Ómirderekten  ýzindi:

   Ámirhan BÁKIRÚLY 1950 jyly Qyzylorda oblysy Terenózek audanynda dýniyege kelgen. 1972 jyly  QazMU-ding zang fakulitetin bitirgen. 1972-1976 jyldary prokuratura organdarynda qyzmet atqarghan. Keyin Últtyq qauipsizdik komiytetinde júmys istegen, zapastaghy polkovniyk  2000-2005 jyldary Qyzylorda oblysynyng әkimdiginde bólim mengerushisi, oblystyq tәrtiptik Kenesting tóraghasy bolghan. Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi. Alghashqy «Mústafa Shoqay» derekti әngimeleri 1997 jyly jaryq kórdi. Keyin «Ayqas» (1998 jyl), «Operasiya «Frans» (2000 jyl), «Andropovtyng alasapyrany» (2002 jyl), «Andropovskiy desant» (2004 jyl), «Parijdegi qúpiya kezdesu» (2009 jyl), «Prigovoren k rasstrelu...» (2009 jyl), «Frans» operasiyasy» (2010 jyl), «Jana qyzmet» (2013 jyl) atty kitaptary jaryq kórdi.          «Mústafa Shoqay» enbegi Týrkiyada (2006 jyl) týrik tiline audaryldy.

1.Sizge shoqaytanushy retinde súraq. Nege әli kýnge deyin Mústafa Shoqaydyng qazaq elining kenestik tarihyndaghy azattyq jolyndaghy kósemining biri ekenin aiqyndap nýkte qoya almay kelemiz?

 Rasynda, Mústafa Shoqaydyng enbegine layyqty bagha berilip, tarihtaghy oryny kýni býginge deyin aiqyndalghan joq. Nege? Kezinde Qazaqstan respublikasy Parlamenti Mәjilisining deputaty Shalatay Myrzahmetov  úly kýresker Mústafa Shoqaydyng túlghasyn úlyqtau jóninde Premier-Ministr Kәrim Mәsimovke arnayy hat joldaghan bolatyn. Atalmysh hatynda halyq qalaulysy: «Onyng iydeyalyq kýshtiligi sonda – Mústafa Shoqaydan әli kýnge deyin qorqatyndar bar. Oghan dәlel osy kýnge deyin «M.Shoqay kim?» degenge elimizde nýkte qoyylmay keledi...» degen edi. Shamasy, Myrzahmetov myrza «qorqatyndar bar» dep biylik basyndaghylardy oigha alyp otyrghan boluy kerek. Áriyne, tarihy oqighalargha jәne oghan qatysy bar túlghalargha resmy bagha beretin biylik. Alayda, resmy bagha beru aldynda tarihshylar men mamandar sol túlghanyng is-әreketin tereng zerttep, tarihta alatyn ornyn anyqtap, kerek dese kórsetip beruge mindetti. Mústafa Shoqay turaly izdenip, jazyp jýrgen jurnalist Gýlbanu Abenova maqalalarynyng birinde bylay deydi: «To y delo v kazahstanskom obshestve pry upominaniy iymeny Shokaya voznikaet vopros: «Kem vse-taky on byl? Predatelem ily geroem?» Odnoznachnogo otveta poka net. Kazahstanskie istoriky govoryat, chto poka dotoshno ne izuchat vse ego raboty, pisima, publikasiy y arhivnye dokumenty o jizny y deyatelinosty Mustafy Shokaya v Kazahstane y emigrasii, odnoznachnyy verdikt ne budet vynesen...»

Ayta ketu kerek, Kenes ókimeti túsynda últ-azattyq ýshin kýresken túlghalardyng enbegine layyqty bagha berip, tarihtaghy orynyn aiqyndaugha mýmkindik bolmady. Qazaqstan tәuelsizdik alghan song ghana tarihshylar men mamandar búl júmysty qolgha ala bastady. Birinshi kezekte alash ziyalylary resmy týrde aqtalyp, enbekterine layyq qazaq halqy tarihynan tiyisti oryndaryn aldy. Osy orayda Mústafa Shoqaydyng tarihtan tys qalyp kele jatqany jangha batady. Osy uaqytqa deyin biylik oryndary onyng enbegine layyqty resmy týrde bagha bergen joq. Sebebi, Mústafa Shoqay negizsiz taghylghan aiyptardan kýni býginge deyin qútyla almay keledi. Kezinde Mústafa Shoqaydy «fashistik Germaniyanyng basshysy Gitler men Shyghys ministri Rozenbergpen kezdesip, kelisim-sózder jýrgizdi, «Týrkistan legionyn qúryp, Otanyna opasyzdyq jasady» degen qoghamdyq pikir qalyptasqan edi. Songhy kezde Mústafa Shoqaygha «Abver» arnayy qyzmetining Shyghys bólimin basqarghan nemisting general-mayory» degen jana «ayyp» taghyldy. Keybir avtorlardyng osylay ótirikti shynday etip, baspa betterinde jariyalanghan maqalalaryn oqyp, qatty tanghalasyn. Tipti, Kenes ókimeti de Mústafa Shoqaydy  fashistermen sybaylas boldy dep aiyptamaghan. Mústafa Shoqaydy olar «materyy panislamist-alashordynes», «organizator y vdohnoviyteli burjuazno-nasionalisticheskogo «avtonomnogo praviytelistva», «nahodyasi v emigrasiy s 1919 goda, vel aktivnui antisovetskui rabotu vploti do svoey smerti, posledovavshey v 1941 godu» dep qana aiyptaghan.

 Rasyn aitqanda, Mústafa Shoqay fashistik Germaniyanyng basshylarymen eshuaqytta kezdespegen jәne kelisim sózder jýrgizbegen. Mústafa Shoqaydy: «Otanyn satqan opasyz, fashistik Germaniyanyng basshylarymen sybaylasyp, «Últtyq Týrkistan komiyteti» men «Týrkistan legionynyn» negizin qalady» degen alyp-qashpa әngimeler aty shuly jazushy-chekist Serik Shәkibaevting «Ýlken Týrkistannyng kýireui» atty kitabynan keyin bastaldy. Naqtylap aitqanda, osy kitaptyng negizinde Mústafa Shoqay turaly qoghamdyq teris pikir qalyptasqan. Ókinishke qaray, keyingi kezde Mústafa Shoqay turaly jazylghan roman da, týsirilgen kinofilim de, qoyylghan spektakli de úly kýreskerdi Gitler jәne onyng seriktesterimen kezdestirip, qalyptasqan teris pikirge eriksiz qoldau kórsetip otyrghan sekildi. Mústafa Shoqaydy sol jalghan әngimelerden arshyp aluymyz kerek. Olay etpeyinshe tarihtan ózining enbegine layyq oryn aluy eki talay.

Astyn syzyp aitqym keledi:   Mústafa Shoqay kýshpen joyylghan Týrkistan memleketinin  basshysy bolghan. Jiyrma jyldan astam shetelde qughyndaghy ýkimetti basqaryp, Týrkistan atynan týrki halyqtarynyng tәuelsizdigi men demokratiyalyq bostandyqtary ýshin ayanbay kýresti. Sondyqtan da Mústafa Shoqay jalghyz qazaq halqynyng ghana emes, әlem tarihynda «Mústafa Shoqay - Týrkistan memleketining basshysy» degen atpen qaluy kerek.

  Kelesi jyly Mústafa Shoqaydyng tughanyna 125 jyl toluyna oray, ólgennen keyin bolsa da, oghan Qazaqstan respublikasynyng azamattyghy berilse abzal bolar edi. Sonymen qatar, Mústafa Shoqaydyng shetelde jatqan sýiegin, ózi ansaghan tughan eline alyp kelip, Týrkistan qalasyndaghy belgili adamdar jerlengen Qoja Ahmet Yassauy kesenesining janyna, memleket basshysyna layyq qúrmet kórsetilip, resmy týrde jerlengeni dúrys siyaqty. Áriyne, búl is-sharalarynyng Qazaqstan ýkimeti atynan jýzege asyrylghany jón.  Sonday-aq, Astana qalasynda úly kýreskerge arnalghan alangha eskertkish qoyylsa qúba-qúp bolar edi. Sebebi, Mústafa Shoqay osynday qúrmet kórsetuge layyq qyzmet istedi.

2.  Kenestik zaman kezindegi qazaq halqyna jasalghan zobalandar men zúlmattardy tereng zertteuge, qúpiyalaryn ashugha baylanysty memlekettik sayasatymyz ne sebepten jaltaq, qorqaq bolyp otyr dep oilaysyz? 

Búl saualdy tarihshylar men mamandargha qoyghan dúrys siyaqty. Ras, búl baghyttaghy memleketimizding sayasatynda jaltaqtyqtyng basym ekeni anyq. Biylikting jeleui - «qazaghymyzdyng ózine tiyetin keybir jaghymsyz jәittardy ashpay túra túrayyq, aramyzgha jik týspesin, býgingi yntymaghymyzgha ziyany tiymesin» degendi betke ústaydy. Men óz basym, búl mәselede basty kinәni tarihshy, ghalym, mamandargha artqan bolar edim. Áriyne, qazaq  halqyna qoldan jasalghan  asharshylyq pen repressiya turaly shyndyq jazylmay keledi dep, ýzildi-kesildi aitugha bolmaytyn shyghar. Belgili akademik M.Kozybaev («Aqtandaqtar aqiqaty»), tarihshy T.Omarbekov («Zobalan»), jazushy V.Vladimirov («Úly jút») jәne basqa avtorlardyng osy taqyrypqa baylanysty jazghan kitaptary men ghylymy enbekteri jalpygha mәlim. Alayda, qazaq halqyna jasalghan qiyanatty úiymdastyrghan basshylargha kelgende Staliyn, Goloshekiyn, Mirzoyandardan asa almaymyz. Sonda solardyng qasynda jýrip, zansyz núsqamalaryn oryndap jýrgen últ uәkilderi qayda? S.Seyfulliyn, T.Rysqúlov, S.Mendeshov jәne basqalarynyng jaghymsyz is-әreketin qalay baghalauymyz kerek? «Songhy qazaq» atanghan belgili jazushy Gerolid Beliger: «Znan: byly v istoriy kazahov tragicheskie polosy, byly neslyhannye jertvy, v chiih sudibah sygraly reshayshuy roli donosy-anonimky svoih je sokrovnikov. Ne znai toliko, pochemu ih stydlivo umalchivait», - dep, dúrys aitady. Rasynda, shyndyqty aitugha nege úyalamyz?. B.Qoyshybaev  maqalalarynyng birinde bylay deydi: «Bizge tarihy túlghalardyng shuaqty isterimen qatar, kólenkeli tirlikterin de ashyp qaraghan paydaly. Olardyng sebep-saldarlaryn anyq payymgha salghan jón. Búnday әreket olardy tarih qoyghan túghyrynan taydyrmaydy, beynelerin esh kishireytpeydi. Esesine, olardyng keskin-kelbetindegi barsha kómeskilikti  joyyp, tolyq adam retinde tanugha mýmkindik beredi. Bizge shyn tarihtan tolymdy da jan-jaqty sabaq  alugha jәrdemdesedi».

Belgili jazushynyng búl tújyrymdamasymen tolyq kelisuge bolady. Tarihtyng únamsyz jerlerin tazartyp óshiruding nemese әdemilep óndeuding qajeti joq. Týrli-týrli partiya men toptardyng biylik ýshin kýreskeni ras. Olardyn  qaysysy  halyqtyng  qamyn jedi, kim jeke basynyng paydasyn oilady? Kim tarihy jolda shyn qatelesti, kim qasaqana halqynyng qanyn tókti? Búl saualdargha uaqyty kelgende tarihtyng ózi-aq  jauap beredi.

3.  Býgingi tandaghy Reseyde oyanyp jatqan imperiyalyq sananyng tarihymyzdy týgendeuge yqpaly qansha dep oilaysyz?

 Jalpy alghanda Reseyding boyynda kórshiles elderge, búratana halyqtargha óktemdik, qanaushylyq  ejelden kele jatqan tabighy nәrse. Búl mening sózim emes, Resey imperiyasynyng generaly A.Kuropatkin 1900 jyly Patshagha mynaday anyqtama bergen kórinedi: «...predydushie 200 let Rossiya byla v sostoyaniy voyny 128 let, iymela 72 goda mira». Sol 128 jyl soghystyng 5 jyly qorghanu, al qalghan 123 jyly basyp alushylyq úrysy bolghan eken. Sonymen qatar, Resey imperiyasy qalyptasyp, manayyndaghy kórshilis elderdi basyp alyp, qanaushylyq sayasatyn jýrgizgen kezde kóptegen kóterilis pen qaqtyghys oryn alghany tarihtan belgili. Osyghan baylanysty úrys, ara-arasynda bolghan ýzilisti eske almaghanda, 30 jylgha sozylghan. Kenestik dәuir kezinde Resey 12 soghysqa qatysypty. Qazirgi Resey de 3 soghysqa qatysyp ýlgiripti. Songhy ret Resey 2008 jyly Gruziyagha qarsy soghysty. Mine, endi kýni keshege deyin bauyrlas bolghan Ukrainagha qarasty Qyrymdy anneksiyalau arqyly tartyp alyp, halqyna qarsy qúpiya maydan ashyp otyr. Reseyding qazirgi jýrgizip jatqan solaqay sayasaty kónilge mýldem jaqpaydy. Búl Resey basshylarynyng úzaqqa baratyn ambisiyalyq jospary sekildi. Rasyn aitqanda, 20-30 jәne 50 jyldarghy qayghy-qasiret te elimizge sol jaqtan keldi. Reseyding býgingi basshylyghy kenes zamanynda oryn alghan  Asharshylyq, zobalang men zúlmattardy  bólip-jaryp aitpandar, olar orysqa da, ukrainge de, qazaqqa da birdey boldy dep qyzghyshtay qorghap otyr. Ukrainagha Asharshylyq mәselesin kóterme dep ýzildi-kesildi talap qoyghan bolatyn, biraq olar ony tyndaghan joq. Degenmen, tarihymyzdy týgendeuge Resey kedergi jasap jatyr dep aita almaymyn. Barlyghy da ózimizge, qazaq basshylyghynyng erik-jigerinde, tarihshylarymyzgha baylanysty. Ózimizde talpynys joq.

 4. Osy súraqtyng jalghasy. Qalay oilaysyz, kenestik tarihymyzdy tereng zertteuge, eski sanadan arylugha keshegi biylikte bolghandardyn (birinshi hatshylardyn, qyzyl diyrektorlardyng t.b.)  úrpaqtary qanshalyqty kedergi jasap otyr dep oilaysyz?

 Kenestik tarihty tereng zertteuge keshegi biylikte bolghan basshylardyng úrpaqtary kedergi jasap otyr deuge bolmaydy. Qaytalap aitamyn, barlyghy da tarihshylar men mamandargha baylanysty. Atalmysh taqyrypqa shekteu qoyyp, zertteuge tyiym salyp jatqan eshkim joq. Akademik Á.Nysanbaev baspasózge bergen súhbattarynyng birinde: «Qazir tarihshylargha jaqsy boldy. Ghalamtordan bireuding maqalasyn alyp, orysshadan qazaqshagha, qazaqshadan orysshagha bir-eki ret audaryp, diysertasiyalaryn qorghap jatyr», - dep, aitqan edi. Rasynda, bizding ghalymdardyng basym kópshiligi enbektengisi kelmeydi. Aynalymda jýrgen derekterdi paydalanady, izdenbeydi. Songhy kezde Mústafa Shoqay turaly qanshama kitaptar, qanshama maqalalar jaryq kórdi. Alayda, kóbisinde bes-alty ainalymda bolghan derekter keltirilgen, janalyqtar joq. Kerisinshe, Mústafa Shoqaydy is-jýzinde bolmaghan fashistik Germaniyanyng basshylarymen kezdestirip, aty shuly «Týrkistan legionymen» baylanystyryp, oqyrmandardy eriksiz shatastyryp keledi.

 5. Kenestik CheKa, OGPU, KGB organdarynyng tarihy jayly pikirinizdi bilsek.. Shoqaydy satqyn sanaghan S. Shәkibaevqa («Ýlken Týrkistannyng kýireui» kitabynyng avtory) Qostanay qalasynda, Qazaly qalasynda 1930 jyly Qazaly uezining NKVD-ng bastyghy bolghan,  Dzerjinskiyden syilyqqa pistolet alghan, «Asan kóterilisin» janshyghan Týrkebaev Ómirzaq degen chekistke kóshe attarynyng beriluine qalay qaraysyz?

 Qazan tónkerisinen keyin bolishevikter bar biylikti qolyna alyp, birinshi kezekte patshanyng «politicheskiy sysk» dep atalatyn sayasy timiskinu organdaryn (keleshek ChK-OGPU-KGB organdarynyng ýlgisi) jonggha kiristi. Revolusiya kósemi V.IY.Leninning núsqamasy boyynsha Kenes ókimeti tynshylyq (agenturalyq) júmystan bas tartyp, janadan qúrylghan halyq milisiyasy arqyly qylmyskerlermen ashyq kýresetin bolghan. Alayda, Kenes ýkimetining sayasy jaulary keshikpey antiykenestik jasyryn úiymdar qýryp, ziyankestik әreketterin qúpiya jaghdayda oilastyryp, jýzege asyra bastaghan kezde búrynghy tynshylyq júmysqa qayta oralghan. Sýitip, jazalaushy «ChK» (tótenshe komissiya) organy payda bolghan. Keyin «ChK» taratylyp, Birikken sayasy Bas basqarmasy (OGPU) bolyp qayta qúryldy. Búl biyleushilerge tikeley baghynatyn sayasy organ bolatyn. Júmystyng negizgi baghytyn solar belgilep otyrdy. Áriyne, qauipsizdik organdarynda soqyr oryndaushylar men jendetterding bolghandary da ras. Rasyn aitqanda, jappay repressiya solardyng qoldarymen jasaldy. Degenmen, ChK-OGPU-KGB organdarynyng qyzmetin bir maghnaly baghalu qiyn. Qayghyly betterimen qatar batyrlyq isterin de joqqa shygharugha bolmaydy. Memleket bolghan song qauipsizdik organdary kerek.

Kenes dәuirinde kóshelerge ataular bergen kezde halyqpen eshkim sanasqan joq. Qazir de sanasyp jatqany shamaly. Kóshe aty kimge berilmey jatyr?! Tipti, jarysqa, maqtanyshqa ainalyp ketti. Qazir «shópke tysharlardyn» barlyghy kóshege ómirden ótken jaqyndarynyng esimderin berip ýlgirdi. Alayda, uaqyt, talap ózgermey túrmaydy. Mәn-maghnasy joq, kez kelgen kisilerding esimi berilgen kóshe ataulary da ózgeredi. Tek, kórnekti memleket jәne qogham qayratkerlerining esimderi qalady. Osy orayda S.Shәkibaev, Ó.Týrkebaev jәne basqalary halyq esinde mәngilik qalady dep oilamaymyn.

Súqbattasqan   S. Esmahanúly

 Qyzylorda q.

Abai.kz