڭ دە ۇيىعانى ابزال.

سوڭى.

اينۇر ابدىراسىلقىزى,

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz