زاڭسىز سالىنعان ۇيلەردىڭ ورنالاسقان اۋماعى تابيعي اپاتتارعا شىداس بەرە المايتىنىن تاعى ءبىر مارتە كوز كوردى. تولاسسىز جاۋعان جاڭبىردىڭ سالدارىنان سۋ استىندا قالعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ يەلەرى ەندى كىمدى ايىپتايدى؟ زاڭسىز جەر يەلەنگەن وزدەرىن بە، الدە وتكەن جىلى سول جەردە ينفراقۇرىلىمدى جانداندىرۋعا ۋادە ەتكەن جەرگىلىكتى بيلىكتى مە؟ بۇلاي دەيتىنىمىز، بىلتىر الماتى ماڭىندا سۋ شايىپ كەتۋ وقيعاسىنا بايلانىستى قالالىق اكىمشىلىك ءتيىستى شارالاردى ۇيىمداستىراتىنىن ايتىپ ۋادەسىن بەرگەن ەدى. الايدا مەگاپوليستە وسى ەلدى مەكەندەردى بىرىكتىرگەن تاعى ءبىر اۋدان قۇرىلسا دا، «باياعى جارتاس – سول جارتاس» بولىپ تۇر. وسى رەتتە «زاڭسىز جەر يەلەنۋشىلەردىڭ ارەكەتى وزدەرىمەن قوسا مەملەكەتكە دە زيانىن تيگىزبەي مە» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى وقيعا ورىن العان شاعىناۋداندارعا مەملەكەت تاراپىنان جاردەم كورسەتىلىپ، قۇبىر سالۋعا شىعىن شىقسا، تۇرعىنداردىڭ ەڭبەكتەنىپ سالعان باسپانالارى جارامسىز بولىپ قالدى. بۇل سۇراقتى ساراپشى مامانداردىڭ تالقىسىنا سالىپ كورسەك.

زاڭسىز سالىنعان ۇيلەردىڭ ورنالاسقان اۋماعى تابيعي اپاتتارعا شىداس بەرە المايتىنىن تاعى ءبىر مارتە كوز كوردى. تولاسسىز جاۋعان جاڭبىردىڭ سالدارىنان سۋ استىندا قالعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ يەلەرى ەندى كىمدى ايىپتايدى؟ زاڭسىز جەر يەلەنگەن وزدەرىن بە، الدە وتكەن جىلى سول جەردە ينفراقۇرىلىمدى جانداندىرۋعا ۋادە ەتكەن جەرگىلىكتى بيلىكتى مە؟ بۇلاي دەيتىنىمىز، بىلتىر الماتى ماڭىندا سۋ شايىپ كەتۋ وقيعاسىنا بايلانىستى قالالىق اكىمشىلىك ءتيىستى شارالاردى ۇيىمداستىراتىنىن ايتىپ ۋادەسىن بەرگەن ەدى. الايدا مەگاپوليستە وسى ەلدى مەكەندەردى بىرىكتىرگەن تاعى ءبىر اۋدان قۇرىلسا دا، «باياعى جارتاس – سول جارتاس» بولىپ تۇر. وسى رەتتە «زاڭسىز جەر يەلەنۋشىلەردىڭ ارەكەتى وزدەرىمەن قوسا مەملەكەتكە دە زيانىن تيگىزبەي مە» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى وقيعا ورىن العان شاعىناۋداندارعا مەملەكەت تاراپىنان جاردەم كورسەتىلىپ، قۇبىر سالۋعا شىعىن شىقسا، تۇرعىنداردىڭ ەڭبەكتەنىپ سالعان باسپانالارى جارامسىز بولىپ قالدى. بۇل سۇراقتى ساراپشى مامانداردىڭ تالقىسىنا سالىپ كورسەك.

سايىن بورباسوۆ، ساياساتتانۋشى:
ءيا
– ءبىز – قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنىپ وتىرعان مەملەكەتپىز. ال كەز كەلگەن قۇقىقتىق مەملەكەتتە زاڭنىڭ سالتانات قۇرۋى ءبىرىنشى كەزەكتە بولادى. ازاماتتارى زاڭدى بەلدەن باسىپ وزىمبىلەمدىككە سالىنعان ەلدىڭ ەرتەڭى بۇلىڭعىر. ال ەندى جەردى زاڭسىز باسىپ الۋ دەگەن – بارىپ تۇرعان باسسىزدىق. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەمەكشى، قازىرگى زاماندا يەن جاتقان جەر جوق. ول جەر بىرەۋدىڭ مەنشىگى بولۋى مۇمكىن، نە بولماسا جەر مەملەكەتتىكى بولادى. ءۇي سالماستان بۇرىن ازاماتتار «جەردى پايدالانۋ ءۇشىن رۇقسات بار ما، جوق پا» دەپ قۇقىقتىق ورگانداردان سۇراپ ءبىلۋى كەرەك ەدى. الماتى سياقتى ءىرى قالانىڭ ماڭىنا زاڭسىز جولمەن حالىق كوپتەپ قونىستانىپ الدى. وعان بيلىك راقىمشىلىق جاساپ، زاڭداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ياعني شوعىرلانعان حالىقتىڭ جىلى ورنىن سۋىتقان جوق. بيلىك ۇندەمەدى ەكەن دەپ باسقا جەرلەرگە دە قونىستانۋدى قويۋ كەرەك.
دەسەك تە، كەيبىر جەرلەرگە مۇلدە تۇرعىن ءۇي سالۋعا بولمايدى. جاز ۋاقىتىندا ساي جەرلەرگە باسپانالاردى سالىپ الدى. ال كوكتەم كەلىپ، جاۋىن جاۋعاندا سۋدىڭ استىندا قالدى. بۇل توتەنشە وقيعالارعا جەرگىلىكتى اكىمدىك تە، جەر كوميتەتى دە جاۋاپتى ەمەس. وعان سول جەرلەردى زاڭسىز باسىپ، بەيساۋات ءۇي سالىپ العان تۇرعىنداردىڭ ءوزى جاۋاپتى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە قاراماستان، جەرگىلىكتى بيلىك گۋمانيستىك تۇرعىدا شەشىم قابىلداپ وتىر. الماتىداعى وقيعاعا بايلانىستى اكىمدىك 70 ملن تەڭگە ءبولدى دەپ ەستىدىم. داعدارىس كەزىندە بۇل از اقشا ەمەس. باسقالارعا وسى ساباق بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. قارجى كەزەكتەن تىس ءبولىنىپ وتىر. ارينە، قالانىڭ توتەنشە جاعدايلارعا ارنايى بيۋدجەتى بولادى. دەيتۇرعانمەن دە، ىسىراپشىلدىق قوي. سول قارجىعا نەگە شاعىن بولسا دا ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىن سالىپ الماسقا؟! ال قاۋىپتى ايماقتارعا ءۇي سالماعاندا، ونداي شىعىندار بولماس ەدى عوي. سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ شىعىندانىپ سالعان باسپانالارى دا جارامسىز بولىپ قالدى. وسىنداي قاتەلىكتەردىڭ ورىن الۋى زاڭعا باعىنباۋدىڭ سالدارىنان بولىپ وتىرعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. باسقالارعا دا ساباق بولسا يگى. بيلىكپەن تەكەتىرەسىپ، ايتقانىمىزدى ىستەتەمىز دەگەن شالا ويدان اۋلاق بولۋ قاجەت. ءيا، بيلىك حالىقتىڭ جاعدايىن جاساۋى كەرەك. بىراق حالىق تا ءوز كەزەگىندە بيلىكتىڭ قابىلداعان زاڭدارىن مۇلتىكسىز ورىنداۋى شارت.

دوس كوشىم، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى:
جوق
– جەردى باسىپ الۋدىڭ زاڭسىز ەكەنىن مويىنداساق تا، وسى وقيعاعا الىپ كەلگەن جاعدايلاردىڭ سەبەبىنە نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. ورىنسىز شىعىن شىعىپ، زيانى ءتيىپ جاتسا، كىنانى بيلىك وزىنەن ىزدەۋ كەرەك سياقتى. بىزدە ىشكى كوشى-قونعا بايلانىستى بىردە-ءبىر زاڭ جوق، ءتىپتى مەملەكەتتىك باعدارلاما دا قابىلدانباعان. ەكولوگيالىق زارداپتارى جويقىن ەلدى مەكەندەردەن، اۋىلداردان قالالارعا جىلىنا قانشا ادام كوشىپ كەلەتىنى ەسەپتەلگەن، ابدەن پىسىقتالعان باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك ەدى. سەبەبى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەلىمىزدەن 2 ملن وزگە ۇلت وكىلدەرى قونىس اۋدارسا، ءدال سونداي مولشەردە ىشكى ميگراتسيا دا ءجۇرىپ جاتتى. ال ەندى الماتىداعى جاعدايعا كەلەر بولساق، رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، قالاعا جىلىنا 40 مىڭداي ادام كوشىپ كەلەدى ەكەن.
مەنىڭ ويىمشا، ناقتى كورسەتكىش رەسمي ستاتيستيكادان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. وسىنداي تاسقىننىڭ سالدارى «شاڭىراق»، «باقاي»، «ايگەرىم» ت.ب. شاعىنداۋدانداردى قالىپتاستىردى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قىسىمىمەن جەر بولىنگەندىكتەن، ول جەرلەردە گاز، اۋىزسۋ ماسەلەلەرى شەشىمىن تاپپاي، ينفراقۇرىلىمدىق بازاسى سىن كوتەرگەن جوق. ول جەرلەردە ءتىپتى تابيعي اپاتتاردىڭ الدىن الۋ شارالارى دا ۇيىمداستىرىلمادى. مەملەكەت تاراپىنان بۇل ماسەلەگە كوڭىل بولىنبەۋى تۇسىنىكتى. سەبەبى جەرگىلىكتى حالىق بەلگىلى ءبىر قىسىممەن، قارسىلاسۋدىڭ ارقاسىندا قونىستانعان بولاتىن. ءىرى قالالاردىڭ ماڭىنا حالىقتىڭ شوعىرلانۋى باسقا مەملەكەتتەردە دە بولعان جانە بولا بەرەدى. مەنىڭشە، زاڭسىز باسىپ الۋ مەملەكەتكە زيان بولماۋى ءۇشىن الدىن الۋ شارالارىن ساۋاتتى ۇيىمداستىرا ءبىلۋ كەرەك. كەز كەلگەن ەلدىڭ ۇكىمەتى حالقىنا ءوزىنىڭ بالاسىنداي قاراۋعا مىندەتتى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن 10 سوتىقتان جەر ۇلەستىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلگەن ەدى. الايدا ول باستاما دا سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. مىنە، جەرگىلىكتى بيلىكتە جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تومەندىگىنەن الەۋمەتتىك شيەلەنىستەر دە ورىن الدى. مەملەكەت زيان شەكپەۋى ءۇشىن الدىن الا تۇرعىندارعا تابيعي اپاتتارعا شىداس بەرەتىن قولايلى جەرلەردى تاراتىپ نە بولماسا كوپقاباتتى ءۇي سالىپ بەرۋ ارقىلى وزەكتى پروبلەمالاردى شەشىپ بەرۋى كەرەك. سونىمەن قاتار «شاڭىراقتاعى» بىلتىرعى سۋ شايىپ كەتۋ وقيعاسىنان كەيىن اكىمشىلىك ءتيىستى شارالاردى قولعا الامىز دەپ ۋادە بەرگەن بولاتىن. ول ۋادە دە جەلگە ۇشىپ كەتتى. زاڭسىز باسىپ السا دا حالىق سول جەردە تۇراقتاپ قالدى عوي. ەندى اكىمشىلىك سول اۋداندارداعى بارلىق ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋى كەرەك.

بەيتاراپ پىكىر
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:
– بۇل ماسەلەنىڭ ءبارى اۋىل ازاماتتارىنىڭ قالاعا ۇدەرە كوشۋىنەن باستالدى. ال ونى كۇشپەن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى كەڭەستىك كەزەڭدەگى «پروپيسكا» جۇيەسىن دە ەنگىزىپ كورگەن ەدىك، ودان دا ناتيجە شىقپادى. سوندىقتان مەملەكەتتىك «تۇرعىن ءۇي» باعدارلاماسىن كەڭەيتىپ، وسى باعىتتا ودان ءارى جۇمىس ىستەي بەرۋ كەرەك. بۇل پروبلەمالار شەشىلمەسە، ۇلكەن الەۋمەتتىك جارىلىسقا اكەلۋى مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەت ەكى شىعىندانعاندى قۇپ كورمەسە، الەۋمەتتىك ءۇي سالۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

ازىرلەگەن جارقىن تۇسىپبەكۇلى
«الاش ايناسى» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل