«موڭعول، قىتاي جەرىنە جەتىپ جاتىر

بۇگىنگى توي جايىندا جۇرت اقپارى...»

2014 جىل بەيرەسمي تۇردە قازاقستانداعى ەر جانىبەك جىلى بولدى دەسەك ارتىق ەمەس. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ابىز اقساقال تۇرسىنبەك كاكىشۇلىنىڭ ۇيتقى بولۋىمەن قۇرىلعان «ەر جانىبەك» قورى ايتارلىقتاي ءىس-شارالار اتقاردى. بۇگىنگى تاڭدا اتالعان قورعا بەلگىلى عالىم ماقسۇت تەمىرباەۆ باسشىلىق ەتەدى.
ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ 300 جىلدىعى عىلىمي كونفەرەنتسيالارمەن باستالدى. جىل باسىندا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، قازاق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە تانىمدىق-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى. ماۋسىم ايىندا الماتىداعى بەس جۇلدىزدى «Rixos» قوناق ۇيىندە اس بەرىلىپ، بابا رۋحىنا قۇران باعىشتالدى. بەلگىلى قوعام قايراتكەلەرى قاتىسقان وسى جيىندا شىعىستانۋشى عالىم جانىمحان وشانۇلى مەن ناسيحات ءنابيوللاۇلى قۇراستىرعان «ەر جانىبەك» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق جيناقتىڭ، موڭعوليادا تۇراتىن جازۋشى سۇلتان تاۋكەيۇلىنىڭ «اقىر جانىبەك» اتتى رومانىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. سونداي-اق، «ەر جانىبەك» تۋرالى جىرلار اۋديوديسكىگە جازىلىپ، باتىر ومىرىنە ارنالعان دەرەكتى فيلممەن قاتار «كەرەيدە باتىر جانىبەك» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. ىلە-شالا رەسپۋبليكا سارايىندا قازاقستان ونەر جۇلدىزدارىنىڭ قاتىسۋىمەن قايىرىمدىلىق كونتسەرتى وتكىزىلدى.

مىنە، كەشە عانا ەلوردانى ءسوز قۇدىرەتىمەن تەربەگەن ءدۇبىرلى ايتىس ءوتتى. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە «ماڭگىلىك ەل يدەياسى جانە ەر جانىبەك باتىر» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا مارەسىنە جەتتى. استانا ىرگەسىندەگى قوياندى اۋىلىندا كولەمدى اس بەرىلدى. ءارى قاراي جارما اۋدانىندا بابا رۋحىنا ارنالعان ۇلان-اسىر توي ءوتتى. بالۋاندار ارىسقا ءتۇستى، جۇيرىكتەر الامانعا شاپتى، ونەرپازدار ءان سالدى، جينالعان جۇرت تامساندى...
ەندىگى كەزەكتە جىل سايىن وتكىزىلەتىن «شىعىس شىنارى» ءداستۇرلى جىر ءمۇشايراسى ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالادى. كۇزگە قاراي ەر جانىبەك باتىرعا ارنالعان پروزالىق شىعارمالار مەن جۋرناليستىك زەرتتەۋ ماقالالاردىڭ جۇلدەسى تاعايىندالماق.
ايتا كەتەرلىگى – ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىعى تەك قازاقستاندا عانا ەمەس ەۋروپانىڭ تورىندە، موڭعوليانىڭ دالاسىندا، التايدىڭ ارعى-بەرگى جۇرتىندا تۇگەل تويلانىپ جاتىر.

«وسىنداي ەلىم دەگەن ەسىل ەردىڭ
ۇرپاقتارى جەتتى-عوي باعاسىنا»

جوعارىدا اتالعان ءىس-شارالاردىڭ كوپتىگى مەن كولەمىنە قاراپ، بىلايعى جۇرت مەرەيتوي مەملەكەت تاراپىنان تويلانىپ جاتىر دەپ ويلاۋى مۇمكىن. جوق، جەرگىلىكتى بيلىك پەن كەيبىر مەكەمەلەردىڭ قول ۇشىن سوزعانى بولماسا، ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىعى تەك ساناۋلى كاسىپكەرلەردىڭ دەمەۋشىلگىمەن جۇزەگە اسۋدا. بۇل رەتتە «ەر جانىبەك» قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى جەڭىس تۇركيانىڭ ءرولى ايرىقشا بولدى دەسەك ارتىق ەمەس. كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىن جەڭىس مىرزا اينالاسىنا قارجىلىق مۇمكىندىگى بار اتىمتاي ازاماتتاردى توپتاستىرا ءبىلدى.

راقات ابدىقادىر، ءدىلداحان دالەل، اسقار جاكۋلين، سەرىك كوكەناي قاتارلى كاسىپكەر ازاماتتار الماتىداعى اس پەن رەسپۋبليكا سارايىنداعى كونتسەرتتى دۇرىلدەتىپ وتكىزسە، جەڭىس تۇركيا، تولقىن اقانۇلى، ءبىرجان قاجىعاليەۆ، جومارت وماروۆ، داۋلەتكەرەي كاپۇلى باستاعان ازاماتتار استانانىڭ ايتىسىن جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىردى. قازىلار القاسىنا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى نەسىپبەك ايتۇلى باسشىلىق ەتتى. ايتىستىڭ باس جۇلدەسى - كىا اۆتوكولىگىن ەركەبۇلان قاينازاروۆ جەڭىپ الدى، ال 1-ورىن – 1 ميلليون تەڭگەنى پاۆلودارلىق اسپانبەك شۇعاتاەۆ ەنشىلەدى. 2-ورىن يەگەرلەرى مەيىربەك سۇلتانحان مەن انارگۇل بادەلحان ارقايىسىسى 500 مىڭ تەڭگەدەن قالتاسىنا سالدى. 3 ورىن يەگەرلەرى ماقسات احانوۆ پەن قارلىعاش اۋباكىروۆا دا 300 مىڭ تەڭگە جۇلدەگە يە بولدى. ءتىپتى جاقسى ايتىس ۇلىگىسىن كورسەتكەن اقىندارعادا 100 مىڭ تەڭگەدەن سىياقى بەرىلدى.

ال شىعىس قازاقستاندا وتكەن استىڭ ورىنى تىپتەن بولەك. ءدىلداحان دالەل، راحات ابدىقادىر باستاعان ازاماتتاردىڭ باس-كوز بولۋىمەن قالبا تاۋعا 100-دەن استام اق ءۇي تىگىلىپ، ەر جانىبەك باتىردىڭ باسى جاتقان قاسيەتتى مەكەنگە التى الاشتىڭ بالاسى باسىن قوستى. قازاقتا باياعىدان كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا كەيبىر قازاق رۋلارى اقوردالارىن تىگىپ، اس-سۋىن ازىرلەپ، توي يەلەرىمەن بىرگە استىڭ مەرەيىن اسىردى. شۇبارتاۋدان جوبالاي باتىر اۋىلى، كۇرەڭبەل اۋىلى، الماتىدان قىزاي انا اۋىلى، ءۇرجار، اياكوز اۋدانى بولىپ، توپ-توپ اق ۇيلەر تىگىلدى. سەمەي قالاسىنىڭ اكىمى ايبەك كارىموۆتىڭ ءوزى التى قانات اقورداسىن سايلاپ، الىستان كەلگەن اعايىنداردى كۇتىپ الدى. قالبا تاۋداعى وسى استىڭ ءوز دەڭگەيىندە وتۋىنە قانات سۇلەيمەنوۆ دەيتىن ازاماتتىڭ ەرەكشە ەڭبەك ەتكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ەر جانىبەك باتىردىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزعان قانات مىرزا بۇل جولى دا جەرگىلىكتى اكىمشىلىك پەن «ەر جانىبەك» قورىنىڭ بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋىنا ۇيتقى بولا ءبىلدى.

قىتايدان كەلگەن باۋىرلارعا باس-كوز بولىپ جۇرگەن كاسىپكەر مەرەي ءسىلامۇلى، استىڭ باسى-قاسىندا ۇيتقى بولىپ جۇرگەن جەڭىس تۇركيا مىرزانىڭ ارقاسىندا بايگە، بالۋان جارىستارىنداعى جۇلدەگەرلەرگە 10 اۆتوكولىك تىگىلدى. جارما اۋدانىندا وتكەن كونفەرەنتسيادا قابدەش ءجۇمادىلوۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، نەسىپبەك ايت باستاعان اقساقالدار مەن جانىمقان وشان، سەرىكقازى قوراباي سىندى عالىمدار اتالى ءسوز ايتتى.
بازاربەك ادىعاي، قايرات قۇل-مۇحاممەت سىندى ونەر قايراتكەرلەرى كونتسەرتتىك باعدارلامانىڭ ءساتتى وتۋىنە مۇرىندىق بولسا، شىعىس جەكپە-جەگىنىڭ شەبەرى جامالي ديحانۇلى 300 پىشاقتىڭ جۇزىنەن ءجۇرىپ ءوتىپ، جۇرت العىسىنا بولەندى.

«باباڭ باتىر بولعاننان پايدا بار ما،
بالاڭ تارتىپ تۋماسا باباسىنا»

ءسويتىپ، ەر جانىبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعى قازاق بار جەردىڭ بارىندە جوعارى دەڭگەيدە تويلانىپ جاتىر. اتاعا تارتىپ تۋعان ازاماتتار بەرەكە-بىرلىكتىڭ، ۇيىمشىلدىقتىڭ نە ەكەنىن كورسەتتى. قولدارىنان قانشالىق ءىس كەلەتىنىن اڭعارتتى. ۇلىنى ۇلىقتاۋعا، ۇرپاقتى وياتۋعا قىزمەت اتقاردى. مەملەكەتكە جالتاقتاماي-اق، ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن كورسەتتى. بابالارىمىزدىڭ ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىنا قالاي قىزمەت اتقارعانىن التى الاشتىڭ ەسىنە سالدى. بىزدىڭشە، جىل بويى تويلاناتىن استىڭ ماقساتى بىرەۋ عانا. ول – كەشەگى جانىبەكتىڭ قازاق تۇتاستىعىن تۋ ەتكەن ەرلىگىن پاش ەتىپ، بۇگىنگى جانىبەكتەردى، ءبىر رۋدىڭ ەمەس، بۇكىل الاشتىڭ جوعىن جوقتايتىن ازاماتتاردى تاربيەلەپ شىعارۋ.
تاريحتا «ابىلايدىڭ اسى»، «ساعىندايدىڭ اسى» دەيتىن اتاقتى استار وتكەن. جاسىراتىنى جوق – ول كەزدە استى ەستە قالدىراتىن بىرنەشە ۇعىم بار بولاتىن. قانشا ات شاپتى؟ قانشا مال سويىلدى؟ قانشا ءۇي تىگىلدى؟ زامان سولاي ەدى. سونىسىمەن ەستە قالاتىن.
قازىر اس وتكىزۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بۇرىنعىدان دا اۋىر دەسەك قاتەلەسپەسپىز. عاسىرلىق بوداننان كەيىنگى قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىكتى ۇستاپ قالا الامىز با؟ تۇعىرىنان تايعان ءتىلىمىزدى ورنىنا قويا الامىز با؟ ۇلانعايىر دالاعا كوز الارتقان دۇشپانعا ەر جانىبەكتەي ءۇن قاتا الامىز با؟ بۇگىنگى جاھاننىڭ ەڭ ۇلكەن سوعىسى اقپاراتتىق سوعىسقا توتەپ بەرە الامىز با؟ تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ باسىن ءبىر وتانعا جيا الامىز با؟ مۇنىڭ ءبارى كەشەگى ەمەس، ەرتەڭگى ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ مويىنىنداعى پارىز. رينات زايتوۆشا ايتساق، «جاۋىڭا قالاي عانا تاپتاتپاقسىڭ، جانىبەك باتىرىڭنىڭ جاتقان جەرىن».
حح عاسىردىڭ ءدال وسى كەزەڭى – الاشورداشىلاردىڭ ازاتتىق كۇرەسىنىڭ كۇردەلى كەزەڭى ەدى. باس بىرىكتىردى، تىزە قوستى. «قازاق» گازەتىن شىعاردى. كەشەگى ابىلايلاردىڭ، جانىبەكتەردىڭ اماناتتاپ كەتكەن دالاسىن كەلەسى ۇرپاققا ءدىن امان جەتكىزەمىز دەدى. سول ءۇشىن جاندارىن ايىرىلدى. ەسەسىنە قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالادى، بۇگىنگى ۇرپاققا وشپەس ءىز قالدىردى، ۇلتتىڭ اتاسى اتاندى. قانشا جەردەن تاۋەلسىز ەلمىز دەسەك تە، ءدال قازىرگى كەزەڭدە سول حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى الاش اماناتى قايتادان كۇن تارتىبىنە شىقتى. ارقاداعى جۇك، الدىداعى ماقسات – سول عانا.
قۇدايعا شۇكىر، جوعارىدا ايتتىق. ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، اس وتكىزگەن ازاماتتار التى الاشتىڭ بىرلىگى ۇشىندە تىزە قوسا الاتىنىنا سەنىم مول. بۇل ۇران ەمەس.

PS. ماقالاعا «ەل قورعانى – ەر جانىبەك» دەپ اتالاتىن استانادا وتكەن ايتىستاعى رينات زايتوۆ پەن يران-عايىپ كۇزەمباەۆتىڭ ولەڭ جولدارىن پايدالاندىق.

ءبىلال قۋانىش

سۋرەتتەر: نۇرتاي لاحان، ءامىربولات قۇسايىنۇلى، عابيت ماداليەۆ

Abai.kz