Zansyz salynghan ýilerding ornalasqan aumaghy tabighy apattargha shydas bere almaytynyn taghy bir mәrte kóz kórdi. Tolassyz jaughan janbyrdyng saldarynan su astynda qalghan túrghyn ýilerding iyeleri endi kimdi aiyptaydy? Zansyz jer iyelengen ózderin be, әlde ótken jyly sol jerde infraqúrylymdy jandandyrugha uәde etken jergilikti biylikti me? Búlay deytinimiz, byltyr Almaty manynda su shayyp ketu oqighasyna baylanysty qalalyq әkimshilik tiyisti sharalardy úiymdastyratynyn aityp uәdesin bergen edi. Alayda megapoliste osy eldi mekenderdi biriktirgen taghy bir audan qúrylsa da, «bayaghy jartas – sol jartas» bolyp túr. Osy rette «zansyz jer iyelenushilerding әreketi ózderimen qosa memleketke de ziyanyn tiygizbey me» degen zandy súraq tuyndaydy. Sebebi oqigha oryn alghan shaghynaudandargha memleket tarapynan jәrdem kórsetilip, qúbyr salugha shyghyn shyqsa, túrghyndardyng enbektenip salghan baspanalary jaramsyz bolyp qaldy. Búl súraqty sarapshy mamandardyng talqysyna salyp kórsek.

Zansyz salynghan ýilerding ornalasqan aumaghy tabighy apattargha shydas bere almaytynyn taghy bir mәrte kóz kórdi. Tolassyz jaughan janbyrdyng saldarynan su astynda qalghan túrghyn ýilerding iyeleri endi kimdi aiyptaydy? Zansyz jer iyelengen ózderin be, әlde ótken jyly sol jerde infraqúrylymdy jandandyrugha uәde etken jergilikti biylikti me? Búlay deytinimiz, byltyr Almaty manynda su shayyp ketu oqighasyna baylanysty qalalyq әkimshilik tiyisti sharalardy úiymdastyratynyn aityp uәdesin bergen edi. Alayda megapoliste osy eldi mekenderdi biriktirgen taghy bir audan qúrylsa da, «bayaghy jartas – sol jartas» bolyp túr. Osy rette «zansyz jer iyelenushilerding әreketi ózderimen qosa memleketke de ziyanyn tiygizbey me» degen zandy súraq tuyndaydy. Sebebi oqigha oryn alghan shaghynaudandargha memleket tarapynan jәrdem kórsetilip, qúbyr salugha shyghyn shyqsa, túrghyndardyng enbektenip salghan baspanalary jaramsyz bolyp qaldy. Búl súraqty sarapshy mamandardyng talqysyna salyp kórsek.

Sayyn Borbasov, sayasattanushy:
IYә
– Biz – qúqyqtyq memleket qúrugha talpynyp otyrghan memleketpiz. Al kez kelgen qúqyqtyq memlekette zannyng saltanat qúruy birinshi kezekte bolady. Azamattary zandy belden basyp ózimbilemdikke salynghan elding erteni búlynghyr. Al endi jerdi zansyz basyp alu degen – baryp túrghan bassyzdyq. «Sudyng da súrauy bar» demekshi, qazirgi zamanda iyen jatqan jer joq. Ol jer bireuding menshigi boluy mýmkin, ne bolmasa jer memlekettiki bolady. Ýy salmastan búryn azamattar «jerdi paydalanu ýshin rúqsat bar ma, joq pa» dep qúqyqtyq organdardan súrap bilui kerek edi. Almaty siyaqty iri qalanyng manyna zansyz jolmen halyq kóptep qonystanyp aldy. Oghan biylik raqymshylyq jasap, zandastyru júmystaryn jýrgizdi. Yaghny shoghyrlanghan halyqtyng jyly ornyn suytqan joq. Biylik ýndemedi eken dep basqa jerlerge de qonystanudy qoiy kerek.
Desek te, keybir jerlerge mýlde túrghyn ýy salugha bolmaydy. Jaz uaqytynda say jerlerge baspanalardy salyp aldy. Al kóktem kelip, jauyn jaughanda sudyng astynda qaldy. Búl tótenshe oqighalargha jergilikti әkimdik te, jer komiyteti de jauapty emes. Oghan sol jerlerdi zansyz basyp, beysauat ýy salyp alghan túrghyndardyng ózi jauapty. Osynday kelensizdikterge qaramastan, jergilikti biylik gumanistik túrghyda sheshim qabyldap otyr. Almatydaghy oqighagha baylanysty әkimdik 70 mln tenge bóldi dep estidim. Daghdarys kezinde búl az aqsha emes. Basqalargha osy sabaq boluy kerek dep oilaymyn. Qarjy kezekten tys bólinip otyr. Áriyne, qalanyng tótenshe jaghdaylargha arnayy budjeti bolady. Deytúrghanmen de, ysyrapshyldyq qoy. Sol qarjygha nege shaghyn bolsa da bilim beru, densaulyq saqtau nysandaryn salyp almasqa?! Al qauipti aimaqtargha ýy salmaghanda, onday shyghyndar bolmas edi ghoy. Sonymen qatar jergilikti túrghyndardyng shyghyndanyp salghan baspanalary da jaramsyz bolyp qaldy. Osynday qatelikterding oryn aluy zangha baghynbaudyng saldarynan bolyp otyrghanyn týsinuimiz kerek. Basqalargha da sabaq bolsa iygi. Biylikpen teketiresip, aitqanymyzdy istetemiz degen shala oidan aulaq bolu qajet. IYә, biylik halyqtyng jaghdayyn jasauy kerek. Biraq halyq ta óz kezeginde biylikting qabyldaghan zandaryn mýltiksiz oryndauy shart.

Dos Kóshim, «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy:
Joq
– Jerdi basyp aludyng zansyz ekenin moyyndasaq ta, osy oqighagha alyp kelgen jaghdaylardyng sebebine nazar audaruymyz qajet. Orynsyz shyghyn shyghyp, ziyany tiyip jatsa, kinәni biylik ózinen izdeu kerek siyaqty. Bizde ishki kóshi-qongha baylanysty birde-bir zang joq, tipti memlekettik baghdarlama da qabyldanbaghan. Ekologiyalyq zardaptary joyqyn eldi mekenderden, auyldardan qalalargha jylyna qansha adam kóship keletini eseptelgen, әbden pysyqtalghan baghdarlama qabyldau kerek edi. Sebebi tәuelsizdikting alghashqy jyldary elimizden 2 mln ózge últ ókilderi qonys audarsa, dәl sonday mólsherde ishki migrasiya da jýrip jatty. Al endi Almatydaghy jaghdaygha keler bolsaq, resmy statistika boyynsha, qalagha jylyna 40 mynday adam kóship keledi eken.
Mening oiymsha, naqty kórsetkish resmy statistikadan da kóp boluy mýmkin. Osynday tasqynnyng saldary «Shanyraq», «Baqay», «Áygerim» t.b. shaghyndaudandardy qalyptastyrdy. Jergilikti halyqtyng qysymymen jer bólingendikten, ol jerlerde gaz, auyzsu mәseleleri sheshimin tappay, infraqúrylymdyq bazasy syn kótergen joq. Ol jerlerde tipti tabighy apattardyng aldyn alu sharalary da úiymdastyrylmady. Memleket tarapynan búl mәselege kónil bólinbeui týsinikti. Sebebi jergilikti halyq belgili bir qysymmen, qarsylasudyng arqasynda qonystanghan bolatyn. Iri qalalardyng manyna halyqtyng shoghyrlanuy basqa memleketterde de bolghan jәne bola beredi. Meninshe, zansyz basyp alu memleketke ziyan bolmauy ýshin aldyn alu sharalaryn sauatty úiymdastyra bilu kerek. Kez kelgen elding ýkimeti halqyna ózining balasynday qaraugha mindetti. Osydan eki jyl búryn 10 sotyqtan jer ýlestiru turaly bastama kóterilgen edi. Alayda ol bastama da siyrqúiymshaqtanyp ketti. Mine, jergilikti biylikte jauapkershilikting tómendiginen әleumettik shiyelenister de oryn aldy. Memleket ziyan shekpeui ýshin aldyn ala túrghyndargha tabighy apattargha shydas beretin qolayly jerlerdi taratyp ne bolmasa kópqabatty ýy salyp beru arqyly ózekti problemalardy sheship berui kerek. Sonymen qatar «Shanyraqtaghy» byltyrghy su shayyp ketu oqighasynan keyin әkimshilik tiyisti sharalardy qolgha alamyz dep uәde bergen bolatyn. Ol uәde de jelge úshyp ketti. Zansyz basyp alsa da halyq sol jerde túraqtap qaldy ghoy. Endi әkimshilik sol audandardaghy barlyq mәselege jauap berui kerek.

Beytarap pikir
Aydos Sarym, sayasattanushy:
– Búl mәselening bәri auyl azamattarynyng qalagha ýdere kóshuinen bastaldy. Al ony kýshpen toqtatu mýmkin emes. Tipti kenestik kezendegi «propiska» jýiesin de engizip kórgen edik, odan da nәtiyje shyqpady. Sondyqtan memlekettik «Túrghyn ýi» baghdarlamasyn keneytip, osy baghytta odan әri júmys istey beru kerek. Búl problemalar sheshilmese, ýlken әleumettik jarylysqa әkelui mýmkin. Mening oiymsha, memleket eki shyghyndanghandy qúp kórmese, әleumettik ýy salu mәselesin kýn tәrtibine qoyyp júmys isteu kerek.

Ázirlegen Jarqyn Týsipbekúly
«Alash ainasy» gazeti 28 mamyr 2009 jyl