«El arasynda jýrgen sypsyng sózding bәrin memlekettik qyzmetkerler taratady. Jaghymsyz ósekti de aitatyn solar. Men múny jaqsy bilemin! Memleket aqysyn tólegen kompiuterden ghalamtorgha kirip alyp, oiyna kelgenderin ottaydy! Osynday ósekshilerdi ústap, jazalap, júmystan quu kerek!». Búl – Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng ótken jyldyng jazynda Aqordada ótken alqaly jiynda ministrler men әkimderge «batyryp» aitqan sózi. Sodan beri arada 5 ay uaqyt ótti. Eshten kesh jaqsy. Ýkimet kesh bolsa da Preziydentting synynan qorytyndy shygharugha әrekettenude.

Búl etika qay etika?

«Bizderde mynaday-mynaday bar»... Búdan bylay memlekettik qyzmetshilerge ghalamtorda biylikti synap-mineuge, bireuge boqtyq sóz aitugha tyiym salynady. Ýkimet memlekettik qyzmetshilerding әleumettik jelilerde ózin-ózi ústau etikasyn jasapty. Aytpaqshy, qúpiya qújattyng kóshirmesi Forbes.kz saytyndaghy әriptesterimizding qolyna tiygen. Atalghan sayttyng jazuynsha, «Memlekettik organdar men mekemelerde qyzmet etetin túlghalardyng ghalamtorda, sonyng ishinde әleumettik jeliler men blog-túghyrnamalarda júmys isteui turaly jadynamany» 2014 jyldyng 17 qazanynda Investisiyalar jәne damu ministrining mindetin atqarghan Jenis Qasymbek óz qolymen bekitipti.

Demek, su jana erejeni týsindiru júmystarynyng jýrip jatqanyna 3 aigha juyqtady. Estuimizshe, memlekettik qyzmetshiler, memlekettik mekemeler men kompaniyalardyng júmysshylary jadynama mәtinin oqyghany jóninde qolhat berip jatqan kórinedi. Olardyng arasynda shikireygen sheneunik te, qarapayym qyzmetker de, tehnikanyng «qúlaghynda oinaytyn» maman da bar. Endi әlgi jadynamanyng mәtinine kóz jýgirteyik. Mine, qyzyq! Onda kez kelgen Qazaqstan azamaty siyaqty memlekettik qyzmetshilerding zannamamyzdy búzuyna tyiym salynatyny jazylghan (sonda zannamany tek memlekettik qyzmetshiler kóp búza ma degen oy keledi). Jana ereje konstitusiyalyq qúrylymdy kýshtep ózgertuge, lankestik, ekstremizm jәne esirtkini nasihattaugha, Preziydentti qaralap, onyng suretin qorlaugha, pornografiyany taratugha, últaralyq jәne әleumettik arazdyqty qozdyru siyaqty jayttardy boldyrmaugha shaqyrady. Qosh delik.  

Memlekettik qyzmetshini әleumettik jelide әdeptilikke tәrbiyeleytin normalar tizbektelgen. Mysaly, «Memlekettik til men ózge tilderge, sonday-aq, Qazaqstan halyqtarynyng dәstýri men saltyna qúrmetpen qarau», «Lankestik jәne pornografiyalyq sipattaghy, ekstremistik baghyttaghy aqparattargha, foto, beyne jәne audiomaterialdargha «únatu» belgisin baspauy qajet», «Ghalamtorda әngimeleskende dauys kótermeu», «Memlekettik qúpiya sanalatyn, zandy týrde qorghalatyn aqparattardy jariyalamau» degen normalardy qúptaugha bolady. Alayda, onyng ishinde shiykileri de joq emes. Endigi jerde memlekettik qyzmetshining әleumettik jelidegi jeke paraqshasynda biylikti synaytyn jazbalardy jariyalauyna, kóshirip basuyna jol joq. Ol az deseniz, bireuding jazbasyna «únatu» belgisin (ghalamtor tilinde múny «layk» dep jýrmiz) basa almaydy. Ghalamtorda Ýkimetti synaytyn adamdarmen «virtualdy» dos bola almaydy. Qysqasy, oghan óz basshysyn, әriptesterin, basqa bir memlekettik organdy synaugha, kemshiligin betine basugha, erkin azamattyq oi-pikirin bildiruge shekteu qoyylady.

Shekteuge bolmaydy

Al halyq qalaulylary erekshe erejening normalarymen kelispeydi. Mәjilistegi «Aq jol» partiyasynyng jetekshisi Azat Peruashev әleumettik jelide ózining jeke paraqshasy bolmasa da, memlekettik qyzmetshige ghalamtorda azamattyq pikir bildiruine tyiym saludy qúptamaydy. Onyng pikirinshe, memlekettik qyzmetshi júmystan keyingi uaqytta ózining jeke ómirine qúqy bar túlgha. Sondyqtan búl jerde eshkimdi «mynany iste, mynany isteme» dep shekteuge bolmaydy.

Mәjilis deputaty Núrtay Sabiliyanov búl erejeler Ata zanymyzgha qayshy keletinin aitady. Onyng aituynsha, biz qauly, ereje qabyldaytyn kezde Konstitusiyada jazylghan normalardy basshylyqqa alugha tiyispiz. «QR-nyng Konstitusiyasynda adamnyng qúqyqtary men bostandyqtaryna kepildik berilgen. Yaghni, ony shekteuge eshkimning qaqysy joq. Mine qaranyzshy, adamnyng jeke ómirine qol súghylmauyna, ózining jәne otbasynyng qúpiyasy boluyna, ar-namysy men atynyng qorghaluyna qúqyq berilgeni taygha tanba basqanday etip jazylghan. Árkimning jeke salymdary, jinaghan qarajatynyn, jazysqan hattarynyn, telefon arqyly sóilesken sózderinin, poshta jәne telegraf arqyly jәne t.b. joldarmen alysqan habarlarynyng qúpiyalyghy saqtaluyna qúqyghy bar. Menimshe, әr azamat әleumettik jelide de ózining kózqarasyn ashyq bildirip, basqa bireumen hat alysugha qúqyly»,- deydi ol. Deputattyng payymdauynsha, múnday shekteu kerisinshe, memlekettik qyzmetshilerdi pikir bildiruding basqa joldaryn izdeuge iytermeleydi. Mysaly, olar әleumettik jelilerge basqa bireuding atymen de shygha beredi. «Memlekettik organ qyzmetkerining óz basshysyna qarsy syn aituy degen qalypty nәrse. Óitkeni, әr basshynyng júmysynda jetistik te, kemshilik te bolady. Sonday kemshilikti kórgen qyzmetshisi aitpasa, erteng odan súralady. Kerisinshe, basshysynyng isine syn aitu, al bastyghynyng odan qorytyndy shygharuy qúba-qúp. Sol kezde memlekettik organnyng júmysy algha basady. Áytpese, bәri kerisinshe bolady» deydi N. Sabiliyanov.

Áleumettik jelilerdegi belsendi deputattyng biri – Múhtar Tinikeev búl jadynamany jaqtasa da, qoldanysqa engizuge qarsy. «Ózim Feysbuktaghy sonday materialdardy der kezinde joyyp otyramyn. Osy mәselege qatysty búryn Tvitterde óz pikirimdi aitqanmyn. Taghy qaytalayyn. Biylikti, ózining basshysyn synaghyshtar ministrlikter men vedomstvolardyng ishinde tolyp otyr. Olar ministri ne basshysy júmysynan ýiine ketkenshe kýtip otyrady. Erikkennen ghalamtordy ermek qylady. Jәy otyrmay, Ýkimetti, deputattardy synap-mineydi. Óitetin bolsa, oppozisiyagha nege ketpeydi sol sabazdar?!. Ketsin de biylikti ayamay synasyn! Ministrlikten jalaqy alyp otyryp, biylikti synau adamgershilikke syya ma?!.»,- dep kýiinedi Múhtar Bәkirúly.

Auru qalsa da әdet qalmaydy

Bәlkim, múnday etikalyq normalar da kerek shyghar. Biraq qazaqta «Auru qalsa da әdet qalmaydy» degen qanatty sóz bar. Preziydent biylikting minin aituday-aq aityp jýr. Qúima qúlaqtar qúiyp alsa qúba-qúp. Áy, qaydam? Mysaly, ósek taratu. Mәjilis deputaty Gýljan Qaraqúsovanyng pikirinshe, ósekshilik - júqpaly dert. Sondyqtan ony týp-tamyrymen joya almaymyz. «Ósek barlyq jerde bar. Sanyn azaytugha bolatyn shyghar, biraq tolyq qúrta almaymyz. Sebebi, ol – adamnyng bolmysy. Mysaly, bir mekemedegi qyz jiynnan song óz qúrbysyna әleumettik jelimen hat jazyp, bir ósek jiberedi. Ony alghan adam basqa qúrbysyna joldaydy. Ósek osylay taralady. Búghan Preziydent: memlekettik qyzmetke kelgen ekensin, auzyndy jap, jappasang – ketesin! – dedi. Sony isteu kerek. Biraq ózim bireudi ósek aitqany ýshin júmysynan quypty degendi estimedim»,- dep sózding shyndyghyn aitty ol jurnalisterge bergen súhbatynda.

Onyng әriptesi Núrtay Sabiliyanov múnymen kelispeydi. Sebebi ol Elbasynyng synynan qorytyndy shygharugha tolyq mýmkindik bar dep sanaydy. «Áy, bizding qoghamda ósek degen bar. Onyng jolyna eshqashan tosqauyl qoya almaymyz dep nemqúraydylyqqa salynsaq, ertengi kýni ol ushygha beredi. Birinshiden, әr memlekettik mekeme qatang tәrtip boluy ýshin, «Memlekettik qyzmet turaly» zang men memlekettik qyzmetshilerding ar-namys kodeksin basshylyqqa aluy tiyis. Ekinshiden, әr adam óz mindetin tiyanaqty, sapaly atqaratyn bolsa, bireumen hat jazysugha ne pysh-pysh әngimesin tyndaugha uaqyty da bolmaydy»,- deydi Núrtay Saliyhúly.

Tólen TILEUBAY,

Astana.

Abay.kz