«Monghol, Qytay jerine jetip jatyr

Býgingi toy jayynda júrt aqpary...»

2014 jyl beyresmy týrde Qazaqstandaghy Er Jәnibek jyly boldy desek artyq emes. Filologiya ghylymdarynyng doktory, abyz aqsaqal Túrsynbek Kәkishúlynyng úitqy boluymen qúrylghan «Er Jәnibek» qory aitarlyqtay is-sharalar atqardy. Býgingi tanda atalghan qorgha belgili ghalym Maqsút Temirbaev basshylyq etedi.
Er Jәnibek Berdәuletúlynyng 300 jyldyghy ghylymy konferensiyalarmen bastaldy. Jyl basynda Abay atyndaghy Qazaq Últtyq Uniyversiytetinde, Qazaq Agrarlyq Uniyversiytetinde tanymdyq-praktikalyq konferensiya úiymdastyryldy. Mausym aiynda Almatydaghy bes júldyzdy «Rixos» qonaq ýiinde as berilip, baba ruhyna qúran baghyshtaldy. Belgili qogham qayratkeleri qatysqan osy jiynda shyghystanushy ghalym Janymhan Oshanúly men Nasihat Nәbiollaúly qúrastyrghan «Er Jәnibek» atty ensiklopediyalyq jinaqtyn, Mongholiyada túratyn jazushy Súltan Tәukeyúlynyng «Aqyr Jәnibek» atty romanynyng túsauy kesildi. Sonday-aq, «Er Jәnibek» turaly jyrlar audiodiskige jazylyp, batyr ómirine arnalghan derekti filimmen qatar «Kereyde batyr Jәnibek» degen atpen jaryq kórdi. Ile-shala Respublika sarayynda Qazaqstan óner júldyzdarynyng qatysuymen qayyrymdylyq konserti ótkizildi.

Mine, keshe ghana Elordany sóz qúdiretimen terbegen dýbirli aitys ótti. Euraziya uniyversiytetinde «Mәngilik el iydeyasy jәne Er Jәnibek batyr» atty halyqaralyq ghylymy konferensiya mәresine jetti. Astana irgesindegi Qoyandy auylynda kólemdi as berildi. Ári qaray Jarma audanynda baba ruhyna arnalghan úlan-asyr toy ótti. Baluandar arysqa týsti, jýirikter alamangha shapty, ónerpazdar әn saldy, jinalghan júrt tamsandy...
Endigi kezekte jyl sayyn ótkiziletin «Shyghys shynary» dәstýrli jyr mýshәirasy Er Jәnibekting 300 jyldyghyna arnalady. Kýzge qaray Er Jәnibek batyrgha arnalghan prozalyq shygharmalar men jurnalistik zertteu maqalalardyng jýldesi taghayyndalmaq.
Ayta keterligi – Er Jәnibekting 300 jyldyghy tek Qazaqstanda ghana emes Europanyng tórinde, Mongholiyanyng dalasynda, Altaydyng arghy-bergi júrtynda týgel toylanyp jatyr.

«Osynday elim degen esil erdin
Úrpaqtary jetti-ghoy baghasyna»

Jogharyda atalghan is-sharalardyng kóptigi men kólemine qarap, bylayghy júrt mereytoy memleket tarapynan toylanyp jatyr dep oilauy mýmkin. Joq, jergilikti biylik pen keybir mekemelerding qol úshyn sozghany bolmasa, Er Jәnibekting 300 jyldyghy tek sanauly kәsipkerlerding demeushilgimen jýzege asuda. Búl rette «Er Jәnibek» qorynyng viyse-preziydenti Jenis Týrkiyanyng róli airyqsha boldy desek artyq emes. Kәsipkerlikpen ainalysatyn Jenis myrza ainalasyna qarjylyq mýmkindigi bar atymtay azamattardy toptastyra bildi.

Raqat Ábdiqadyr, Dildahan Dәlel, Asqar Jakuliyn, Serik Kókenay qatarly kәsipker azamattar Almatydaghy as pen Respublika sarayyndaghy konsertti dýrildetip ótkizse, Jenis Týrkiya, Tolqyn Aqanúly, Birjan Qajyghaliyev, Jomart Omarov, Dәuletkerey Kәpúly bastaghan azamattar Astananyng aitysyn joghary dengeyde úiymdastyrdy. Qazylar alqasyna Memlekettik syilyqtyng iyegeri Nesipbek Aytúly basshylyq etti. Aytystyng bas jýldesi - KIA avtokóligin Erkebúlan Qaynazarov jenip aldy, al 1-oryn – 1 million tengeni pavlodarlyq Aspanbek Shúghataev enshiledi. 2-oryn iyegerleri Meyirbek Súltanhan men Anargýl Bәdelhan әrqayysysy 500 myng tengeden qaltasyna saldy. 3 oryn iyegerleri Maqsat Ahanov pen Qarlyghash Áubәkirova da 300 myng tenge jýldege ie boldy. Tipti jaqsy aitys ýligisin kórsetken aqyndarghada 100 myng tengeden syiaqy berildi.

Al Shyghys Qazaqstanda ótken astyng oryny tipten bólek. Dildahan Dәlel, Rahat Ábdiqadyr bastaghan azamattardyng bas-kóz boluymen qalba taugha 100-den astam aq ýy tigilip, Er Jәnibek batyrdyng basy jatqan qasiyetti mekenge Alty alashtyng balasy basyn qosty. Qazaqta bayaghydan kele jatqan dәstýr boyynsha keybir qazaq rulary aqordalaryn tigip, as-suyn әzirlep, toy iyelerimen birge astyng mereyin asyrdy. Shúbartaudan Jobalay batyr auyly, Kýrenbel auyly, Almatydan Qyzay ana auyly, Ýrjar, Ayakóz audany bolyp, top-top aq ýiler tigildi. Semey qalasynyng әkimi Aybek Kәrimovting ózi alty qanat aqordasyn saylap, alystan kelgen aghayyndardy kýtip aldy. Qalba taudaghy osy astyng óz dengeyinde ótuine Qanat Sýleymenov deytin azamattyng erekshe enbek etkenin aita ketken jón. Er Jәnibek batyrdyng eskertkishin túrghyzghan Qanat myrza búl joly da jergilikti әkimshilik pen «Er Jәnibek» qorynyng birlesip júmys jasauyna úitqy bola bildi.

Qytaydan kelgen bauyrlargha bas-kóz bolyp jýrgen kәsipker Merey Silәmúly, astyng basy-qasynda úitqy bolyp jýrgen Jenis Týrkiya myrzanyng arqasynda bәige, baluan jarystaryndaghy jýldegerlerge 10 avtokólik tigildi. Jarma audanynda ótken konferensiyada Qabdesh Júmadilov, Túrsynbek Kәkishev, Nesipbek Ayt bastaghan aqsaqaldar men Janymqan Oshan, Serikqazy Qorabay syndy ghalymdar ataly sóz aitty.
Bazarbek Ádighay, Qayrat Qúl-Múhammet syndy óner qayratkerleri konserttik baghdarlamanyng sәtti ótuine múryndyq bolsa, Shyghys jekpe-jegining sheberi Jamaly Dihanúly 300 pyshaqtyng jýzinen jýrip ótip, júrt alghysyna bólendi.

«Babang batyr bolghannan payda bar ma,
Balang tartyp tumasa babasyna»

Sóitip, Er Jәnibek batyrdyng 300 jyldyghy qazaq bar jerding bәrinde joghary dengeyde toylanyp jatyr. Atagha tartyp tughan azamattar bereke-birliktin, úiymshyldyqtyng ne ekenin kórsetti. Qoldarynan qanshalyq is keletinin anghartty. Úlyny úlyqtaugha, úrpaqty oyatugha qyzmet atqardy. Memleketke jaltaqtamay-aq, últqa qyzmet etuding mýmkindikterin kórsetti. Babalarymyzdyng el men jerding tútastyghyna qalay qyzmet atqarghanyn Alty Alashtyng esine saldy. Bizdinshe, jyl boyy toylanatyn astyng maqsaty bireu ghana. Ol – keshegi Jәnibekting qazaq tútastyghyn tu etken erligin pash etip, býgingi Jәnibekterdi, bir rudyng emes, býkil Alashtyng joghyn joqtaytyn azamattardy tәrbiyelep shygharu.
Tarihta «Abylaydyng asy», «Saghyndaydyng asy» deytin ataqty astar ótken. Jasyratyny joq – ol kezde asty este qaldyratyn birneshe úghym bar bolatyn. Qansha at shapty? Qansha mal soyyldy? Qansha ýy tigildi? Zaman solay edi. Sonysymen este qalatyn.
Qazir as ótkizuding jauapkershiligi búrynghydan da auyr desek qatelespespiz. Ghasyrlyq bodannan keyingi qol jetkizgen tәuelsizdikti ústap qala alamyz ba? Túghyrynan tayghan tilimizdi ornyna qoya alamyz ba? Úlanghayyr dalagha kóz alartqan dúshpangha Er Jәnibektey ýn qata alamyz ba? Býgingi jahannyng eng ýlken soghysy aqparattyq soghysqa tótep bere alamyz ba? Taryday shashylghan qazaqtyng basyn bir Otangha jiya alamyz ba? Múnyng bәri keshegi emes, ertengi emes, býgingi úrpaqtyng moyynyndaghy paryz. Rinat Zaytovsha aitsaq, «Jauyna qalay ghana taptatpaqsyn, Jәnibek batyrynnyng jatqan jerin».
HH ghasyrdyng dәl osy kezeni – Alashordashylardyng azattyq kýresining kýrdeli kezeni edi. Bas biriktirdi, tize qosty. «Qazaq» gazetin shyghardy. Keshegi Abylaylardyn, Jәnibekterding amanattap ketken dalasyn kelesi úrpaqqa din aman jetkizemiz dedi. Sol ýshin jandaryn aiyryldy. Esesine Qazaq memleketining irge tasyn qalady, býgingi úrpaqqa óshpes iz qaldyrdy, últtyng atasy atandy. Qansha jerden tәuelsiz elmiz desek te, dәl qazirgi kezende sol HH ghasyrdyng bas kezindegi Alash amanaty qaytadan kýn tәrtibine shyqty. Arqadaghy jýk, aldydaghy maqsat – sol ghana.
Qúdaygha shýkir, jogharyda aittyq. Ýsh jýzge sauyn aityp, as ótkizgen azamattar Alty Alashtyng birligi ýshinde tize qosa alatynyna senim mol. Búl úran emes.

PS. Maqalagha «El qorghany – Er Jәnibek» dep atalatyn Astanada ótken aitystaghy Rinat Zaytov pen Iran-Ghayyp Kýzembaevtyng óleng joldaryn paydalandyq.

Bilәl Quanysh

Suretter: Núrtay Lahan, Ámirbolat Qúsayynúly, Ghabit MADALIYEV

Abai.kz