Taldaugha arqau bolghan jikshildik

Adamzat tarihynyng kez-kelgen kezenindegi qoghamdyq qatynastar men әleumettik jikteluding (stratifikasiya) negizinde jatqan «bizdiki» jәne «ózgeniki» deytin  әmbebap psihologiyalyq aiqyndauyshtar bolyp tabylady. Adam balasy tumysynan jikshil. Bizding jikteletin belgimiz kóp: últymyz, dinimiz, tilimiz, elimiz, jynysymyz, jasymyz, kәsibimiz t.s.s. tolyp jatyr. «Biz-ózgeler» bolyp jiktelu qoghamnyng damuyna ghana emes, týrli soghystargha da, quanyshpen qatar, qayghy-qasiretke de, órleu men qúldyraugha da, jalpy, adamnyng býkil ómirine ózining әserin tiygizip keledi. «Biz-ózgeler» jiktelisining egemen eldigimizge yqpaly qanday degen mәsele azamat retinde barshamyzdy oilandyryp, tolghandyrary sózsiz. Sayasattanulyq túrghydaghy taldaugha osy jikshildik mәselesining keybir ózekti tústary arqau bolyp otyr. 

Últtyng ózin-ózi aiqyndauyndaghy «bizdiki» jәne «ózgeniki» ústanymy

Alghashqy qauymdyq qúrylystaghy ru-taypalyq tәrtipting de, odan keyingi dәuirlerdegi dini, mәdeni, últtyq erekshelikterding de astarynda «bizdiki-ózgeniki» dihotomiyasy (grekshe «diy» - eki, «tomiya» bólinu, jarylu) jatyr. Adam balasynyng psihologiyalyq túrghyda «bizder» jәne «ózgeler» bolyp jiktelui týrli soghystarmen qatar, genosid (grekshe «gen» – tek, úrpaq, «siyd» – óltiru, qyryp-joiy), nәsilshildik, aparteid (afrikaans tilinde «shettetu, bólu»), diskriminasiya (latynsha «bólu», «týrtpekteu»), ksenofobiya (kseno - bóten, fobiya – qorqynysh), islamofobiya (músylmandardan qorqu), sinofobiya (qytay ataulydan qorqu), shovinizm (fransuz soldaty Nikolya Shovenning esimimen baylanysty tuyndaghan últtyq astamshylyqty, ózge últtardy diskriminasiyalau men qanaudy bildiretin úghym), antiysemitizm (semit til tobyndaghy evreylerge qarsylyq), ekstremizm, terrorizm siyaqty tolyp jatqan jaghymsyz «fobiyalar» men «izmder» adamzatqa qarsy jasalatyn qylmystardyng da birden bir sebebi.

Áleumettik psihologiyany zertteushi aghylshyn ghalymy Garry Tedjfel  «bizder-ózgeler» jikteluining әserinen tuyndaytyn erekshe qúbylysty synaq jýzinde aiqyndap, «top ishtilik favoritizm» (In-group favoritism) jәne «syrtqy topqa (out-group) baghyttalghan agressiya» degen úghymdardy ghylymgha engizgen. «Top ishtilik favoritizm» (grekshe «favor» - iygi niyettilik, tilektestik) degen úghym - ózing mýshe bolyp tabylatyn qanday da bir topqa tilektes bola otyryp, qarsylas bógde topqa (aut-grup, syrtqy topqa) «mysyq tileu» boludy, oghan qaytse de núqsan keltirudi bildiretin toparalyq minez-qúlyqtyng qúitúrqy strategiyasy. Alayda, qarsylas eki topqa da ortaq, top ýstilik jalpy mýdde men qúndylyqtar tuyndaytyn bolsa, onda top ishtilik favoritizm ózining mәnin joghaltady. Mysaly, bir elding ishindegi týrli aimaqtyng sportshylary komanda-komanda bolyp ózara jarysqa týsse, jankýierler de aimaqtyq belgimen tileulestik bildirip, aimaqaralyq qarsylasu men bәsekelestik qyzady. Al, әlem chempionatyna, nemese, olimpiadagha joldama alghan últtyq qúrama jarysqa týsse, el ishindegi barlyq aimaqtardyng jankýierleri dereu birigip, býkil elge ortaq komandanyng tileuin tileydi. Tap osy teneudi el azamattaryna da qatysty qoldanugha bolady: el halqyn qúraytyn әr adam, qanday últtyng nemese qay dinning ókili bolmasyn, ózi azamaty bolyp tabylatyn memleketting mýddesin kózdep, qorghauy tiyis. Býkil elge ortaq qúndylyqtar túrghanda, jalpyúlttyq hәm halyqtyq mýddening danghyl jolyn soqpaqtay tar toptyq mýddemen kóldeneng kesuge tyrysu - aqylgha simaytyn is.

Osy jerdegi basa nazar audararlyq jәit - últ mәselesine kelgende, top ishtilik favoritizm teris pighyldyng tuyndauyna yqpal etui jii kezdesedi. Búghan qanday da bir elding ishindegi diaspora ókilderi ózderin ózderi mekendep otyrghan elding azamaty retinde iydentifikasiyalaudyng ornyna, shet eldegi tarihy otandarymen, nәsildik nemese últtyq tegimen aiqyndap, ózge elding mýddesin kózdep ketuin jatqyzsaq bolady. Mәselen, keybir diaspora ókilderi kýnde qasynda jýrgen, aralas-qúralas bolyp ketken ózining jerles otandastaryn, kindik qany tamghan otanyn «bótensinip», «aut-grup» retinde sanaytyny jasyryn emes. Onyng esesine, basqa eldegi, ózi mýldem tanyp-bilmeytin qandastaryn «bizdikiler», yaghni, «mening iyn-grupym» dep aiqyndap, ózge elding soyylyn soghyp, namysyn jyrtugha dayar. Sәikesinshe, ondaylardyng iydentifikasiyasy da kerisinshe, tәni basqa elde jýrgenimen, jan-jýregi basqa eldi ansaydy. Sheteldegi qazaq bauyrlarymyzdyng kók bayraqty Qazaq eline býiregi búryp túratyny siyaqty, ózimizben otandas ózge últtardyng diasporalaryna da ózindik top ishtilik favoritizm tәn. Yaghni, «biz» deytin «iyn-grup favoritizm» men «ózgeler» deytin «aut-grup agressiyanyn» oryndary auysyp, bógdelenu oryn alady. Múndayda halyq danalyghy «Qasqyrdy qansha qolgha ýiretip, mәpelep asyrasang da, bәribir ormangha qarap úlidy» deydi. Psihologiyalyq bógdelenuding nәtiyjesinde azamattyq iydentifikasiyanyng daghdarysy tuyndaydy. Últ sayasaty osynday daghdarystardyng aldyn alyp, útymdy sheshe bilui tiyis. «Biz-ózgeler» ústanymynyng azamattyq ózin-ózi aiqyndaudy tyghyryqqa tireui soghys (eki el arasyndaghy, nemese, bir el ishindegi azamattyq soghystar) kezderinde de oryn alatyn qiyn jaghday. Yaghni, soghystyng aty soghys, azamattyghy basqa bolghanymen, bir últtyng nemese bir til tobynyn, bir dinning ókilderi bir-birine qarsy qaru kezenip, oq atugha mәjbýr bolady. Al, soghysudan bas tartyp, top ishtilik favoritizmge berilu - tuyp-ósken óz elinning zandy azamaty bola túra, ózge elge tileules bolumen ten. Onda Otanyndy satqan malghún bolyp sanalasyn, ózinning azamattyq paryzyng men arynnyng aldynda satqyn bolyp shyghasyn. Ókinishke oray, azamattyq soghystar órshigen arab elderinde, «gibridtik soghys» jýrip jatqan Ukrainada múnday qayshylyqtar jappay oryn aluda. Atam qazaqtyng «Ishinnen jau shyqsa, eki kózing sonda shyghady» deui tegin emes: el ishinde «biz» jәne «ózgeler» bolyp jikteluge jol beruge bolmaydy, sebebi, onyng ayaghy jaqsylyqqa әkelmeydi. Múnday jikteluden «bizin» de, «ózgen» de sorlap, azap shegedi, naqaqtan qan tógilip, adam ómirine qauip tónedi, qúqyqtar men bostandyqtar jappay búzylady. Sondyqtan da, memleketimizding ishki isterine  aram pighyldy syrtqy kýshterding qol súghuyna jol bermey, birin «ózimiz», ekinshisin «jauymyz» dep, halyqty tilge, dinge bóletin arandatushylyq jymysqy әreketterdi eshbir taysalmastan qatang tyiyp tastauymyz kerek. Meyli ol jirinovskiyshil aidap salushy iydeya bolsyn, Limonov pen Shtygashev siyaqtylar sandyraqtap aitqan shaghystyru bolsyn, nemese, teris iydeyaly topishilik favoritterdin, yaghni, ishimizden shyqqan keybir «shúbar jylan» shovinisterding separatistik, ekstremistik pighyldary bolsyn, der kezinde ornyna qoyyp, onday ylang salushylargha tiyisti jauap pen jazany bere biluimiz qajet. Qoghamdy ózindik aghzamen (organizm) tenesek, aurudy asqyndyrmay, uaqytynda em-dom qabyldau nauqas aghza ýshin asa qajet shara bolyp tabylady. Kez kelgen elding ishinde onyng birtútas halqy, yaghni, azamattary ghana bar, ony bólip-jarugha eshqashan da jol beruge bolmaydy. Árbir qazaqstandyq azamat osy aqiqatty sanaly týrde úghynsa ghana júmylghan júdyryqtay bolyp, «Biz - Qazaqstan azamatymyz, qazaqstandyq halyqpyz» dep, birigip is-qimyl jasaydy, beybit elde birge ósip-ónedi. Memleket halqynyng iydentifikasiyasy dúrys bolsa ghana qoghamdyq kelisim ornap, sayasy túraqtylyqqa qol jetkizuge bolady. Yaghni, el azamattary shyghu tekterining qanday ekenine qaramastan (últy, dini, jynysy, әleumettik jaghdayy t.b.) ózderining taghdyrlaryn túryp jatqan memleket pen sol memleketting negizin qalap otyrghan tól (tituldy) últtyng taghdyrymen tikeley baylanystyryp, azamattyq sana-sezimmen ózin ózi aiqyndauy tiyis. Búl jerde erekshe atap óterlik mәsele - memleket qúrushy tól últtyng top ishtilik favoritizmge boy aldyrmauy. Qazaq últy múny ýnemi esinde ústauy tiyis: tarihy dәstýri terende jatqan rushyldyq, keyinirek payda bolghan jershildik, naryq tuyndatqan әleumettik tensizdik siyaqty jikshildikting týrleri topishilik favoritizmge arqau bolatyn,  joq jerden «ózge qazaqty» izdetetin, últtyq sana-sezim men ishki birlikti búzatyn destruktivti faktorlargha jatady. Abaylamasaq, múnday jikshildik týrleri qazaq últyn ishten iritip, bir-birin «bizding adam» jәne «ózgening adamy», «bóten» dep alalaytyn, ózara andysqan qarsylas toptargha bólip jiberuge qabiletti. Elbasymyzdyng úsynysymen Qazaq elining últtyq iydeyasyna ainalghan Mәngilik el dengeyine jetu ýshin qazaqtar aldymen ózining últtyq iydentifikasiyasyn myqtap aluy tiyis: últtyq sana-sezimin, ana tilin, ózindik dili men dinin nyghaytyp, últshyl-memleketshil iydeologiya qalyptastyryp, tituldy etnos retinde ishki birligin kýsheytui qajet. Júmylghan júdyryqtay, birtútas tituldy últ qana myqty últtyq memleket qúra alady, eldegi ózge últtardyng diasporalaryn úiystyryp, birtútas halyqqa ainaldyrady. Egemendik pen memlekettilik sonda ghana nyghayady, el halqynda ózara senimdilik pen otanshyldyq sezimi arta týsedi. Qazirgi almaghayyp zamanda tar últtyq mýddeni ysyryp qoyyp, jalpyúlttyq mýddeni, azamattyq sana-sezim men halyqtyq ústanymdy, últtyq iydeya men memleketshil iydeologiyany damytqan el ghana ózining tәuelsizdigi men egemendigin, territoriyalyq tútastyghy men konstitusiyalyq qúrylysyn saqtaugha qabiletti. Halqynyng auyzbirshiligi bar, yntymaghy jarasqan biregey el ghana terrorizm, ekstremizm, agressiya, ekspansiya, ghalamdanu, daghdarys siyaqty tolyp jatqan jahandyq sipattaghy qauip-qaterlerding bәrine tótep bere alady.

Halyq jәne biylik: «biz» kim, «olar» kim?

Adamdardy ejelden qyzyqtyratyn taqyryptardyng qatarynda halyq pen biylikting qarym-qatynasy erekshe oryn alady. Sayasy ilimder tarihynda búl mәseleni talqylamaghan oishyl joq bolar. Tarihy damu barysynda biylikting de neshe týri tuyndap, tipten, ony arnayy zertteytin kratologiya ghylymy da  qalyptasty. Jalpy alghanda, halyq pen biylikting araqatynasyn basqaru men baghynu psihologiyasynsyz kózge elestetu mýmkin emes. Biylik psihologiyasy halyqty ózderine sendiru, kóndiru, mәjbýrleu, moyyndatu negizinde basqarugha negizdelse, baghynu psihologiyasy biyleushilerge ýmit artu, senu, kónu, yntalanu nәtiyjesinde olardyng aitqanyn istep, búiryqtaryn oryndaumen anyqtalady. Sәikesinshe, búl araqatynasta da «biz» jәne «olar» deytin antogonistik jiktelu óte erte kezden qalyptasqan. Baghzy zamannan beri biylik pen halyqtyng qarym-qatynasy kórinbeytin barrikadanyng eki jaghyndaghy qarsylastargha úqsaydy. Sondyqtan da, ejelgi dәuirden qazirgi kezenge deyin biylikting jaqsysy men jamanyn, dúrysy men búrysyn izdeu barysynda onyng san-aluan týrleri tuyndady. Biraq, biylikting qanshama týrleri bolghanymen, adamzat qauymynyng basym bóligi demokratiyalyq biylikti tandap, demokratiyalyq sayasy jýieni qalady. U.Cherchilli búl túrghyda: «Búl kýnәhar әlemde basqarudyng kóp týrleri qoldanyldy jәne әli de qoldanys tabar. Demokratiyanyng kәmil emestigin bәri týsinedi. Týrli uaqytta oqtyn-oqtyn qoldanylghandaryn qospaghanda, demokratiya – basqarudyng eng jaman formasy degen oy dúrys aitylghan» dep, demokratiyanyng da kemshilikteri kóp ekenin, biraq, ókinishke oray, odan jaqsysy joghyn aitqan. Antikalyq dәuirdegi afinalyq demokratiya men rimdik respublikadan bastau alatyn halyqtyq basqaru týri damy kele, býgingi kýnge deyin jetip otyr. Tipti keyde, respublika (latynsha res – is, publica – búqara, halyq) men demokratiya (grekshe demos - halyq, kratos - biylik) qúddy bir egiz úghym siyaqty qabyldanady. Qazirgi kezde BÚÚ mýshe 193 memleketting 140 resmy týrde respublika sanalsa, olardaghy biylikting qaynar kózi halyq dep tanylghan. Búl elder demokratiyalyq qúndylyqtargha sýienedi, zannamalary da adamnyng qúqyqtary men bostandyqtaryn barynsha qorghaugha baghyttalghan, tolyp jatqan demokratiyalyq instituttar qyzmet atqarady. Sóite túra, ózderin demokratiyalyq respublikagha jatqyzatyn elderdegi demokratiyanyng dengeyi әrkelki. Tanqalarlyghy sol, olardyng bәrindegi basshylyqqa alynatyn qúndylyqtar men ústanymdar, qoldanystaghy zannamalary, qyzmet atqarushy sayasy instituttary men lauazymdary, qysqasy, memleketke qatysty belgilerining bәri birdey jәne demokratiyalyq sipatta (preziydent, parlament, konstitusiya, ýkimet, sot, saylau t.b.). Biraq is jýzindegi nәtiyje әr-týrli: birinde demokratiya kýshti, ekinshisinde әlsiz, endi biri demokratiyanyng atyn jamylghan biylikting ózge týrimen basqaryluda. Álemge әigili «The Economist» aptalyq ekonomikalyq jurnaly dýnie jýzining 167 elindegi demokratiyanyng dengeyin 5 toptaghy (saylau әdildigi jәne pikir әr-aluandyghy, azamattyq bostandyqtar, ýkimetting qyzmeti, halyqtyng sayasatqa qatysuy, sayasy mәdeniyet dengeyi) 60 týrli kórsetkishtermen anyqtap, Economist Intelligence Unit atty reyting jasap, jer jahangha jariyalaydy. Ony basqasha, «Demokratiya indeksi» dep te ataydy. Demokratiya indeksi boyynsha reytingke kirgen elder ýlken tórt topqa bólingen: 1) Tolyqqandy demokratiyalyq elder; 2) Jetilmegen demokratiyaly elder; 3) Ótpeli rejim jaghdayyndaghy elder; 4) Avtoritarly rejim ornaghan elder. Tolyqqandy demokratiyalyq elderding qatarynda negizinen Euroodaq (әsirese, Skandinaviya elderi), AQSh, Kanada, Avstraliya, Jana Zelandiya, Japoniya, Ontýstik Koreya siyaqty 25 el túr. Sonymen qatar, Kosta-Rika, Mavrikiy, Malita, Urugvay siyaqty elder de tolyqqandy demokratiyagha qol jetkizipti. Taghy bir qyzyq nәrse, tolyqqandy demokratiyalyq elderding bәri birdey respublika emes, olardyng ishinde konstitusiyalyq monarhiyaly elder de barshylyq, biraq olardyng barlyghyna ortaq erekshelik – parlamenttik demokratiyanyng boluy. Áriyne, Demokratiya indeksinen bizdi qatty qyzyqtyrghany postkenestik kenistiktegi totalitarizmnen demokratiyagha ótken elderding reytingisi boldy. Sóitsek, TMD elderining kórsetkishi tómendegi kestedegidey eken:

Economist Intelligence Unit reytingine sýiensek, TMD aumaghynda tolyqqandy demokratiyaly el joq, jetilmegen demokratiyaly tórt el (Estoniya, Litva, Latviya, Moldaviya), ótpeli rejimdegi tórt el (Ukraina, Gruziya, Qyrghyzstan, Armeniya), avtoritarly rejimdegi jeti el bar eken (Resey, Ázirbayjan, Belorussiya, Qazaqstan, Tәjikstan, Ózbekstan, Týrkimeniya). Demokratiya indeksi boyynsha Qazaqstan 167 elding ishinen 143 oryn alyp, avtoritarly elderding qataryna qosylypty. Búl reytingting kórsetkishterine taldau jasamas búryn, myna erekshelikke nazar audaruymyz kerek: demokratiyanyng jaghdayy bir aimaqtaghy bir elde ghana nashar bolyp túrghan joq, búrynghy Kenes Odaghynyng qúramynda bolghan elderding teng jarymy avtoritarly, shiyregi әli ótpeli jaghdayda túr. Búdan qanday qorytyndy jasauymyzgha bolady? Postkenestik halyq demokratiyanyng ne ekenin, yaghni, halyq biyligi degen úghymnyng mәn-jayyn әli tolyq týsinbeytin siyaqty. Adam ózgermey, qogham ózgermeydi. Mahatma Gandy aitqanday, «Álemdi ózgertemin desen, ózinnen basta». Shiyrek ghasyr uaqyt ótse de, kenestik totalitarlyq jýiening kezinde qalyptasqan synarjaq oilau stereotiypi halyqtyng sayasy sanasyna әbden sinip, qasang bolyp qatyp qalghany sonsha, kýni býginge deyin bizding halyq ózin «biz» dep, biylikti «ózgeniki» dep bótensinedi. Sebebi, halqymyz demokratiyalyq damu jolyn tandaghanymen, onyng mәni men mazmúnyn bilmeydi. Beynelep aitsaq, qanday da bir jana búiymdy nemese dәri-dәrmekti qoldanar aldynda oghan qosa beriletin núsqaulyghyn (instruksiya) oqyp tanyspasanyz, ol búiymnyng ne ýshin jasalghanyn, qalay paydalanu kerektigin, paydasy men ziyany qanday bolatynyn bilmey dal bolasyz. «Ózim bilemge» salyp, búra tartsanyz, ne jana búiym býlinedi, ne óziniz zardap shegesiz. Tap sol siyaqty, demokratiyanyng da qyr-syryn bilip, mengeru kerek. Bizding qoghamnyng basty kemshiligi – demokratiyany әrkim ózinshe týsinip, әr adam óz bilgenin isteuge kóshti. Qit etse biylikti kinәlap, «Demokratiya joq!» dep, biylikti synap-minegish bolyp aldy. Al, sonda halyqtyng synynan kóz ashpaytyn biylik qaydan shyqty? Demokratiyalyq qoghamdaghy biylik saylau barysynda halyqtyng dauys beruimen, erikti týrde, erkin saylanghan halyqtyng ókilderinen jasaqtalatynyn, sәikesinshe, biylik ókildik jolmen halyqtyng atynan jýzege asyrylyp otyrghanyn bile bermeydi. Demokratiyanyng basty mehanizmi sanalatyn saylaugha salghyrt qarap, absenteizmge salynyp, saylaulargha qatyspaydy, dauys beruge barmaydy, nәtiyjesin qadaghalamaydy. Demokratiyada biylikke halyqtyq baqylau jasaudyng mýmkin ekendigin, halyqtyng senimin aqtamasa ókilettikti qaytaryp alugha bolatynyn, sóz bostandyghy bar ekenin oilap, bastaryn qatyrmaydy da. Zamanynda Siyseronnyng ózi «Respublikanyng әl-auqaty azamattardyng minez-qúlqynda jatyr» degen eken. Demokratiyany halyq biyligi dep bilsek, bizde onyng damymay otyrghanyna eng aldymen halqymyzdyng ózi kinәli. Búl jerde ýirenshikti әdetke basyp, bas salyp biylikti kinәlaudyng qajeti joq, Jozef de Mestr «әr halyqtyng ózine say ýkimeti bar» dep әdilin aitqan.

Halyq pen biylikting «biz» jәne «olar» bolyp jikteluinen halyq aqyryndap sayasy ómirden bógdelenedi, al, biylik bolsa, birte-birte halyqtan alshaqtap, ajyray týsedi. Osydan kelip, halyq biyligi sanalatyn demokratiya ózining mәnin joghaltyp, avtokratiya, burokratiya, oligarhiya, plutokratiya, monarhiya, kriptokratiya siyaqty «arhiyalar» men «kratiyalargha» ózgerip sala beredi.  Sondyqtan da, elimizde demokratiyany damytamyz desek, eng aldymen halyqtyng sayasy sanasyn dúrystauymyz kerek. Sosialistik lageri elderining qatarynan shyqsa da, qazir әlemdegi tolyqqandy demokratiyalyq elderding reytingisinde 17-shi oryn alatyn Chehiyanyng alghashqy preziydenti Vaslav Gavel «demokratiyanyng júmys isteui ýshin bilim beru jýiesine kóp nazar audaru qajet. Búl kýshti ekonomikalyq jýiening negizin salady, sonday-aq, búl kýshti sayasy jýie ýshin de berik negiz bolady» dep tújyrymdap, chehiyalyq azamattardyng boyynda demokratiyalyq sayasy sana men mәdeniyetti qalyptastyrugha әu bastan-aq bar kýshin salghan. Demokratiyalyq qúndylyqtardy nasihattau men sanagha siniru isine barlyq sayasy әleumettendiru instituttaryn júmyldyrghan. Nәtiyje kóp kýttirgen joq, Shyghys Europa elderining ishinen tek Chehiya ghana tolyqqandy demokratiyaly elge ainaldy. Qazaqstan da chehiyalyq tәjiriybeden ýlgi alyp, demokratiyany jogharydan, yaghni, biylik tarapynan jasalatyn joldau, baghdarlama, núsqaumen ghana emes, tómennen, yaghni, halyqtyng sana-seziminen, azamattyq bastamashylyghy men sayasy ómirge qatysuyn dúrys jolgha qoymen de damytuy kerek. Demokratiya ózindik qoghamdyq qúrylys sanalady, olay bolsa, kez kelgen qúrylystyng bastauy berik irgetastan bastap qalanatynyn úmytpayyq. Demokratiyany damytugha barlyq sayasy әleumettendiru instituttaryn tartyp, qoghamdyq ghylymdardyng әleuetin keshendi paydalanuymyz qajet. Mysaly, bir ghana sayasattanudyng әleuetin dúrys qoldanyp, mektepting joghary synyptarynan bastap, arnauly jәne joghary oqu oryndarynda jappay mindetti týrde oqytu arqyly demokratiyalyq sayasy sana men mәdeniyetti qalyptastyrugha, azamattardy sayasy qatysugha jan-jaqty dayyndaugha bolar edi. Sayasy ómirge qatysudyng negizderin iygerip, sayasy qúqyqtar men bostandyqtar, saylau, sayasy partiya, ókilettilik, memleket, biylik týrleri men bólinisi, sayasy jýie, azamattyq qogham, iydeologiya siyaqty basty úghymdardy biletin sayasy sauaty bar azamat demokratiyalyq qoghamnyng damuyna bir kisidey ýles qosary sózsiz. Bizding búl aityp otyrghanymyz jay ghana úsynys emes, qoghamdaghy sayasy sauatsyzdyqtan tuyndap otyrghan ótkir qajettilik, biylik osyny dúrys týsinip, tiyisti sayasy sheshim qabyldap, oqu baghdarlamalaryna ózgerister engizer dep ýmittenemiz. Qoghamnyng sayasy sanasy men sayasy mәdeniyeti dúrystalsa, halyq pen biylikting arasyndaghy «biz» kim, «olar» kim deytin jiktelu joyylyp, onyng ornyn «Biylikting qaynar kózi halyq» degen konstitusiyalyq qaghida basady. Sonda ghana Qazaq eli tolyqqandy  demokratiyalyq memleketterding reytingisine ilinip, Elbasymyz mejelegen әlemdegi damyghan otyz elding qataryna qosylugha mýmkindigi arta týser edi.

Komandalyq-klandyq jikteludegi «bizdikiler» men «ózgeler»

Sayasat әlemindegi «bizder» jәne «ózgeler» bolyp jikteluding jaghymsyz týrlerine «komanda» jәne «klan» bolyp toptasu jatady. Búl ózi barlyq memleketterde oryn alyp otyrghan kelensizdik, tek keybirinde onyng auqymy tar әri astyrtyn bolsa, keybir elderde komandalyq-klandyq jikshildik keng auqym alyp, ashyq jýretin dengeyge jetip otyr. Komandalyq-klandyq jýieni onyng basynda túrghan kóshbasshysyz kózge elestetu mýmkin emes, yaghni, qanday da bir liyder ózining tóniregine mýddeles topty jinaydy, al, mýddeli top liyderdi pir tútady. Búl jerde de, jeke túlghalyq «Men» deytin sana-sezimning egoistik maqsat-mýddesine say keletin, «Bizdiki» dep qabyldaytyn topty aiqyndap, soghan qosylugha tyrysatyn ózindik iydentifikasiya jatyr. Qarapayym ómir jaghdayynda adamdardyng basym bóliginde «Ortaq ógizden onasha búzau artyq» deytin ózimshil, jeke túlghalyq  sana-sezim basym bolady. Biraq ómirding ótpeli nemese daghdarysty kezenderinde, auyr júmys nemese jauapty qyzmet jaghdaylarynda, qoghamdaghy kerneu kýsheygen sәtterde jeke adam tek óz kýshine senip alysqa bara almasyn sezinedi. Basyna qiyndyq týsken adam ainalasynan tirek bolarlyq, ózine kómek beretin adamdardy izdep, jekeshe әleumettik jәne psihologiyalyq kókjiyegin keneyte bastaydy. Osylaysha, jeke túlgha ózining «Men» deytin shekteuli sana-sezimin búzyp-jaryp, ózin sanaly týrde qanday da bir qauymmen nemese toppen baylanystyrugha jantalasa kirisedi. Múnday prosesti kezinde Karl Gustav Yung psihikalyq inflyasiya (latynsha «inflation» — ýrleu, kópirtu, keneytu) dep ataghan.  Yaghni, janghyz jýrgen adam ózining jeke túlghalyq shekaralaryn keneyte otyryp, mýddeles adamdar tobyn tabu arqyly sol toptyng ishinen ózine qorghanys, túraqtylyq pen jana mýmkindikter tabuy arqyly jeke iydentifikasiyadan toptyq iydentifikasiyagha ótui. Osylaysha, bir top auqymynda jaghdayy jaqsaryp, ózin qauipsiz sezingen sayyn, jeke túlghalyq shekaralar da qalyptan tys úlghayyp, toptyq giyperiydentifikasiyagha úlasady. «Janghyzdyng dausy shyqpas, jayaudyng shany shyqpas» degen maqal múnday adamdardyng úranyna ainalyp, jeke túlgha ózin toptan tys jaysyz sezinetin, topsyz ómir joq siyaqty kóretin psihologiyalyq tәueldilikke úrynady. Qazaqstanda әkim auyssa da, ministr auyssa da artynan býkil komandasynyng erip jýruin psihologiyalyq túrghyda osymen týsindiruge bolady. Al, toptyq mýddeni basshylyqqa alghandar ýshin últtyq mýddening qúny kók tiyn ekeni belgili jәit. «Sengen qoyym sen bolsan, kýisegening bar bolsyn» demekshi, halyqtyng senip tapsyrghan amanatyna qiyanat jasap, demokratiyany jeke bastaryn bayytugha paydalanyp jýrgen «komandalar» Qazaq elining kósegesin kógertpesi de belgili. Ákimdikter men ministrlikterding qanshama lauazymdy túlghalary sybaylas jemqorlyq faktisi boyynsha ústalyp, qylmystary dәleldenip, bas bostandyqtarynan, mal-mýlki men ataq-dәrejesinen aiyrylyp jatyr. Sonda da toqtam joq. Korrupsiya dendegen elimizdegi ayanyshty jaghday qasqyrgha qoy baqqyzghan kýlkili kórinisti kózge elestetedi. Óitkeni biyliktegi komandalyq-klandyq qúrylymdardyng «bizi» men «ózge bóteni» mýldem bólek.

Áleumettik qúrylymdardy zerttegen avstriyalyq qoghamtanushy Alifred Shuts giyperiydentifikasiyagha boy aldyrghan individ topqa kirmeytin ózge qogham mýshelerine senimsizdikpen qarap, býkil qoghamdy jauday kórip, ýnemi qorghanys jaghdayynda jýretinin kórsetken. Ásirese, toptyq-komandalyq giyperiydentifikasiyagha úrynghan adamdar ýshin dәl ózderi siyaqty toptargha birikken giyperiydentifikasiyaly «ózgeler» jauday kórinedi. Ghalymdardyng pikirinshe, kez kelgen toparalyq janjaldardyn, komandalyq tartystar men klandyq «soghystardyn» astarynda osynday psihikalyq oilau erekshelikteri jatady eken.

Sayasattaghy «komanda» qúbylysyn alghash bayqap zerttegen nemis qoghamtanushysy Maks Veber boldy. Ol «Sayasat әuestik jәne mamandyq retinde» atty enbeginde batystyq demokratiyadaghy myna bir erekshelikke mәn beredi: saylanghan preziydentting tileules komandasy, nemese, saylauda jenip shyqqan sayasy partiyanyng úiymdasqan bir top belsendisi memlekettik biylikting sheshushi tútqalarynan týrli joghary lauazymdargha ie bolady. Sóitip, býkil biylik ym-jymy bir komandalyq basqarugha ótedi, múnyng sony korrupsiyanyng keng etek jangyna әkelip soghady dep kórsetken. Milovan Djilas ta sayasattaghy osynday kelensiz qúbylysty zerttegen. Ol «Jana tap», «Jetilmegen qogham» atty enbekterinde biylik basyna kelgen liydermen birge erip kelgen komanda óz kezeginde kóptegen úsaq komandalardy tuyndatatynyn aitqan, yaghni, liyderding komandasyna mýshe әr chinovnik ózining jeke komandasy boluyn qalaydy, odan tómengi lauazymdy túlghanyng da óz komandasy bar. Osynyng nәtiyjesinde, memlekettegi býkil biylik «jana biyleushi taptyn» qolyna ótedi, búl qoghamnyng jetilmey qaluynyng basty sebebi dep kórsetedi. Sondyqtan da, batystyq ghalymdar sayasy liyder men biyleushi partiyanyng komanda qúruyn qauipti ýrdis sanap, burokratiyalyq apparattaghy sheneunikterdi kәsiby maman retinde qaraudy, kәsiby memleket qúrudy úsyndy. Komanda men klan jýrgizgen sayasatta aldymen toptyq mýdde jýredi, últtyq mýdde onyng kólenkesinde qalyp qoyady. Kezinde «Qazaqstan-2030» strategiyalyq baghdarlamasynyng bir múraty - kәsiby memleketke qol jetkizu bolatyn, solay bola túra, әli kýnge deyin komandalyq-klandyq qúbylystan aryla almay kelemiz. Elbasymyz qanshama ret eskertse de, әkim-qaralarymyz komandalyq psihologiyadan bas tartpay keledi, biylik basynda birneshe klandar bar ekeni de qoghamdyq pikirde kóp aitylady. Sonyng zardabynan sybaylas jemqorlyq órship túr, korrupsiyamen kýresken sayyn búl qoghamdyq dert asqynyp bara jatqan siyaqty. Transparency International halyqaralyq úiymy jyl sayyn korrupsiyany angharu indeksi (Corruption Perception Index) boyynsha әlemdegi 180 eldegi sybaylas jemqorlyqtyng dengeyin anyqtap, nәtiyjesin jariyalaydy. 2012 jyly Qazaqstan korrupsiya dengeyi boyynsha 180 elding ishinde 133 orynda bolsa, 2013 jyly 140 oryngha týsip ketken. Búl úiymgha senbesek, onda taghy bir basqa úiym – TRACE International úiymynyng 2014 jylghy kórsetkishi boyynsha Qazaqstan korrupsiya dengeyi boyynsha 197 elding ishinen 141 oryn alghan. Kórsetkishimizding tómendep ketuining mәnisi mynada: biz korrupsiyamen kýresip jatyrmyz, biraq basqa elder de qarap otyrghan joq qoy, olar da kýresude. Korrupsiyamen kýreste jaqsy nәtiyjege qol jetkizgen ózge elder aldymyzdy orap ketuinen bizding reytingimiz keri ketip, tómen qaray syrghudamyz. Búdan qanday oy týiimizge bolady? Qazaqstandaghy korrupsiyamen kýresu aitarlyqtay tiyimdi emes degen sóz, sebebi, biz korrupsiyanyng sebepterimen emes, onyng zardaptarymen ghana kýresip kelemiz. Elimizding korrupsiyagha qarsy kýresu strategiyasyn jetildiru qajet, korrupsiyagha arqau bolyp otyrghan sebepterdi joymasaq, sybaylas jemqorlyqty jenu joq. Eng aldymen, komandalyq-klandyq jýiege oisyrata soqqy berip, memlekettik biylikting ashyqtyghyna, móldirligine, birizdiligine qol jetkizuimiz qajet. Ekinshiden, memlekettik satyp alu men memlekettik tapsyrys beru jýielerin qayta qarau qajet. Búl salada olqylyqtar óte kóp, sybaylas jemqorlyqqa sebep bolarlyq kemshilikter jetip artylady. Týrli tenderler men bayqaulardyng qalay ótetinin, «otkat» pen «stavkanyn» ne ekenin, memlekettik tapsyrystyn, atqarylghan júmystardy ótkizu men qabyldap alu prosesi qalay jýretinin bilmeytin qazaqstandyq joq shyghar. Ýshinshiden, sybaylas jemqorlyqqa qoghamdyq baqylaudy kýsheytu, BAQ, azamattyq qogham instittaryn, barsha halyq bolyp kýresu. Tәuelsiz BAQ damytu, «tórtinshi biylik» mәrtebesin qaytaryp beru qajet. Tórtinshiden, sybaylas jemqorlyqqa qatysushy eki tarapty da qatang jazalau. Para alushyny da, para berushini de, tenderdi búra tartatyndardy da solay. Besinshiden, memlekettik sheneunikterding mәrtebesi men әl-auqatyn kótere otyryp, jauapkershiligi men adaldyghyna qol jetkizudi oilastyru qajet. Sheneunikterimiz komandalyq auys-týiiske, kýn kóristing qamyna alandamay, ózderining atqaratyn júmystaryn uayym-qayghysyz, asqan jauapkershilikpen, kәsiby týrde atqaratynday etuimiz kerek. Memlekettik qyzmetke irikteu jýiesin de jetildire týsu qajet. Barlyq jaghdayy bola túra súghanaqtyq jasap, korrupsiyalyq qylmys jasasa, qaysy «komanda men klanda» ekenine qaramastan, ayamay jazalap, aram jolmen jinap-tergen mal-mýlkin memleket paydasyna tәrkileytindey etsek... Sheneunikting «Biz» deytin iydentifikasiyasy komanda emes, ózining eli, halqy, últtyq mýddesi bolatynday jaghday jasay bilsek qana sheneunikter últtyq mýddeni oilaydy, júmysyn adal atqaryp, jemqorlyqtan ayaghyn tartatyn bolady.

Mәselening әlqissasy

Qazaqstan qoghamynda oryn alyp otyrghan kóptegen problemalardyng astarynda «biz» jәne «ózgeler» degen psihologiyalyq jiktelu jatyr. Onday jikteluding boluy adamnyng tabighatyna tәn, ómirdegi jiktelu búryn da bolghan, qazir de bar, ertenderi de bola bermek. Biraq últtyq mýddege qatysty, últymyzdyn, memlekettiligimizding bolashaghyna qatysty mәselelerde «bizder-ózgeler» jiktelisine oryn joq. Damyghan әri demokratiyaly Mәngilik el bolamyz desek, Qazaqstan azamattary ózderin «Biz» birtútas halyqpyz, al, búqara men biylik «Biz» birgemiz degen demokratiyalyq túrghyda iydentifikasiya jasap, biylik basyndaghylar «Bizdi» komanda nemese klan emes, otanym, óz elim, tughan halqym dep týsinui tiyis.

Seyilbek Músataev – sayasy ghylymdarynyng doktory, әl-Faraby atyndaghy QazÚU Sayasattanu kafedrasynyng professory

Derekkózi: «Aqiqat» últtyq qoghamdyq-sayasy jurnaly.