(Aqyldasu әngimesi)

 

Osy oitolghamdy qaghaz betine týsiruge myna jayt tikeley sebep boldy.

Tayauda baspasóz betterining birinen qazaqtyng ghajayyp әsem kiyiz ýii men әuezdi kýii YuNESKO-nyng úigharymy boyynsha «Adamzat qúndylyqtary» tizimine engizilgeni jayly oqyp, qatty quandym. Mine, últ qúndylyghyna degen shyn yqylas әri ýlken qúrmet!

«Shirkin-ay!» dep oiladym ishimizden. «Eger qazaq degen halyqtyng  nebir qymbat qasiyetteri men qúndy qazynalaryn tizbeley bastasaq, YuNESKO-gha úsynar tizim barynsha sozyla týser edi-au!»

Al, biz, býgingi qazaqtar, basqa qazynany bylay qoyghanda jalpy adamzatqa tәn tabighy qasiyetterdi de úmytyp, birjola joghaltyp alyp jatqan joqpyz ba osy?...

Júmyr basty pende ýshin, bizding oiymyzsha, eng qajet, eng qymbat, eng ayauly eki qúndy nәrse bar: ony en sala tanbalap, óz atymen atar bolsaq - sheksiz senim jәne suymas sezim. Ókinishke oray, býgingi kýni bizding zamandastarymyzdyng kóbisi (әsirese jastar) búl ekeuinen mýlde maqúrym bola bastaghany anyq seziledi. Demek, adamdardyng peyili, niyeti, yqylasy kirlenip, kir basyp bara jatyr degen oy qiyadan qylang berip qalady.

Qadirlisi qadirsiz bolyp, jamany jaqsygha ainalyp, tirliginen tizgin ketse, búl el  qayda baryp onady eken? Bolashaghy ne bolmaqshy?

Oylanbasyna qoymaydy. Qiyalyna kilkildek oy eriksiz qonaqtaydy.

 ***

 Oqyrmannyng esinde me eken, bilmedim, osydan 3-4 jyl búryn biz «Egemen Qazaqstan» gazetining betinde «Quana bileyik, aghayyn» degen kólemdi oy - tolgham maqalany jariyalaghan edik. Osy maqala kóptegen kisilerding oitalqysyna da týsti. Qoldaghandar da bar, basqasha sóz órbitkender de kezdesti. Ondaghy aitpaq oiymyz mynaday bolatyn: osy kýni biz eshtenege de quana almaymyz; eshnәrsege de tandanbaymyz; teledidardan deputat el taghdyryna qatysty mәsele kóterip, sóilep jatsa, ony «әi, jemqor bireu ghoy búl» dey salamyz; (kózimizben kórgendey bolyp aitamyz), ministr minberden kórinse, «búl rulyq aurumen auyrghan adam» dep múqatamyz; (tap qasynda jýrgendey sóileymiz); al oblys әkimi kóp aldynda oy bólise bastasa, ony da jerden alyp, jerden salugha әzir túramyz... (Áyteuir, qay-qaysysynyng da týrtip óter kemshiligi bar bolyp shyghady)

Mine, býgingi bet-beynemizden siqy negizinen osyghan sayady. Au, osynday jaqsyny kórmeytin, jamandy tere beretin taskeude, ózin ghana baghalap, ózgeni mensinbeytin tasyr minezben qalay jәne qaytip el bola alady ekenbiz,a?

Tayau uaqyttan beri qaray qiyalyma qiyalap kirip, qaytadan mazalay bastaghany – adamdardy sheksiz quanyshqa bóleytin qasiyetti senim ataulynyng mýlde joyyla bastauy. Kimmen sóilesseng de aitatyny – «әi, biz el bola almaytyn shygharmyz»... Kimmen tildesseng de ishki jan-ayqayy: «Týbi orgha onbay jyghylatyn halyq biz bolarmyz,sirә!»

«Au, nege?» deymiz kýiip-pisip. «Nege el bola almaydy ekenbiz? Sonsha kýder ýze sóileytindey basymyzgha ne kýn tudy,a?»

Osy kezde kermek oily bir әriptes bylay dep sayrap ala jóneledi.

- Ou, bauyrym, sen ózi kókten týsting be? Jan-jaghyna bajaylap, kózindi ashyp qarasang bolmay ma! Aynalanda ne bolyp jatyr?... Sony da mýlde kóre almaghanyng ba?

- Ne bolushy edi, býlinip jatqan týk te joq!- emes,-deymiz biz. - El óz tirligimen, men óz tirligimmen... Árkimning óz oilaghany, óz josparlaghany bar...

-         Onda naghyz týksezbes myna sen ekensin.

-         Neni sezuim kerek? Aytsanshy, neni?...

- Dýnie birsin-birsin sualyp, jan-jaghy qausyrmalanyp, qurap bara jatqan joq pa! Bәri býlindi. Bәri qirady. Adamdardan ar-úyat ketti. Jastar ýlkendi syilaudy úmytty. Qyzdar erkekterden qymsynudy qoydy. Bәri de qúryp barady...

- Dәlel?!-deymiz biz onyng sózin bólip. – Attan salyp, daurygha beru kimge kerek! Dәleling bar ma?

- Ony da aitayyn,-deydi әlgi әriptes. – Sen tynday ber. Osy kýngi jastar ýlkendi syilap, izet kórsete me? Joq. Aytalyq, liftining aldynda túrghan eki-ýsh jas jigit seni algha ozdyrmaydy, aldymen ózderi kiredi. Qyzdarymyz she? Qazirgi qarakóz qyzdardyng jaghalyp barar jeri – sauna, qonaq ýi, kazino, t.b. Aryn saudalau sharuasy tipti de úyat boludan qalghaly qash-shan!... Nekesiz bala tauyp, ony kýl-qoqysqa laqtyryp tastap ketip jatqandar da – qarakózder...

- Bәri emes bolar! Jastargha týp-týgel kýie jaghugha qalay úyalmaysyn?

- Kóbeyip ketti. Sosyn da kýiine aityp jatyrmyn. Men aitpasam, sen aitpasang – onda kim aitpaq! Aytshy, kim dabyl qaghady?

Men oilanyp qalam. Sonda da әriptesime jenistik bergim joq.

- Búlaysha týnile sóilep, tausyla әngime aitugha bola ma? Seni tyndaghan kisi bәrinen kýder ýzip, tirshilikten baz keship ketip jýrmey me,a?

- Rasy sol! Qospasyz shyndyq. Biz qoghamdy da, adamdy da búzyp boldyq. Býlinbegen dәnene qalmady desem, artyq sóz bolmas...

Men oghan shoshyna qaraymyn. «Ózining aqyl-esi dúrys pa?» dep oilanam. Biraq әlgi tanysymnyng aqyl-esi dúrys. Qayta maghan mýsirkey qaraytynday.

- Seni týsindim,-deydi sosyn. – Sen jaghasy jaylaudaghy mamyrajay ómirding adamy ekensin. Sanana sәule kire qoymapty. Áli-aq kórersin. Basyna týser...

Oylanyp qalam...

 ***

 Senim - kisini izgilikke úmtyldyrushy, algha sýireushi, bolashaqqa bastaushy úly kýsh! Onyng basqasha anyqtamasy boluy mýmkin be!

Odan kýder ýzgender qalay ómir sýrmek! Aldyna neni maqsat etpek!

Keyingi kezderi ótkenge oy berip, oilana qarasam, rasynda da, kóp adamdar óz boyyndaghy senimdi joghalta bastapty. Senim atty sәuleli dýniyege selkeu týsipti. Ár keudede – bir senimsizdik. Ár keudede – ýrkek oi...

Eshtenege senbeydi. Bәrine kýdikpen qaraydy. Ýrke qaraydy.

Dosyna senbeydi - óitkeni әldeneshe ret satyp ketipti;

Tuysyna senbeydi - talay ret aldap soghypty;

Qyzmettesine senbeydi - jeme-jemde búny ot ortasyna tastap, óz bas qamyn oilap tayyp túrypty:

Maqsatyna senbeydi – jete almaytyn shygharmyn degen kýdigi barshylyq;

Óz últyna senbeydi – asylyn ardaqtay almaydy-au degen úly qorqynysh;

Salt-dәstýrine senbeydi – ony ózge júrt týsine me, qadirley ala ma degen qauip;

Bәrine senbeydi – osy kýngi qazaqta oy da, my da, aqyl-parasat ta tym tómendep bara jatyr ma degen úly ókinish!

Tap osylay óz tirliginen kýder ýze sóilegen bir tanysymmen onasha sóilesip otyrmyn. Ózi ómirde joly bolmaghan, taghdyry tayghanaqty jigit. Sonyng da әseri bar shyghar, әngimesi tym kermek. Bәrinen de әldeqashan ýmit ýzgen jan siyaqty.

- Adamdardan qansha kóniling qalsa da, ómirge osynsha ókpeleuge bola ma? Ómir degen ózining kúpiya- qaltarystarymen qyzyq. Birde jenesin, birde jenilesin...

- Mәsele onda emes,-dedi tanysym. – Mening bәrinen kónilim qalghany óz aldyna. Jalghyz senerim – bir Alla edi. Dinim – Islam. Býgin oilap qarasam, sol Islam dini de qyryq  salalanyp bara jatqanday. Diny aghymdar barshylyq. Árkim óz bilgeninshe basqa jaqqa tartqylaydy. «Taza jol osy» dep basyndy qatyrady. Oilasan, basyng auyrady.

- O-o, - dedim men. – Islam atty móp-móldir dinge qanday qosymsha aghym kerek?  Allanyng basty kitaby – Qúran kәrim. Soghan sen. Allagha sen. Boldy. Basqany oilap, nesine bas qatyra beresin?

- Sóiter-aq edin,-deydi tanysym. – Meni kýnde aqyl tezine salyp, mazalaytyndar kóp. «Sen ana aghymgha bar, ghana sonda baghyng ashylady» dep ýgitteydi. «Asyq! Úmtyl! Áytpese keshigesin» dep qamshylaydy.

- Olar din ókili emes, din atyn jamylghan jalghan sayasatkerler. Ondaylardan aulaq jýr.

- Sharshap kettim. Osy kýni eshkimge de, eshtenege de sengim kelmeydi. Basym auyratyn boldy.

Men tyndap otyryp, әlgi tanysymdy ishtey ayadym. Jan dýniyesining әlsizdigin sezingen edim. Dýnie jýzin jahandanu jaylap bara jatqanda, qazirgi adamgha tap solay әlsizdik bayqatugha bola ma, a? Búl degen bastalmay jatyp, bәrine de kóne salu emes pe! Búl qanday osaldyq,a?

Osynday qiyal jeteginde otyrghan sәtimde esime bir anyz – әngime orala bergen-di.

Ejelgi Syr ónirinde erterekte Begim súlu degen óte kórikti, óte әsem qyz ómir sýripti. Ol – ataqty Qarabura әuliyening alaqanyna salyp ayalap, ýkidey mәpelep ósirgen aru qyzy bolatyn-dy. Kýnderding kýninde sol arugha Jankent shaharynyng biyleushisi Sanjar súltan ghashyq bolyp, jón-joralghasyn jasap, ózine jar etip alady.

Bir joly Sanjar súltan kezekti joryqqa attanyp bara jatyp, jarty jolda ayaldaydy. Sosyn uәzir jigitke qarap:

- Ýide altyn sapty kezdigim úmyt qalypty, sony alyp kel,-dep júmsaydy. Uәzir jigit atyna mine sap, shaba jóneledi. Ýige kelse, Begim súludyng shashyn jayyp, jenil kiyimmen sugha shomylugha әzirlenip jatqan sәti eken. Anaday ghajayyp súlulyqty eshqashan kórmegen jigit sol sәtte tang qala qarap qalypty da, tili kýrmelip, kelgen sharuasyn da aita almapty.

- Nege oraldyn?-deydi Begim súlu.

Jigitte til joq.

-         Súltangha birnene bolyp qaldy ma?

Jigit basyn shayqaydy. Sosyn sóilemek bolyp, kýshene bere, basy ainalyp, esinen tanyp qúlapty. Sol qúlaghannan ýsh kýn boyy esin jimaydy.

Sanjar súltan әldeneden kýdiktenip, dereu elge oralyp, Begim súludy sózben tergeydi. Óz ary aldynda adal bolsa, ne ýshin, neden aqtalsyn. Súltangha renishin sezdiredi. Súltan sonda da kýdikten aryla almay, súludyng eki qolyn jәne búrymyn kesip, zyndangha tastatady.

Múny estigen Qarabura әulie kelip:

- Ua, ne jaghday boldy? – deydi. Sanjar súltan óz kýdigin aitady. Qarabura әuliye:

- Eger qyzymnyng ary taza bolsa, qazir zyndannan qoly býtin, búrymy úzyn bolyp shyghady,-deydi. Aytqanday dәl solay bolypty.

Óz qateligin sezingen Sanjar súltan Begim súludan keshirim súraydy.

Qalghan kónil qaytadan ornyna kele qoya ma? Senbestik bildirip, senimning senin búzyp alghan súltandy op-onay keshire ala ma?

Osydan song Begim súlu Sanjargha búrynghyday beyil berip, yqylastana qoymapty desedi...

Keudemning arghy týkpirinen bir ýn estildi. Tyndadym.

«Ou, bauyrym, oidyng ortangy men senimning әlsireui – kisini qúrdymgha qúlatady. Jer betindegi eng myqty adamdar - senimin eshqashan joghaltpaytyndar!...»

Mening oiym ba, joq basqa bireu aitty ma, mәsele onda emes, eng bastysy – osy sóz dúrys-aq!

Senim turaly sózding týiini mynaghan sayady:

- Adamdar, eng aldymen, kýdikti, kómeski oidan barynsha qashuy kerek;

- Aldaghy ómirinen ýmitin ýzbegeni abzal, ýzilgen oi-ýmitsizdikting zyndany;

- Keleshek turaly armanday bilu qajet, arman-kisining boyyndaghy senimdi molaytady.

- Keybir sәtsizdikter men qiyndyqtardy uaqytsha nәrse de qabyldap, odan ýlken tragediya jasap, qayghygha qamalmauy tiyis;

- Ásirese últ bolashaghyna senu kerek, últtyng úly qúndylyqtaryna qúrmetpen qarap, ony jalpaq elge jariya etuge úmtyluy qajet-aq!

 ***

 Endi kisi boyyndaghy eng nәzik nәrse – ystyq ta izgi sezimning nege salqyndaytyny turaly az-kem әngime.

Bir dosym aitty:

- Men osy kýni sezimnen mýlde maqúrym qalghan jandaymyn.

- Qalaysha? Sezimsiz adam bola ma?

- Bolady. Ol – menmin.

- Jo-joq, búl sózindi qostamaymyn. Sezim degen – jýrekting tereng týkpirinde saqtalmaushy ma edi. Jansarayda terbelmeushi me edi...

- Sol jýregi qúrghyr da osy kýni әlsiz tartty. Árnenege aldanghysh.

- Ol bolmaydy. Kisi jansaray qazynasyn qymbat baylyqqa balap, әrdayym qadirlep otyrghany dúrys.

Dosym ýndemedi. Meni qalay týsindi – ony bilmedim.

 ***

 Sezim – adamzattyng ekinshi synary, jansaray baylyghy. Bagha jetpes qazynasy!

Olay bolsa, sol asyl baylyqty mýlde joghaltu – kisining tiri jýrip ólui bolmay ma! Odan songhy ómir – qanday ómir?

-  Áyelimmen ajyrasamyn,-dedi bir tanysym.

- Ne sebep?

-Oghan degen sezimim әldeqashan sónip qalghan.

- Ony kim sóndirdi? Bәlkim, ózing kinәli shygharsyn?

- Joq, әielim tym salqyn. Tartyp barady. Mening janymdy týsinbeydi. Ekeumiz eki bólek janbyz. Soghan kózim jete bastady.

-  Búrynyraq sýiip ýilengen joq pa edinder! Endi ne?

   -  Sýiip ýilengenimiz de ras. Alayda, nege ekeni belgisiz, aramyz tez-tez suyp ketti. Mende bayaghy sezim mýlde joq. Ol birjola óshken.

-  ?!

Esime bir oqigha orala berdi.

Bayaghyda-a bir jas jigit jar sýiip, otbasyly bolyp, jalghyz Anasyna kóp quanysh syilapty. Alayda, ózi anqúmar, sauyqshyl bolady da, ýide kóp túra bermeydi. Ýnemi kesh keledi eken. Sonday kýnderding birinde kelinning synyq qabaghyn bayqaghan Ana:

- Balam, býgin de óte kesh keletin bolsa, ýige kirgizbeyik. Esikti qúlyptap jat. Sonda es kirer,-dep aqyl beripti.

Kelini solay istepti.

Týnning bir uaghynda ýige oralghan jigit esikti qansha qaqsa da, ýidegiler esik ashpapty. Sosyn amaly qansha, ýy janyndaghy aghash sәkige syrt kiyimin tósek etip, úiyqtap qalady.

Tanerteng erte oyanghan jary esik ashyp, kýieuining janyna kelse, denesi tonazyghan ol býrisip jatyr eken. Dәl janynda bir sómke et túr. Ýidegiler dәm tatsynshy dep alys-s jerden auyrsynbay arqalap kelipti.

Sonda kelinshegi ókine, barmaghyn tistepti. Óz kýieuin bosqa qaralap, oghan degen sezimine selkeu týsirip alghanyna ishtey opynypty.

Mine, sol kýnnen bastap olardyng arasynda salqyn minez eshqashan bayqalmapty desedi...

 ***

 Taghy bir joly ózimmen qyzmettes jas jigit shәy ýstinde qinala әngime aitqany bar-dy.

-  Men әkemdi jek kórip kettim.

-  Nege?

-  Ol araq ishedi. Shesheme aiqaylap, qol kótergen kezin de kórgem.

-  Sonda da... әkeng emes pe?

- Onday әkening barynan joghy dúrys. Búl kýnde mende oghan degen perzenttik sezim mýlde joq. Salqyn tartty.

- Óz әkendi ózindi jat kórsetu – asa aqyldylyq bola ma? Áli de oilan.

- Ábden oilandym. Áke degen – qazaqqa tәn әkelik jolyn, tәrbie alar taza jolyn ústap jýre aluy qajet. Al, olay ete almasa...

- Onda ne?

- Onda balagha tәn syilastyq sezim, perzenttik pәk sezim birte-birte sónedi eken. Óz erkinnen tys...

«Ua, sezim shirkin!» dep oilandym onashada. «Jer betindegi barsha júmyr basty pende osy óz boyyndaghy izgi sezimdi nege, nelikten tez-tez kirletip alady eken,a? Sol móp-móldir qalpynda saqtap qalugha qúdireti jetpegeni me adamdardyn!...»

Osyndayda oigha týsedi, jalpy biz, qazaqtar, óz jeri men Otanyn sýiding ýzdik ýlgisin әli de kórsete almay kelek jatqan elmiz! Dәlel me? Aytayyn.

Qazaqtyng qanshama tereng tarihy bar, biraq ony týbegeyli zerttep, jýielep, jolgha qoigha, kerauyzdargha tosqauyl bolugha kelgende tym samarqaumyz.

Qazaqtyng neshelegen ghalamat salt-dәstýri men әdet-ghúrpy bar, osyny da óz ornymen paydalanyp, әuelete kóterip jatqan kisi joq, taghy da selqostyq.

Aytpaqshy, bizding kiyiz ýiimiz ben kýilerimiz YuNESKO-nyng tizimine engen eken. Quanarlyq janalyq. Al, biraq, biz nege qazaqtyng 100-tomdyq dastan - jyrlaryn da sol tizimge úsynbadyq eken dep taghy oigha qaldyq.

Qazaqtyng kórkem de kesteli tili bar, alayda sol tildi ózimiz kúrmettemey, ayaq asty etip kelemiz, basqalargha  ne dep aqyl aitugha bolady?

Eger qazaqtyng keudesinde últqa degen, óz halqyna degen inkәr sezim bolsa, dәl osynshalyq tómendemes edik qoy.

Sezimsizdik – últtyng has jauy.

Últtyng týbine jetip tynatyn ýlken kesel de – osy!

Osyndayda oigha eriksiz oralatyny mynalar:

- Irgeli el bolghymyz kelse, aldymen tughan halqymyzdyng ata tarihyna asa saq bolyp, onyng qadir-qasiyetine jete bileyik;

- Ár qazaq bir-birine qúrmetpen qarap, jetken jetistigine  shyn quana alatyn jaghdaygha jetpeyinshe, últ bolyp úiysu joq;

- Eng bastysy – elge degen, jerge degen, Otangha degen, tipti óz otbasyng men bala-shaghana degen inkәr sezim, ystyq yqylas suymasyn.

                                         ***

 HHI ghasyrdyng qazirgi keskin – kelbetine qarap, ózim de tang – tamashamyn. Sheteldik basylymdargha kóz salsan, tóbe shashyng tik túratyn súmdyq. Erkek pen erkek, әiel men әiel – otbasy. Áke men bala bir-birin syilamaydy. Qyz sheshesining betinen alyp týsedi. Qym-qighash tartys. Úrys-keris. Ayqay-úiqay.

Al, ózderi búny «demokratiya-ya» dep auyz toltyra aitady. «Kisining bas erkindigi» dep úghyndyrady. «Ár adam ózinshe tirlik keship, ómir sýruge qúqyly» dep tepsinedi.

Biz bәrin da zamangha jauyp jatamyz. Zaman ba? Uaqyt pa? Áy, qaydam.

Negizi – kisining ózine tәn kisilik beynesin saqtap qaluy, onyng ishki jan-dýniyesindegi úly baylyqqa baylanysty bolsa kerek. Aynalada bolyp jatqan qúbylysqa óte jýrdim – bardym qarap, salmaqtap, oy eleginen ótkizbesek, búl týpting týbinde jaqsylyqqa әkele qoymas. Oisyzdyqtyng barar jeri belgili. Oisyz bolu – topastanudyng basy.

Jer betine júmyr basty pende bolyp kelgen son, eng aldymen Adam bop qalu mәselesin aldynghy kezekke jyljytu kerek bolar! Óitpeyinshe, biz óz beynemizdi ózimiz mýlde joghaltyp tynamyz. Al, onyng arghy jaghy aitpasaq ta týsinikti jaghday.

Demek, Adamdyq qalyptyng bagha jetpes altyn qazyghy – Senim men Sezim joyylmasyn desek, osy bastan myqtap oilanayyq, aghayyn! Sol eki úghym ghana adam balasyn Syilastyq atty aqsaraygha bastay bermekshi!

Syilastyq sarayynyng qos perzenti – Senim men Sezim turaly tәtti oilar sanamyzdan eshqashan shyqpaghany abzal.

 ***

 Bәri de qabyrghaly qazaq elining kýmbirley tógiletin, әruaghyndy qozdyryp ala jóneletin qasiyetteri Kýileri men keng jaylauda arqany kenge salyp, emen-jarqyn demalyp, әngimeni әriden qozghap aitugha asa ynghayly da jayly qazaqtyng Kiyiz ýiining YuNESKO kóleminde esepke alynuynan bastalyp ketken joq pa!

Kýy – tariyh! Kýy – qazyna! Kýy – halqymnyng quanyshy men múny!

Kiyiz ýy – jylylyq! Kiyiz ýy – meyirimdilik úyasy! Kiyiz ýy – qazaghymnyng bet-beynesi men aibary!

Endeshe halqymnyng bagha jetpes qasiyetti qazynalary qay zaman, qay uaqytta da qúrmetke bólene bersinshi dep tileyik!

Joltay Júmat, jazushy

Abai.kz