تالداۋعا ارقاۋ بولعان جىكشىلدىك

ادامزات تاريحىنىڭ كەز-كەلگەن كەزەڭىندەگى قوعامدىق قاتىناستار مەن الەۋمەتتىك جىكتەلۋدىڭ (ستراتيفيكاتسيا) نەگىزىندە جاتقان «بىزدىكى» جانە «وزگەنىكى» دەيتىن  امبەباپ پسيحولوگيالىق ايقىنداۋىشتار بولىپ تابىلادى. ادام بالاسى تۋمىسىنان جىكشىل. ءبىزدىڭ جىكتەلەتىن بەلگىمىز كوپ: ۇلتىمىز، ءدىنىمىز، ءتىلىمىز، ەلىمىز، جىنىسىمىز، جاسىمىز، كاسىبىمىز ت.س.س. تولىپ جاتىر. ء«بىز-وزگەلەر» بولىپ جىكتەلۋ قوعامنىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، ءتۇرلى سوعىستارعا دا، قۋانىشپەن قاتار، قايعى-قاسىرەتكە دە، ورلەۋ مەن قۇلدىراۋعا دا، جالپى، ادامنىڭ بۇكىل ومىرىنە ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. ء«بىز-وزگەلەر» جىكتەلىسىنىڭ ەگەمەن ەلدىگىمىزگە ىقپالى قانداي دەگەن ماسەلە ازامات رەتىندە بارشامىزدى ويلاندىرىپ، تولعاندىرارى ءسوزسىز. ساياساتتانۋلىق تۇرعىداعى تالداۋعا وسى جىكشىلدىك ماسەلەسىنىڭ كەيبىر وزەكتى تۇستارى ارقاۋ بولىپ وتىر. 

ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋىنداعى «بىزدىكى» جانە «وزگەنىكى» ۇستانىمى

العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستاعى رۋ-تايپالىق ءتارتىپتىڭ دە، ودان كەيىنگى داۋىرلەردەگى ءدىني، مادەني، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردىڭ دە استارىندا «بىزدىكى-وزگەنىكى» ديحوتومياسى (گرەكشە «دي» - ەكى، «توميا» ءبولىنۋ، جارىلۋ) جاتىر. ادام بالاسىنىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدا «بىزدەر» جانە «وزگەلەر» بولىپ جىكتەلۋى ءتۇرلى سوعىستارمەن قاتار، گەنوتسيد (گرەكشە «گەن» – تەك، ۇرپاق، «تسيد» – ءولتىرۋ، قىرىپ-جويۋ), ناسىلشىلدىك، اپارتەيد (افريكاانس تىلىندە «شەتتەتۋ، ءبولۋ»), ديسكريميناتسيا (لاتىنشا ء«بولۋ»، «تۇرتپەكتەۋ»), كسەنوفوبيا (كسەنو - بوتەن، فوبيا – قورقىنىش), يسلاموفوبيا (مۇسىلمانداردان قورقۋ), سينوفوبيا (قىتاي اتاۋلىدان قورقۋ), شوۆينيزم (فرانتسۋز سولداتى نيكوليا شوۆەننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى تۋىنداعان ۇلتتىق استامشىلىقتى، وزگە ۇلتتاردى ديسكريميناتسيالاۋ مەن قاناۋدى بىلدىرەتىن ۇعىم), انتيسەميتيزم (سەميت ءتىل توبىنداعى ەۆرەيلەرگە قارسىلىق), ەكسترەميزم، تەرروريزم سياقتى تولىپ جاتقان جاعىمسىز «فوبيالار» مەن «يزمدەر» ادامزاتقا قارسى جاسالاتىن قىلمىستاردىڭ دا بىردەن ءبىر سەبەبى.

الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى زەرتتەۋشى اعىلشىن عالىمى گارري تەدجفەل  «بىزدەر-وزگەلەر» جىكتەلۋىنىڭ اسەرىنەن تۋىندايتىن ەرەكشە قۇبىلىستى سىناق جۇزىندە ايقىنداپ، «توپ ىشتىلىك فاۆوريتيزم» (In-group favoritism) جانە «سىرتقى توپقا (out-group) باعىتتالعان اگرەسسيا» دەگەن ۇعىمداردى عىلىمعا ەنگىزگەن. «توپ ىشتىلىك فاۆوريتيزم» (گرەكشە «favor» - يگى نيەتتىلىك، تىلەكتەستىك) دەگەن ۇعىم - ءوزىڭ مۇشە بولىپ تابىلاتىن قانداي دا ءبىر توپقا تىلەكتەس بولا وتىرىپ، قارسىلاس بوگدە توپقا (اۋت-گرۋپ، سىرتقى توپقا) «مىسىق تىلەۋ» بولۋدى، وعان قايتسە دە نۇقسان كەلتىرۋدى بىلدىرەتىن توپارالىق مىنەز-قۇلىقتىڭ قۇيتۇرقى ستراتەگياسى. الايدا، قارسىلاس ەكى توپقا دا ورتاق، توپ ۇستىلىك جالپى مۇددە مەن قۇندىلىقتار تۋىندايتىن بولسا، وندا توپ ىشتىلىك فاۆوريتيزم ءوزىنىڭ ءمانىن جوعالتادى. مىسالى، ءبىر ەلدىڭ ىشىندەگى ءتۇرلى ايماقتىڭ سپورتشىلارى كوماندا-كوماندا بولىپ ءوزارا جارىسقا تۇسسە، جانكۇيەرلەر دە ايماقتىق بەلگىمەن تىلەۋلەستىك ءبىلدىرىپ، ايماقارالىق قارسىلاسۋ مەن باسەكەلەستىك قىزادى. ال، الەم چەمپيوناتىنا، نەمەسە، وليمپياداعا جولداما العان ۇلتتىق قۇراما جارىسقا تۇسسە، ەل ىشىندەگى بارلىق ايماقتاردىڭ جانكۇيەرلەرى دەرەۋ بىرىگىپ، بۇكىل ەلگە ورتاق كوماندانىڭ تىلەۋىن تىلەيدى. تاپ وسى تەڭەۋدى ەل ازاماتتارىنا دا قاتىستى قولدانۋعا بولادى: ەل حالقىن قۇرايتىن ءار ادام، قانداي ۇلتتىڭ نەمەسە قاي ءدىننىڭ وكىلى بولماسىن، ءوزى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، قورعاۋى ءتيىس. بۇكىل ەلگە ورتاق قۇندىلىقتار تۇرعاندا، جالپىۇلتتىق ءھام حالىقتىق مۇددەنىڭ داڭعىل جولىن سوقپاقتاي تار توپتىق مۇددەمەن كولدەنەڭ كەسۋگە تىرىسۋ - اقىلعا سيمايتىن ءىس.

وسى جەردەگى باسا نازار اۋدارارلىق ءجايت - ۇلت ماسەلەسىنە كەلگەندە، توپ ىشتىلىك فاۆوريتيزم تەرىس پيعىلدىڭ تۋىنداۋىنا ىقپال ەتۋى ءجيى كەزدەسەدى. بۇعان قانداي دا ءبىر ەلدىڭ ىشىندەگى دياسپورا وكىلدەرى وزدەرىن وزدەرى مەكەندەپ وتىرعان ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە يدەنتيفيكاتسيالاۋدىڭ ورنىنا، شەت ەلدەگى تاريحي وتاندارىمەن، ناسىلدىك نەمەسە ۇلتتىق تەگىمەن ايقىنداپ، وزگە ەلدىڭ مۇددەسىن كوزدەپ كەتۋىن جاتقىزساق بولادى. ماسەلەن، كەيبىر دياسپورا وكىلدەرى كۇندە قاسىندا جۇرگەن، ارالاس-قۇرالاس بولىپ كەتكەن ءوزىنىڭ جەرلەس وتانداستارىن، كىندىك قانى تامعان وتانىن «بوتەنسىنىپ»، «اۋت-گرۋپ» رەتىندە سانايتىنى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە، باسقا ەلدەگى، ءوزى مۇلدەم تانىپ-بىلمەيتىن قانداستارىن «بىزدىكىلەر»، ياعني، «مەنىڭ ين-گرۋپىم» دەپ ايقىنداپ، وزگە ەلدىڭ سويىلىن سوعىپ، نامىسىن جىرتۋعا دايار. سايكەسىنشە، وندايلاردىڭ يدەنتيفيكاتسياسى دا كەرىسىنشە، ءتانى باسقا ەلدە جۇرگەنىمەن، جان-جۇرەگى باسقا ەلدى اڭسايدى. شەتەلدەگى قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ كوك بايراقتى قازاق ەلىنە بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىنى سياقتى، وزىمىزبەن وتانداس وزگە ۇلتتاردىڭ دياسپورالارىنا دا وزىندىك توپ ىشتىلىك فاۆوريتيزم ءتان. ياعني، ء«بىز» دەيتىن «ين-گرۋپ فاۆوريتيزم» مەن «وزگەلەر» دەيتىن «اۋت-گرۋپ اگرەسسيانىڭ» ورىندارى اۋىسىپ، بوگدەلەنۋ ورىن الادى. مۇندايدا حالىق دانالىعى «قاسقىردى قانشا قولعا ۇيرەتىپ، ماپەلەپ اسىراساڭ دا، ءبارىبىر ورمانعا قاراپ ۇليدى» دەيدى. پسيحولوگيالىق بوگدەلەنۋدىڭ ناتيجەسىندە ازاماتتىق يدەنتيفيكاتسيانىڭ داعدارىسى تۋىندايدى. ۇلت ساياساتى وسىنداي داعدارىستاردىڭ الدىن الىپ، ۇتىمدى شەشە ءبىلۋى ءتيىس. ء«بىز-وزگەلەر» ۇستانىمىنىڭ ازاماتتىق ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋدى تىعىرىققا تىرەۋى سوعىس (ەكى ەل اراسىنداعى، نەمەسە، ءبىر ەل ىشىندەگى ازاماتتىق سوعىستار) كەزدەرىندە دە ورىن الاتىن قيىن جاعداي. ياعني، سوعىستىڭ اتى سوعىس، ازاماتتىعى باسقا بولعانىمەن، ءبىر ۇلتتىڭ نەمەسە ءبىر ءتىل توبىنىڭ، ءبىر ءدىننىڭ وكىلدەرى ءبىر-بىرىنە قارسى قارۋ كەزەنىپ، وق اتۋعا ءماجبۇر بولادى. ال، سوعىسۋدان باس تارتىپ، توپ ىشتىلىك فاۆوريتيزمگە بەرىلۋ - تۋىپ-وسكەن ءوز ەلىڭنىڭ زاڭدى ازاماتى بولا تۇرا، وزگە ەلگە تىلەۋلەس بولۋمەن تەڭ. وندا وتانىڭدى ساتقان مالعۇن بولىپ سانالاسىڭ، ءوزىڭنىڭ ازاماتتىق پارىزىڭ مەن ارىڭنىڭ الدىندا ساتقىن بولىپ شىعاسىڭ. وكىنىشكە وراي، ازاماتتىق سوعىستار ورشىگەن اراب ەلدەرىندە، «گيبريدتىك سوعىس» ءجۇرىپ جاتقان ۋكراينادا مۇنداي قايشىلىقتار جاپپاي ورىن الۋدا. اتام قازاقتىڭ «ىشىڭنەن جاۋ شىقسا، ەكى كوزىڭ سوندا شىعادى» دەۋى تەگىن ەمەس: ەل ىشىندە ء«بىز» جانە «وزگەلەر» بولىپ جىكتەلۋگە جول بەرۋگە بولمايدى، سەبەبى، ونىڭ اياعى جاقسىلىققا اكەلمەيدى. مۇنداي جىكتەلۋدەن ء«بىزىڭ» دە، «وزگەڭ» دە سورلاپ، ازاپ شەگەدى، ناقاقتان قان توگىلىپ، ادام ومىرىنە قاۋىپ تونەدى، قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار جاپپاي بۇزىلادى. سوندىقتان دا، مەملەكەتىمىزدىڭ ىشكى ىستەرىنە  ارام پيعىلدى سىرتقى كۇشتەردىڭ قول سۇعۋىنا جول بەرمەي، ءبىرىن ء«وزىمىز»، ەكىنشىسىن «جاۋىمىز» دەپ، حالىقتى تىلگە، دىنگە بولەتىن ارانداتۋشىلىق جىمىسقى ارەكەتتەردى ەشبىر تايسالماستان قاتاڭ تىيىپ تاستاۋىمىز كەرەك. مەيلى ول جيرينوۆسكيشىل ايداپ سالۋشى يدەيا بولسىن، ليمونوۆ پەن شتىگاشەۆ سياقتىلار ساندىراقتاپ ايتقان شاعىستىرۋ بولسىن، نەمەسە، تەرىس يدەيالى توپىشىلىك فاۆوريتتەردىڭ، ياعني، ىشىمىزدەن شىققان كەيبىر «شۇبار جىلان» شوۆينيستەردىڭ سەپاراتيستىك، ەكسترەميستىك پيعىلدارى بولسىن، دەر كەزىندە ورنىنا قويىپ، ونداي ىلاڭ سالۋشىلارعا ءتيىستى جاۋاپ پەن جازانى بەرە ءبىلۋىمىز قاجەت. قوعامدى وزىندىك اعزامەن (ورگانيزم) تەڭەسەك، اۋرۋدى اسقىندىرماي، ۋاقىتىندا ەم-دوم قابىلداۋ ناۋقاس اعزا ءۇشىن اسا قاجەت شارا بولىپ تابىلادى. كەز كەلگەن ەلدىڭ ىشىندە ونىڭ ءبىرتۇتاس حالقى، ياعني، ازاماتتارى عانا بار، ونى ءبولىپ-جارۋعا ەشقاشان دا جول بەرۋگە بولمايدى. ءاربىر قازاقستاندىق ازامات وسى اقيقاتتى سانالى تۇردە ۇعىنسا عانا جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولىپ، ء«بىز - قازاقستان ازاماتىمىز، قازاقستاندىق حالىقپىز» دەپ، بىرىگىپ ءىس-قيمىل جاسايدى، بەيبىت ەلدە بىرگە ءوسىپ-ونەدى. مەملەكەت حالقىنىڭ يدەنتيفيكاتسياسى دۇرىس بولسا عانا قوعامدىق كەلىسىم ورناپ، ساياسي تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋگە بولادى. ياعني، ەل ازاماتتارى شىعۋ تەكتەرىنىڭ قانداي ەكەنىنە قاراماستان (ۇلتى، ءدىنى، جىنىسى، الەۋمەتتىك جاعدايى ت.ب.) وزدەرىنىڭ تاعدىرلارىن تۇرىپ جاتقان مەملەكەت پەن سول مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاپ وتىرعان ءتول (تيتۋلدى) ۇلتتىڭ تاعدىرىمەن تىكەلەي بايلانىستىرىپ، ازاماتتىق سانا-سەزىممەن ءوزىن ءوزى ايقىنداۋى ءتيىس. بۇل جەردە ەرەكشە اتاپ وتەرلىك ماسەلە - مەملەكەت قۇرۋشى ءتول ۇلتتىڭ توپ ىشتىلىك فاۆوريتيزمگە بوي الدىرماۋى. قازاق ۇلتى مۇنى ۇنەمى ەسىندە ۇستاۋى ءتيىس: تاريحي ءداستۇرى تەرەڭدە جاتقان رۋشىلدىق، كەيىنىرەك پايدا بولعان جەرشىلدىك، نارىق تۋىنداتقان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك سياقتى جىكشىلدىكتىڭ تۇرلەرى توپىشىلىك فاۆوريتيزمگە ارقاۋ بولاتىن،  جوق جەردەن «وزگە قازاقتى» ىزدەتەتىن، ۇلتتىق سانا-سەزىم مەن ىشكى بىرلىكتى بۇزاتىن دەسترۋكتيۆتى فاكتورلارعا جاتادى. ابايلاماساق، مۇنداي جىكشىلدىك تۇرلەرى قازاق ۇلتىن ىشتەن ءىرىتىپ، ءبىر-ءبىرىن ء«بىزدىڭ ادام» جانە «وزگەنىڭ ادامى»، «بوتەن» دەپ الالايتىن، ءوزارا اڭدىسقان قارسىلاس توپتارعا ءبولىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى. ەلباسىمىزدىڭ ۇسىنىسىمەن قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىنا اينالعان ماڭگىلىك ەل دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن قازاقتار الدىمەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسياسىن مىقتاپ الۋى ءتيىس: ۇلتتىق سانا-سەزىمىن، انا ءتىلىن، وزىندىك ءدىلى مەن ءدىنىن نىعايتىپ، ۇلتشىل-مەملەكەتشىل يدەولوگيا قالىپتاستىرىپ، تيتۋلدى ەتنوس رەتىندە ىشكى بىرلىگىن كۇشەيتۋى قاجەت. جۇمىلعان جۇدىرىقتاي، ءبىرتۇتاس تيتۋلدى ۇلت قانا مىقتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الادى، ەلدەگى وزگە ۇلتتاردىڭ دياسپورالارىن ۇيىستىرىپ، ءبىرتۇتاس حالىققا اينالدىرادى. ەگەمەندىك پەن مەملەكەتتىلىك سوندا عانا نىعايادى، ەل حالقىندا ءوزارا سەنىمدىلىك پەن وتانشىلدىق سەزىمى ارتا تۇسەدى. قازىرگى الماعايىپ زاماندا تار ۇلتتىق مۇددەنى ىسىرىپ قويىپ، جالپىۇلتتىق مۇددەنى، ازاماتتىق سانا-سەزىم مەن حالىقتىق ۇستانىمدى، ۇلتتىق يدەيا مەن مەملەكەتشىل يدەولوگيانى دامىتقان ەل عانا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگىن، تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىن ساقتاۋعا قابىلەتتى. حالقىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى بار، ىنتىماعى جاراسقان بىرەگەي ەل عانا تەرروريزم، ەكسترەميزم، اگرەسسيا، ەكسپانسيا، عالامدانۋ، داعدارىس سياقتى تولىپ جاتقان جاھاندىق سيپاتتاعى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ بارىنە توتەپ بەرە الادى.

حالىق جانە بيلىك: ء«بىز» كىم، «ولار» كىم؟

ادامداردى ەجەلدەن قىزىقتىراتىن تاقىرىپتاردىڭ قاتارىندا حالىق پەن بيلىكتىڭ قارىم-قاتىناسى ەرەكشە ورىن الادى. ساياسي ىلىمدەر تاريحىندا بۇل ماسەلەنى تالقىلاماعان ويشىل جوق بولار. تاريحي دامۋ بارىسىندا بيلىكتىڭ دە نەشە ءتۇرى تۋىنداپ، تىپتەن، ونى ارنايى زەرتتەيتىن كراتولوگيا عىلىمى دا  قالىپتاستى. جالپى العاندا، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراقاتىناسىن باسقارۋ مەن باعىنۋ پسيحولوگياسىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بيلىك پسيحولوگياسى حالىقتى وزدەرىنە سەندىرۋ، كوندىرۋ، ماجبۇرلەۋ، مويىنداتۋ نەگىزىندە باسقارۋعا نەگىزدەلسە، باعىنۋ پسيحولوگياسى بيلەۋشىلەرگە ءۇمىت ارتۋ، سەنۋ، كونۋ، ىنتالانۋ ناتيجەسىندە ولاردىڭ ايتقانىن ىستەپ، بۇيرىقتارىن ورىنداۋمەن انىقتالادى. سايكەسىنشە، بۇل اراقاتىناستا دا ء«بىز» جانە «ولار» دەيتىن انتوگونيستىك جىكتەلۋ وتە ەرتە كەزدەن قالىپتاسقان. باعزى زاماننان بەرى بيلىك پەن حالىقتىڭ قارىم-قاتىناسى كورىنبەيتىن بارريكادانىڭ ەكى جاعىنداعى قارسىلاستارعا ۇقسايدى. سوندىقتان دا، ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى كەزەڭگە دەيىن بيلىكتىڭ جاقسىسى مەن جامانىن، دۇرىسى مەن بۇرىسىن ىزدەۋ بارىسىندا ونىڭ سان-الۋان تۇرلەرى تۋىندادى. بىراق، بيلىكتىڭ قانشاما تۇرلەرى بولعانىمەن، ادامزات قاۋىمىنىڭ باسىم بولىگى دەموكراتيالىق بيلىكتى تاڭداپ، دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەنى قالادى. ۋ.چەرچيلل بۇل تۇرعىدا: «بۇل كۇناھار الەمدە باسقارۋدىڭ كوپ تۇرلەرى قولدانىلدى جانە ءالى دە قولدانىس تابار. دەموكراتيانىڭ كامىل ەمەستىگىن ءبارى تۇسىنەدى. ءتۇرلى ۋاقىتتا وقتىن-وقتىن قولدانىلعاندارىن قوسپاعاندا، دەموكراتيا – باسقارۋدىڭ ەڭ جامان فورماسى دەگەن وي دۇرىس ايتىلعان» دەپ، دەموكراتيانىڭ دا كەمشىلىكتەرى كوپ ەكەنىن، بىراق، وكىنىشكە وراي، ودان جاقسىسى جوعىن ايتقان. انتيكالىق داۋىردەگى افينالىق دەموكراتيا مەن ريمدىك رەسپۋبليكادان باستاۋ الاتىن حالىقتىق باسقارۋ ءتۇرى دامي كەلە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتىپ وتىر. ءتىپتى كەيدە، رەسپۋبليكا (لاتىنشا res – ءىس، publica – بۇقارا، حالىق) مەن دەموكراتيا (گرەكشە دەموس - حالىق، كراتوس - بيلىك) قۇددى ءبىر ەگىز ۇعىم سياقتى قابىلدانادى. قازىرگى كەزدە بۇۇ مۇشە 193 مەملەكەتتىڭ 140 رەسمي تۇردە رەسپۋبليكا سانالسا، ولارداعى بيلىكتىڭ قاينار كوزى حالىق دەپ تانىلعان. بۇل ەلدەر دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا سۇيەنەدى، زاڭنامالارى دا ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بارىنشا قورعاۋعا باعىتتالعان، تولىپ جاتقان دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار قىزمەت اتقارادى. سويتە تۇرا، وزدەرىن دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاعا جاتقىزاتىن ەلدەردەگى دەموكراتيانىڭ دەڭگەيى اركەلكى. تاڭقالارلىعى سول، ولاردىڭ بارىندەگى باسشىلىققا الىناتىن قۇندىلىقتار مەن ۇستانىمدار، قولدانىستاعى زاڭنامالارى، قىزمەت اتقارۋشى ساياسي ينستيتۋتتارى مەن لاۋازىمدارى، قىسقاسى، مەملەكەتكە قاتىستى بەلگىلەرىنىڭ ءبارى بىردەي جانە دەموكراتيالىق سيپاتتا (پرەزيدەنت، پارلامەنت، كونستيتۋتسيا، ۇكىمەت، سوت، سايلاۋ ت.ب.). بىراق ءىس جۇزىندەگى ناتيجە ءار-ءتۇرلى: بىرىندە دەموكراتيا كۇشتى، ەكىنشىسىندە ءالسىز، ەندى ءبىرى دەموكراتيانىڭ اتىن جامىلعان بيلىكتىڭ وزگە تۇرىمەن باسقارىلۋدا. الەمگە ايگىلى «The Economist» اپتالىق ەكونوميكالىق جۋرنالى دۇنيە ءجۇزىنىڭ 167 ەلىندەگى دەموكراتيانىڭ دەڭگەيىن 5 توپتاعى (سايلاۋ ادىلدىگى جانە پىكىر ءار-الۋاندىعى، ازاماتتىق بوستاندىقتار، ۇكىمەتتىڭ قىزمەتى، حالىقتىڭ ساياساتقا قاتىسۋى، ساياسي مادەنيەت دەڭگەيى) 60 ءتۇرلى كورسەتكىشتەرمەن انىقتاپ، Economist Intelligence Unit اتتى رەيتينگ جاساپ، جەر جاھانعا جاريالايدى. ونى باسقاشا، «دەموكراتيا يندەكسى» دەپ تە اتايدى. دەموكراتيا يندەكسى بويىنشا رەيتينگكە كىرگەن ەلدەر ۇلكەن ءتورت توپقا بولىنگەن: 1) تولىققاندى دەموكراتيالىق ەلدەر; 2) جەتىلمەگەن دەموكراتيالى ەلدەر; 3) وتپەلى رەجيم جاعدايىنداعى ەلدەر; 4) اۆتوريتارلى رەجيم ورناعان ەلدەر. تولىققاندى دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ قاتارىندا نەگىزىنەن ەۋرووداق (اسىرەسە، سكانديناۆيا ەلدەرى), اقش، كانادا، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى 25 ەل تۇر. سونىمەن قاتار، كوستا-ريكا، ماۆريكي، مالتا، ۋرۋگۆاي سياقتى ەلدەر دە تولىققاندى دەموكراتياعا قول جەتكىزىپتى. تاعى ءبىر قىزىق نارسە، تولىققاندى دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ ءبارى بىردەي رەسپۋبليكا ەمەس، ولاردىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق مونارحيالى ەلدەر دە بارشىلىق، بىراق ولاردىڭ بارلىعىنا ورتاق ەرەكشەلىك – پارلامەنتتىك دەموكراتيانىڭ بولۋى. ارينە، دەموكراتيا يندەكسىنەن ءبىزدى قاتتى قىزىقتىرعانى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى توتاليتاريزمنەن دەموكراتياعا وتكەن ەلدەردىڭ رەيتينگىسى بولدى. سويتسەك، تمد ەلدەرىنىڭ كورسەتكىشى تومەندەگى كەستەدەگىدەي ەكەن:

Economist Intelligence Unit رەيتينگىنە سۇيەنسەك، تمد اۋماعىندا تولىققاندى دەموكراتيالى ەل جوق، جەتىلمەگەن دەموكراتيالى ءتورت ەل (ەستونيا، ليتۆا، لاتۆيا، مولداۆيا), وتپەلى رەجيمدەگى ءتورت ەل (ۋكراينا، گرۋزيا، قىرعىزستان، ارمەنيا), اۆتوريتارلى رەجيمدەگى جەتى ەل بار ەكەن (رەسەي، ءازىربايجان، بەلورۋسسيا، قازاقستان، تاجىكستان، وزبەكستان، تۇركىمەنيا). دەموكراتيا يندەكسى بويىنشا قازاقستان 167 ەلدىڭ ىشىنەن 143 ورىن الىپ، اۆتوريتارلى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپتى. بۇل رەيتينگتىڭ كورسەتكىشتەرىنە تالداۋ جاساماس بۇرىن، مىنا ەرەكشەلىككە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك: دەموكراتيانىڭ جاعدايى ءبىر ايماقتاعى ءبىر ەلدە عانا ناشار بولىپ تۇرعان جوق، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ تەڭ جارىمى اۆتوريتارلى، شيرەگى ءالى وتپەلى جاعدايدا تۇر. بۇدان قانداي قورىتىندى جاساۋىمىزعا بولادى؟ پوستكەڭەستىك حالىق دەموكراتيانىڭ نە ەكەنىن، ياعني، حالىق بيلىگى دەگەن ۇعىمنىڭ ءمان-جايىن ءالى تولىق تۇسىنبەيتىن سياقتى. ادام وزگەرمەي، قوعام وزگەرمەيدى. ماحاتما گاندي ايتقانداي، «الەمدى وزگەرتەمىن دەسەڭ، وزىڭنەن باستا». شيرەك عاسىر ۋاقىت وتسە دە، كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كەزىندە قالىپتاسقان سىڭارجاق ويلاۋ ستەرەوتيپى حالىقتىڭ ساياسي ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ، قاساڭ بولىپ قاتىپ قالعانى سونشا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ حالىق ءوزىن ء«بىز» دەپ، بيلىكتى «وزگەنىكى» دەپ بوتەنسىنەدى. سەبەبى، حالقىمىز دەموكراتيالىق دامۋ جولىن تاڭداعانىمەن، ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن بىلمەيدى. بەينەلەپ ايتساق، قانداي دا ءبىر جاڭا بۇيىمدى نەمەسە ءدارى-دارمەكتى قولدانار الدىندا وعان قوسا بەرىلەتىن نۇسقاۋلىعىن (ينسترۋكتسيا) وقىپ تانىسپاساڭىز، ول بۇيىمنىڭ نە ءۇشىن جاسالعانىن، قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن، پايداسى مەن زيانى قانداي بولاتىنىن بىلمەي دال بولاسىز. ء«وزىم بىلەمگە» سالىپ، بۇرا تارتساڭىز، نە جاڭا بۇيىم بۇلىنەدى، نە ءوزىڭىز زارداپ شەگەسىز. تاپ سول سياقتى، دەموكراتيانىڭ دا قىر-سىرىن ءبىلىپ، مەڭگەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باستى كەمشىلىگى – دەموكراتيانى اركىم وزىنشە ءتۇسىنىپ، ءار ادام ءوز بىلگەنىن ىستەۋگە كوشتى. قيت ەتسە بيلىكتى كىنالاپ، «دەموكراتيا جوق!» دەپ، بيلىكتى سىناپ-مىنەگىش بولىپ الدى. ال، سوندا حالىقتىڭ سىنىنان كوز اشپايتىن بيلىك قايدان شىقتى؟ دەموكراتيالىق قوعامداعى بيلىك سايلاۋ بارىسىندا حالىقتىڭ داۋىس بەرۋىمەن، ەرىكتى تۇردە، ەركىن سايلانعان حالىقتىڭ وكىلدەرىنەن جاساقتالاتىنىن، سايكەسىنشە، بيلىك وكىلدىك جولمەن حالىقتىڭ اتىنان جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعانىن بىلە بەرمەيدى. دەموكراتيانىڭ باستى مەحانيزمى سانالاتىن سايلاۋعا سالعىرت قاراپ، ابسەنتەيزمگە سالىنىپ، سايلاۋلارعا قاتىسپايدى، داۋىس بەرۋگە بارمايدى، ناتيجەسىن قاداعالامايدى. دەموكراتيادا بيلىككە حالىقتىق باقىلاۋ جاساۋدىڭ مۇمكىن ەكەندىگىن، حالىقتىڭ سەنىمىن اقتاماسا وكىلەتتىكتى قايتارىپ الۋعا بولاتىنىن، ءسوز بوستاندىعى بار ەكەنىن ويلاپ، باستارىن قاتىرمايدى دا. زامانىندا تسيتسەروننىڭ ءوزى «رەسپۋبليكانىڭ ءال-اۋقاتى ازاماتتاردىڭ مىنەز-قۇلقىندا جاتىر» دەگەن ەكەن. دەموكراتيانى حالىق بيلىگى دەپ بىلسەك، بىزدە ونىڭ دامىماي وتىرعانىنا ەڭ الدىمەن حالقىمىزدىڭ ءوزى كىنالى. بۇل جەردە ۇيرەنشىكتى ادەتكە باسىپ، باس سالىپ بيلىكتى كىنالاۋدىڭ قاجەتى جوق، جوزەف دە مەستر ء«ار حالىقتىڭ وزىنە ساي ۇكىمەتى بار» دەپ ءادىلىن ايتقان.

حالىق پەن بيلىكتىڭ ء«بىز» جانە «ولار» بولىپ جىكتەلۋىنەن حالىق اقىرىنداپ ساياسي ومىردەن بوگدەلەنەدى، ال، بيلىك بولسا، بىرتە-بىرتە حالىقتان الشاقتاپ، اجىراي تۇسەدى. وسىدان كەلىپ، حالىق بيلىگى سانالاتىن دەموكراتيا ءوزىنىڭ ءمانىن جوعالتىپ، اۆتوكراتيا، بيۋروكراتيا، وليگارحيا، پلۋتوكراتيا، مونارحيا، كريپتوكراتيا سياقتى «ارحيالار» مەن «كراتيالارعا» وزگەرىپ سالا بەرەدى.  سوندىقتان دا، ەلىمىزدە دەموكراتيانى دامىتامىز دەسەك، ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ ساياسي ساناسىن دۇرىستاۋىمىز كەرەك. سوتسياليستىك لاگەر ەلدەرىنىڭ قاتارىنان شىقسا دا، قازىر الەمدەگى تولىققاندى دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ رەيتينگىسىندە 17-ءشى ورىن الاتىن چەحيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى ۆاتسلاۆ گاۆەل «دەموكراتيانىڭ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كوپ نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل كۇشتى ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ نەگىزىن سالادى، سونداي-اق، بۇل كۇشتى ساياسي جۇيە ءۇشىن دە بەرىك نەگىز بولادى» دەپ تۇجىرىمداپ، چەحيالىق ازاماتتاردىڭ بويىندا دەموكراتيالىق ساياسي سانا مەن مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا ءاۋ باستان-اق بار كۇشىن سالعان. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ مەن ساناعا ءسىڭىرۋ ىسىنە بارلىق ساياسي الەۋمەتتەندىرۋ ينستيتۋتتارىن جۇمىلدىرعان. ناتيجە كوپ كۇتتىرگەن جوق، شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ىشىنەن تەك چەحيا عانا تولىققاندى دەموكراتيالى ەلگە اينالدى. قازاقستان دا چەحيالىق تاجىريبەدەن ۇلگى الىپ، دەموكراتيانى جوعارىدان، ياعني، بيلىك تاراپىنان جاسالاتىن جولداۋ، باعدارلاما، نۇسقاۋمەن عانا ەمەس، تومەننەن، ياعني، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنەن، ازاماتتىق باستاماشىلىعى مەن ساياسي ومىرگە قاتىسۋىن دۇرىس جولعا قويۋمەن دە دامىتۋى كەرەك. دەموكراتيا وزىندىك قوعامدىق قۇرىلىس سانالادى، ولاي بولسا، كەز كەلگەن قۇرىلىستىڭ باستاۋى بەرىك ىرگەتاستان باستاپ قالاناتىنىن ۇمىتپايىق. دەموكراتيانى دامىتۋعا بارلىق ساياسي الەۋمەتتەندىرۋ ينستيتۋتتارىن تارتىپ، قوعامدىق عىلىمداردىڭ الەۋەتىن كەشەندى پايدالانۋىمىز قاجەت. مىسالى، ءبىر عانا ساياساتتانۋدىڭ الەۋەتىن دۇرىس قولدانىپ، مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپتارىنان باستاپ، ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاپپاي مىندەتتى تۇردە وقىتۋ ارقىلى دەموكراتيالىق ساياسي سانا مەن مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا، ازاماتتاردى ساياسي قاتىسۋعا جان-جاقتى دايىنداۋعا بولار ەدى. ساياسي ومىرگە قاتىسۋدىڭ نەگىزدەرىن يگەرىپ، ساياسي قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار، سايلاۋ، ساياسي پارتيا، وكىلەتتىلىك، مەملەكەت، بيلىك تۇرلەرى مەن ءبولىنىسى، ساياسي جۇيە، ازاماتتىق قوعام، يدەولوگيا سياقتى باستى ۇعىمداردى بىلەتىن ساياسي ساۋاتى بار ازامات دەموكراتيالىق قوعامنىڭ دامۋىنا ءبىر كىسىدەي ۇلەس قوسارى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىمىز جاي عانا ۇسىنىس ەمەس، قوعامداعى ساياسي ساۋاتسىزدىقتان تۋىنداپ وتىرعان وتكىر قاجەتتىلىك، بيلىك وسىنى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءتيىستى ساياسي شەشىم قابىلداپ، وقۋ باعدارلامالارىنا وزگەرىستەر ەنگىزەر دەپ ۇمىتتەنەمىز. قوعامنىڭ ساياسي ساناسى مەن ساياسي مادەنيەتى دۇرىستالسا، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىنداعى ء«بىز» كىم، «ولار» كىم دەيتىن جىكتەلۋ جويىلىپ، ونىڭ ورنىن «بيلىكتىڭ قاينار كوزى حالىق» دەگەن كونستيتۋتسيالىق قاعيدا باسادى. سوندا عانا قازاق ەلى تولىققاندى  دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردىڭ رەيتينگىسىنە ءىلىنىپ، ەلباسىمىز مەجەلەگەن الەمدەگى دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا مۇمكىندىگى ارتا تۇسەر ەدى.

كوماندالىق-كلاندىق جىكتەلۋدەگى «بىزدىكىلەر» مەن «وزگەلەر»

ساياسات الەمىندەگى «بىزدەر» جانە «وزگەلەر» بولىپ جىكتەلۋدىڭ جاعىمسىز تۇرلەرىنە «كوماندا» جانە «كلان» بولىپ توپتاسۋ جاتادى. بۇل ءوزى بارلىق مەملەكەتتەردە ورىن الىپ وتىرعان كەلەڭسىزدىك، تەك كەيبىرىندە ونىڭ اۋقىمى تار ءارى استىرتىن بولسا، كەيبىر ەلدەردە كوماندالىق-كلاندىق جىكشىلدىك كەڭ اۋقىم الىپ، اشىق جۇرەتىن دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. كوماندالىق-كلاندىق جۇيەنى ونىڭ باسىندا تۇرعان كوشباسشىسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس، ياعني، قانداي دا ءبىر ليدەر ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە مۇددەلەس توپتى جينايدى، ال، مۇددەلى توپ ليدەردى ءپىر تۇتادى. بۇل جەردە دە، جەكە تۇلعالىق «مەن» دەيتىن سانا-سەزىمنىڭ ەگويستىك ماقسات-مۇددەسىنە ساي كەلەتىن، «بىزدىكى» دەپ قابىلدايتىن توپتى ايقىنداپ، سوعان قوسىلۋعا تىرىساتىن وزىندىك يدەنتيفيكاتسيا جاتىر. قاراپايىم ءومىر جاعدايىندا ادامداردىڭ باسىم بولىگىندە «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەيتىن ءوزىمشىل، جەكە تۇلعالىق  سانا-سەزىم باسىم بولادى. بىراق ءومىردىڭ وتپەلى نەمەسە داعدارىستى كەزەڭدەرىندە، اۋىر جۇمىس نەمەسە جاۋاپتى قىزمەت جاعدايلارىندا، قوعامداعى كەرنەۋ كۇشەيگەن ساتتەردە جەكە ادام تەك ءوز كۇشىنە سەنىپ الىسقا بارا الماسىن سەزىنەدى. باسىنا قيىندىق تۇسكەن ادام اينالاسىنان تىرەك بولارلىق، وزىنە كومەك بەرەتىن ادامداردى ىزدەپ، جەكەشە الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق كوكجيەگىن كەڭەيتە باستايدى. وسىلايشا، جەكە تۇلعا ءوزىنىڭ «مەن» دەيتىن شەكتەۋلى سانا-سەزىمىن بۇزىپ-جارىپ، ءوزىن سانالى تۇردە قانداي دا ءبىر قاۋىممەن نەمەسە توپپەن بايلانىستىرۋعا جانتالاسا كىرىسەدى. مۇنداي پروتسەستى كەزىندە كارل گۋستاۆ يۋنگ پسيحيكالىق ينفلياتسيا (لاتىنشا «inflation» — ۇرلەۋ، كوپىرتۋ، كەڭەيتۋ) دەپ اتاعان.  ياعني، جاڭعىز جۇرگەن ادام ءوزىنىڭ جەكە تۇلعالىق شەكارالارىن كەڭەيتە وتىرىپ، مۇددەلەس ادامدار توبىن تابۋ ارقىلى سول توپتىڭ ىشىنەن وزىنە قورعانىس، تۇراقتىلىق پەن جاڭا مۇمكىندىكتەر تابۋى ارقىلى جەكە يدەنتيفيكاتسيادان توپتىق يدەنتيفيكاتسياعا ءوتۋى. وسىلايشا، ءبىر توپ اۋقىمىندا جاعدايى جاقسارىپ، ءوزىن قاۋىپسىز سەزىنگەن سايىن، جەكە تۇلعالىق شەكارالار دا قالىپتان تىس ۇلعايىپ، توپتىق گيپەريدەنتيفيكاتسياعا ۇلاسادى. «جاڭعىزدىڭ داۋسى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەن ماقال مۇنداي ادامداردىڭ ۇرانىنا اينالىپ، جەكە تۇلعا ءوزىن توپتان تىس جايسىز سەزىنەتىن، توپسىز ءومىر جوق سياقتى كورەتىن پسيحولوگيالىق تاۋەلدىلىككە ۇرىنادى. قازاقستاندا اكىم اۋىسسا دا، مينيستر اۋىسسا دا ارتىنان بۇكىل كومانداسىنىڭ ەرىپ ءجۇرۋىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدا وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ال، توپتىق مۇددەنى باسشىلىققا العاندار ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەنىڭ قۇنى كوك تيىن ەكەنى بەلگىلى ءجايت. «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭ بار بولسىن» دەمەكشى، حالىقتىڭ سەنىپ تاپسىرعان اماناتىنا قيانات جاساپ، دەموكراتيانى جەكە باستارىن بايىتۋعا پايدالانىپ جۇرگەن «كوماندالار» قازاق ەلىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتپەسى دە بەلگىلى. اكىمدىكتەر مەن مينيسترلىكتەردىڭ قانشاما لاۋازىمدى تۇلعالارى سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىسى بويىنشا ۇستالىپ، قىلمىستارى دالەلدەنىپ، باس بوستاندىقتارىنان، مال-مۇلكى مەن اتاق-دارەجەسىنەن ايىرىلىپ جاتىر. سوندا دا توقتام جوق. كوررۋپتسيا دەندەگەن ەلىمىزدەگى ايانىشتى جاعداي قاسقىرعا قوي باققىزعان كۇلكىلى كورىنىستى كوزگە ەلەستەتەدى. ويتكەنى بيلىكتەگى كوماندالىق-كلاندىق قۇرىلىمداردىڭ ء«بىزى» مەن «وزگە بوتەنى» مۇلدەم بولەك.

الەۋمەتتىك قۇرىلىمداردى زەرتتەگەن اۆستريالىق قوعامتانۋشى الفرەد شيۋتتس گيپەريدەنتيفيكاتسياعا بوي الدىرعان ينديۆيد توپقا كىرمەيتىن وزگە قوعام مۇشەلەرىنە سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، بۇكىل قوعامدى جاۋداي كورىپ، ۇنەمى قورعانىس جاعدايىندا جۇرەتىنىن كورسەتكەن. اسىرەسە، توپتىق-كوماندالىق گيپەريدەنتيفيكاتسياعا ۇرىنعان ادامدار ءۇشىن ءدال وزدەرى سياقتى توپتارعا بىرىككەن گيپەريدەنتيفيكاتسيالى «وزگەلەر» جاۋداي كورىنەدى. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كەز كەلگەن توپارالىق جانجالداردىڭ، كوماندالىق تارتىستار مەن كلاندىق «سوعىستاردىڭ» استارىندا وسىنداي پسيحيكالىق ويلاۋ ەرەكشەلىكتەرى جاتادى ەكەن.

ساياساتتاعى «كوماندا» قۇبىلىسىن العاش بايقاپ زەرتتەگەن نەمىس قوعامتانۋشىسى ماكس ۆەبەر بولدى. ول «ساياسات اۋەستىك جانە ماماندىق رەتىندە» اتتى ەڭبەگىندە باتىستىق دەموكراتياداعى مىنا ءبىر ەرەكشەلىككە ءمان بەرەدى: سايلانعان پرەزيدەنتتىڭ تىلەۋلەس كومانداسى، نەمەسە، سايلاۋدا جەڭىپ شىققان ساياسي پارتيانىڭ ۇيىمداسقان ءبىر توپ بەلسەندىسى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ شەشۋشى تۇتقالارىنان ءتۇرلى جوعارى لاۋازىمدارعا يە بولادى. ءسويتىپ، بۇكىل بيلىك ىم-جىمى ءبىر كوماندالىق باسقارۋعا وتەدى، مۇنىڭ سوڭى كوررۋپتسيانىڭ كەڭ ەتەك جايۋىنا اكەلىپ سوعادى دەپ كورسەتكەن. ميلوۆان دجيلاس تا ساياساتتاعى وسىنداي كەلەڭسىز قۇبىلىستى زەرتتەگەن. ول «جاڭا تاپ»، «جەتىلمەگەن قوعام» اتتى ەڭبەكتەرىندە بيلىك باسىنا كەلگەن ليدەرمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن كوماندا ءوز كەزەگىندە كوپتەگەن ۇساق كوماندالاردى تۋىنداتاتىنىن ايتقان، ياعني، ليدەردىڭ كومانداسىنا مۇشە ءار چينوۆنيك ءوزىنىڭ جەكە كومانداسى بولۋىن قالايدى، ودان تومەنگى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ دا ءوز كومانداسى بار. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، مەملەكەتتەگى بۇكىل بيلىك «جاڭا بيلەۋشى تاپتىڭ» قولىنا وتەدى، بۇل قوعامنىڭ جەتىلمەي قالۋىنىڭ باستى سەبەبى دەپ كورسەتەدى. سوندىقتان دا، باتىستىق عالىمدار ساياسي ليدەر مەن بيلەۋشى پارتيانىڭ كوماندا قۇرۋىن قاۋىپتى ءۇردىس ساناپ، بيۋروكراتيالىق اپپاراتتاعى شەنەۋنىكتەردى كاسىبي مامان رەتىندە قاراۋدى، كاسىبي مەملەكەت قۇرۋدى ۇسىندى. كوماندا مەن كلان جۇرگىزگەن ساياساتتا الدىمەن توپتىق مۇددە جۇرەدى، ۇلتتىق مۇددە ونىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويادى. كەزىندە «قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىنىڭ ءبىر مۇراتى - كاسىبي مەملەكەتكە قول جەتكىزۋ بولاتىن، سولاي بولا تۇرا، ءالى كۇنگە دەيىن كوماندالىق-كلاندىق قۇبىلىستان ارىلا الماي كەلەمىز. ەلباسىمىز قانشاما رەت ەسكەرتسە دە، اكىم-قارالارىمىز كوماندالىق پسيحولوگيادان باس تارتپاي كەلەدى، بيلىك باسىندا بىرنەشە كلاندار بار ەكەنى دە قوعامدىق پىكىردە كوپ ايتىلادى. سونىڭ زاردابىنان سىبايلاس جەمقورلىق ءورشىپ تۇر، كوررۋپتسيامەن كۇرەسكەن سايىن بۇل قوعامدىق دەرت اسقىنىپ بارا جاتقان سياقتى. Transparency International حالىقارالىق ۇيىمى جىل سايىن كوررۋپتسيانى اڭعارۋ يندەكسى (Corruption Perception Index) بويىنشا الەمدەگى 180 ەلدەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دەڭگەيىن انىقتاپ، ناتيجەسىن جاريالايدى. 2012 جىلى قازاقستان كوررۋپتسيا دەڭگەيى بويىنشا 180 ەلدىڭ ىشىندە 133 ورىندا بولسا، 2013 جىلى 140 ورىنعا ءتۇسىپ كەتكەن. بۇل ۇيىمعا سەنبەسەك، وندا تاعى ءبىر باسقا ۇيىم – TRACE International ۇيىمىنىڭ 2014 جىلعى كورسەتكىشى بويىنشا قازاقستان كوررۋپتسيا دەڭگەيى بويىنشا 197 ەلدىڭ ىشىنەن 141 ورىن العان. كورسەتكىشىمىزدىڭ تومەندەپ كەتۋىنىڭ ءمانىسى مىنادا: ءبىز كوررۋپتسيامەن كۇرەسىپ جاتىرمىز، بىراق باسقا ەلدەر دە قاراپ وتىرعان جوق قوي، ولار دا كۇرەسۋدە. كوررۋپتسيامەن كۇرەستە جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن وزگە ەلدەر الدىمىزدى وراپ كەتۋىنەن ءبىزدىڭ رەيتينگىمىز كەرى كەتىپ، تومەن قاراي سىرعۋدامىز. بۇدان قانداي وي تۇيىمىزگە بولادى؟ قازاقستانداعى كوررۋپتسيامەن كۇرەسۋ ايتارلىقتاي ءتيىمدى ەمەس دەگەن ءسوز، سەبەبى، ءبىز كوررۋپتسيانىڭ سەبەپتەرىمەن ەمەس، ونىڭ زارداپتارىمەن عانا كۇرەسىپ كەلەمىز. ەلىمىزدىڭ كوررۋپتسياعا قارسى كۇرەسۋ ستراتەگياسىن جەتىلدىرۋ قاجەت، كوررۋپتسياعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان سەبەپتەردى جويماساق، سىبايلاس جەمقورلىقتى جەڭۋ جوق. ەڭ الدىمەن, كوماندالىق-كلاندىق جۇيەگە ويسىراتا سوققى بەرىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ اشىقتىعىنا، مولدىرلىگىنە، بىرىزدىلىگىنە قول جەتكىزۋىمىز قاجەت. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ مەن مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋ جۇيەلەرىن قايتا قاراۋ قاجەت. بۇل سالادا ولقىلىقتار وتە كوپ، سىبايلاس جەمقورلىققا سەبەپ بولارلىق كەمشىلىكتەر جەتىپ ارتىلادى. ءتۇرلى تەندەرلەر مەن بايقاۋلاردىڭ قالاي وتەتىنىن، «وتكات» پەن «ستاۆكانىڭ» نە ەكەنىن، مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ، اتقارىلعان جۇمىستاردى وتكىزۋ مەن قابىلداپ الۋ پروتسەسى قالاي جۇرەتىنىن بىلمەيتىن قازاقستاندىق جوق شىعار. ۇشىنشىدەن، سىبايلاس جەمقورلىققا قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋ، باق، ازاماتتىق قوعام ينستيتتارىن، بارشا حالىق بولىپ كۇرەسۋ. تاۋەلسىز باق دامىتۋ، ء«تورتىنشى بيلىك» مارتەبەسىن قايتارىپ بەرۋ قاجەت. تورتىنشىدەن، سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىسۋشى ەكى تاراپتى دا قاتاڭ جازالاۋ. پارا الۋشىنى دا، پارا بەرۋشىنى دە، تەندەردى بۇرا تارتاتىنداردى دا سولاي. بەسىنشىدەن، مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ مارتەبەسى مەن ءال-اۋقاتىن كوتەرە وتىرىپ، جاۋاپكەرشىلىگى مەن ادالدىعىنا قول جەتكىزۋدى ويلاستىرۋ قاجەت. شەنەۋنىكتەرىمىز كوماندالىق اۋىس-تۇيىسكە، كۇن كورىستىڭ قامىنا الاڭداماي، وزدەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىستارىن ۋايىم-قايعىسىز، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن، كاسىبي تۇردە اتقاراتىنداي ەتۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك قىزمەتكە ىرىكتەۋ جۇيەسىن دە جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەت. بارلىق جاعدايى بولا تۇرا سۇعاناقتىق جاساپ، كوررۋپتسيالىق قىلمىس جاساسا، قايسى «كوماندا مەن كلاندا» ەكەنىنە قاراماستان، اياماي جازالاپ، ارام جولمەن جيناپ-تەرگەن مال-مۇلكىن مەملەكەت پايداسىنا تاركىلەيتىندەي ەتسەك... شەنەۋنىكتىڭ ء«بىز» دەيتىن يدەنتيفيكاتسياسى كوماندا ەمەس، ءوزىنىڭ ەلى، حالقى، ۇلتتىق مۇددەسى بولاتىنداي جاعداي جاساي بىلسەك قانا شەنەۋنىكتەر ۇلتتىق مۇددەنى ويلايدى، جۇمىسىن ادال اتقارىپ، جەمقورلىقتان اياعىن تارتاتىن بولادى.

ماسەلەنىڭ القيسساسى

قازاقستان قوعامىندا ورىن الىپ وتىرعان كوپتەگەن پروبلەمالاردىڭ استارىندا ء«بىز» جانە «وزگەلەر» دەگەن پسيحولوگيالىق جىكتەلۋ جاتىر. ونداي جىكتەلۋدىڭ بولۋى ادامنىڭ تابيعاتىنا ءتان، ومىردەگى جىكتەلۋ بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار، ەرتەڭدەرى دە بولا بەرمەك. بىراق ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى، ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەردە «بىزدەر-وزگەلەر» جىكتەلىسىنە ورىن جوق. دامىعان ءارى دەموكراتيالى ماڭگىلىك ەل بولامىز دەسەك، قازاقستان ازاماتتارى وزدەرىن ء«بىز» ءبىرتۇتاس حالىقپىز، ال، بۇقارا مەن بيلىك ء«بىز» بىرگەمىز دەگەن دەموكراتيالىق تۇرعىدا يدەنتيفيكاتسيا جاساپ، بيلىك باسىنداعىلار ء«بىزدى» كوماندا نەمەسە كلان ەمەس، وتانىم، ءوز ەلىم، تۋعان حالقىم دەپ ءتۇسىنۋى ءتيىس.

سەيىلبەك مۇساتاەۆ – ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

دەرەككوزى: «اقيقات» ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي جۋرنالى.