سەنىم مەن سەزىم: ەشتەڭەگە تاڭعالمايمىز!
(اقىلداسۋ اڭگىمەسى)
وسى ويتولعامدى قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە مىنا جايت تىكەلەي سەبەپ بولدى.
تاياۋدا ءباسپاسوز بەتتەرىنىڭ بىرىنەن قازاقتىڭ عاجايىپ اسەم كيىز ءۇيى مەن اۋەزدى كۇيى يۋنەسكو-نىڭ ۇيعارىمى بويىنشا «ادامزات قۇندىلىقتارى» تىزىمىنە ەنگىزىلگەنى جايلى وقىپ، قاتتى قۋاندىم. مىنە، ۇلت قۇندىلىعىنا دەگەن شىن ىقىلاس ءارى ۇلكەن قۇرمەت!
«شىركىن-اي!» دەپ ويلادىم ىشىمىزدەن. «ەگەر قازاق دەگەن حالىقتىڭ نەبىر قىمبات قاسيەتتەرى مەن قۇندى قازىنالارىن تىزبەلەي باستاساق، يۋنەسكو-عا ۇسىنار ءتىزىم بارىنشا سوزىلا تۇسەر ەدى-اۋ!»
ال، ءبىز، بۇگىنگى قازاقتار، باسقا قازىنانى بىلاي قويعاندا جالپى ادامزاتقا ءتان تابيعي قاسيەتتەردى دە ۇمىتىپ، ءبىرجولا جوعالتىپ الىپ جاتقان جوقپىز با وسى؟...
جۇمىر باستى پەندە ءۇشىن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەڭ قاجەت، ەڭ قىمبات، ەڭ اياۋلى ەكى قۇندى نارسە بار: ونى ەن سالا تاڭبالاپ، ءوز اتىمەن اتار بولساق - شەكسىز سەنىم جانە سۋىماس سەزىم. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ كوبىسى (اسىرەسە جاستار) بۇل ەكەۋىنەن مۇلدە ماقۇرىم بولا باستاعانى انىق سەزىلەدى. دەمەك، ادامداردىڭ پەيىلى، نيەتى، ىقىلاسى كىرلەنىپ، كىر باسىپ بارا جاتىر دەگەن وي قيادان قىلاڭ بەرىپ قالادى.
قادىرلىسى قادىرسىز بولىپ، جامانى جاقسىعا اينالىپ، تىرلىگىنەن تىزگىن كەتسە، بۇل ەل قايدا بارىپ وڭادى ەكەن؟ بولاشاعى نە بولماقشى؟
ويلانباسىڭا قويمايدى. قيالىڭا كىلكىلدەك وي ەرىكسىز قوناقتايدى.
***
وقىرماننىڭ ەسىندە مە ەكەن، بىلمەدىم، وسىدان 3-4 جىل بۇرىن ءبىز «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە «قۋانا بىلەيىك، اعايىن» دەگەن كولەمدى وي - تولعام ماقالانى جاريالاعان ەدىك. وسى ماقالا كوپتەگەن كىسىلەردىڭ ويتالقىسىنا دا ءتۇستى. قولداعاندار دا بار، باسقاشا ءسوز وربىتكەندەر دە كەزدەستى. ونداعى ايتپاق ويىمىز مىناداي بولاتىن: وسى كۇنى ءبىز ەشتەڭەگە دە قۋانا المايمىز; ەشنارسەگە دە تاڭدانبايمىز; تەلەديداردان دەپۋتات ەل تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلە كوتەرىپ، سويلەپ جاتسا، ونى ء«اي، جەمقور بىرەۋ عوي بۇل» دەي سالامىز; (كوزىمىزبەن كورگەندەي بولىپ ايتامىز), مينيستر مىنبەردەن كورىنسە، «بۇل رۋلىق اۋرۋمەن اۋىرعان ادام» دەپ مۇقاتامىز; (تاپ قاسىندا جۇرگەندەي سويلەيمىز); ال وبلىس اكىمى كوپ الدىندا وي بولىسە باستاسا، ونى دا جەردەن الىپ، جەردەن سالۋعا ءازىر تۇرامىز... (ايتەۋىر، قاي-قايسىسىنىڭ دا ءتۇرتىپ وتەر كەمشىلىگى بار بولىپ شىعادى)
مىنە، بۇگىنگى بەت-بەينەمىزدەن سيقى نەگىزىنەن وسىعان سايادى. اۋ، وسىنداي جاقسىنى كورمەيتىن، جاماندى تەرە بەرەتىن تاسكەۋدە، ءوزىن عانا باعالاپ، وزگەنى مەنسىنبەيتىن تاسىر مىنەزبەن قالاي جانە قايتىپ ەل بولا الادى ەكەنبىز،ا؟
تاياۋ ۋاقىتتان بەرى قاراي قيالىما قيالاپ كىرىپ، قايتادان مازالاي باستاعانى – ادامداردى شەكسىز قۋانىشقا بولەيتىن قاسيەتتى سەنىم اتاۋلىنىڭ مۇلدە جويىلا باستاۋى. كىممەن سويلەسسەڭ دە ايتاتىنى – ء«اي، ءبىز ەل بولا المايتىن شىعارمىز»... كىممەن تىلدەسسەڭ دە ىشكى جان-ايقايى: ء«تۇبى ورعا وڭباي جىعىلاتىن حالىق ءبىز بولارمىز،ءسىرا!»
«اۋ، نەگە؟» دەيمىز كۇيىپ-ءپىسىپ. «نەگە ەل بولا المايدى ەكەنبىز؟ سونشا كۇدەر ۇزە سويلەيتىندەي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى،ا؟»
وسى كەزدە كەرمەك ويلى ءبىر ارىپتەس بىلاي دەپ سايراپ الا جونەلەدى.
- وۋ، باۋىرىم، سەن ءوزى كوكتەن ءتۇستىڭ بە؟ جان-جاعىڭا باجايلاپ، كوزىڭدى اشىپ قاراساڭ بولماي ما! اينالاڭدا نە بولىپ جاتىر؟... سونى دا مۇلدە كورە الماعانىڭ با؟
- نە بولۋشى ەدى، ءبۇلىنىپ جاتقان تۇك تە جوق!- ەمەس،-دەيمىز ءبىز. - ەل ءوز تىرلىگىمەن، مەن ءوز تىرلىگىممەن... اركىمنىڭ ءوز ويلاعانى، ءوز جوسپارلاعانى بار...
- وندا ناعىز تۇكسەزبەس مىنا سەن ەكەنسىڭ.
- نەنى سەزۋىم كەرەك؟ ايتساڭشى، نەنى؟...
- دۇنيە ءبىرسىن-ءبىرسىن سۋالىپ، جان-جاعى قاۋسىرمالانىپ، قۋراپ بارا جاتقان جوق پا! ءبارى ءبۇلىندى. ءبارى قيرادى. ادامداردان ار-ۇيات كەتتى. جاستار ۇلكەندى سىيلاۋدى ۇمىتتى. قىزدار ەركەكتەردەن قىمسىنۋدى قويدى. ءبارى دە قۇرىپ بارادى...
- دالەل؟!-دەيمىز ءبىز ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. – اتتان سالىپ، داۋرىعا بەرۋ كىمگە كەرەك! دالەلىڭ بار ما؟
- ونى دا ايتايىن،-دەيدى الگى ارىپتەس. – سەن تىڭداي بەر. وسى كۇنگى جاستار ۇلكەندى سىيلاپ، ىزەت كورسەتە مە؟ جوق. ايتالىق، ءليفتىنىڭ الدىندا تۇرعان ەكى-ءۇش جاس جىگىت سەنى العا وزدىرمايدى، الدىمەن وزدەرى كىرەدى. قىزدارىمىز شە؟ قازىرگى قاراكوز قىزداردىڭ جاعالىپ بارار جەرى – ساۋنا، قوناق ءۇي، كازينو، ت.ب. ارىن ساۋدالاۋ شارۋاسى ءتىپتى دە ۇيات بولۋدان قالعالى قاش-شان!... نەكەسىز بالا تاۋىپ، ونى كۇل-قوقىسقا لاقتىرىپ تاستاپ كەتىپ جاتقاندار دا – قاراكوزدەر...
- ءبارى ەمەس بولار! جاستارعا ءتۇپ-تۇگەل كۇيە جاعۋعا قالاي ۇيالمايسىڭ؟
- كوبەيىپ كەتتى. سوسىن دا كۇيىنە ايتىپ جاتىرمىن. مەن ايتپاسام، سەن ايتپاساڭ – وندا كىم ايتپاق! ايتشى، كىم دابىل قاعادى؟
مەن ويلانىپ قالام. سوندا دا ارىپتەسىمە جەڭىستىك بەرگىم جوق.
- بۇلايشا تۇڭىلە سويلەپ، تاۋسىلا اڭگىمە ايتۋعا بولا ما؟ سەنى تىڭداعان كىسى بارىنەن كۇدەر ءۇزىپ، تىرشىلىكتەن باز كەشىپ كەتىپ جۇرمەي مە،ا؟
- راسى سول! قوسپاسىز شىندىق. ءبىز قوعامدى دا، ادامدى دا بۇزىپ بولدىق. بۇلىنبەگەن دانەڭە قالمادى دەسەم، ارتىق ءسوز بولماس...
مەن وعان شوشىنا قارايمىن. ء«وزىنىڭ اقىل-ەسى دۇرىس پا؟» دەپ ويلانام. بىراق الگى تانىسىمنىڭ اقىل-ەسى دۇرىس. قايتا ماعان مۇسىركەي قارايتىنداي.
- سەنى ءتۇسىندىم،-دەيدى سوسىن. – سەن جاعاسى جايلاۋداعى مامىراجاي ءومىردىڭ ادامى ەكەنسىڭ. ساناڭا ساۋلە كىرە قويماپتى. ءالى-اق كورەرسىڭ. باسىڭا تۇسەر...
ويلانىپ قالام...
***
سەنىم - كىسىنى ىزگىلىككە ۇمتىلدىرۋشى، العا سۇيرەۋشى، بولاشاققا باستاۋشى ۇلى كۇش! ونىڭ باسقاشا انىقتاماسى بولۋى مۇمكىن بە!
ودان كۇدەر ۇزگەندەر قالاي ءومىر سۇرمەك! الدىنا نەنى ماقسات ەتپەك!
كەيىنگى كەزدەرى وتكەنگە وي بەرىپ، ويلانا قاراسام، راسىندا دا، كوپ ادامدار ءوز بويىنداعى سەنىمدى جوعالتا باستاپتى. سەنىم اتتى ساۋلەلى دۇنيەگە سەلكەۋ ءتۇسىپتى. ءار كەۋدەدە – ءبىر سەنىمسىزدىك. ءار كەۋدەدە – ۇركەك وي...
ەشتەڭەگە سەنبەيدى. بارىنە كۇدىكپەن قارايدى. ۇركە قارايدى.
دوسىنا سەنبەيدى - ويتكەنى الدەنەشە رەت ساتىپ كەتىپتى;
تۋىسىنا سەنبەيدى - تالاي رەت الداپ سوعىپتى;
قىزمەتتەسىنە سەنبەيدى - جەمە-جەمدە بۇنى وت ورتاسىنا تاستاپ، ءوز باس قامىن ويلاپ تايىپ تۇرىپتى:
ماقساتىنا سەنبەيدى – جەتە المايتىن شىعارمىن دەگەن كۇدىگى بارشىلىق;
ءوز ۇلتىنا سەنبەيدى – اسىلىن ارداقتاي المايدى-اۋ دەگەن ۇلى قورقىنىش;
سالت-داستۇرىنە سەنبەيدى – ونى وزگە جۇرت تۇسىنە مە، قادىرلەي الا ما دەگەن قاۋىپ;
بارىنە سەنبەيدى – وسى كۇنگى قازاقتا وي دا، مي دا، اقىل-پاراسات تا تىم تومەندەپ بارا جاتىر ما دەگەن ۇلى وكىنىش!
تاپ وسىلاي ءوز تىرلىگىنەن كۇدەر ۇزە سويلەگەن ءبىر تانىسىممەن وڭاشا سويلەسىپ وتىرمىن. ءوزى ومىردە جولى بولماعان، تاعدىرى تايعاناقتى جىگىت. سونىڭ دا اسەرى بار شىعار، اڭگىمەسى تىم كەرمەك. بارىنەن دە الدەقاشان ءۇمىت ۇزگەن جان سياقتى.
- ادامداردان قانشا كوڭىلىڭ قالسا دا، ومىرگە وسىنشا وكپەلەۋگە بولا ما؟ ءومىر دەگەن ءوزىنىڭ كۇپيا- قالتارىستارىمەن قىزىق. بىردە جەڭەسىڭ، بىردە جەڭىلەسىڭ...
- ماسەلە وندا ەمەس،-دەدى تانىسىم. – مەنىڭ بارىنەن كوڭىلىم قالعانى ءوز الدىنا. جالعىز سەنەرىم – ءبىر اللا ەدى. ءدىنىم – يسلام. بۇگىن ويلاپ قاراسام، سول يسلام ءدىنى دە قىرىق سالالانىپ بارا جاتقانداي. ءدىني اعىمدار بارشىلىق. اركىم ءوز بىلگەنىنشە باسقا جاققا تارتقىلايدى. «تازا جول وسى» دەپ باسىڭدى قاتىرادى. ويلاساڭ، باسىڭ اۋىرادى.
- و-و، - دەدىم مەن. – يسلام اتتى ءموپ-ءمولدىر دىنگە قانداي قوسىمشا اعىم كەرەك؟ اللانىڭ باستى كىتابى – قۇران كارىم. سوعان سەن. اللاعا سەن. بولدى. باسقانى ويلاپ، نەسىنە باس قاتىرا بەرەسىڭ؟
- سويتەر-اق ەدىڭ،-دەيدى تانىسىم. – مەنى كۇندە اقىل تەزىنە سالىپ، مازالايتىندار كوپ. «سەن انا اعىمعا بار، عانا سوندا باعىڭ اشىلادى» دەپ ۇگىتتەيدى. «اسىق! ۇمتىل! ايتپەسە كەشىگەسىڭ» دەپ قامشىلايدى.
- ولار ءدىن وكىلى ەمەس، ءدىن اتىن جامىلعان جالعان ساياساتكەرلەر. وندايلاردان اۋلاق ءجۇر.
- شارشاپ كەتتىم. وسى كۇنى ەشكىمگە دە، ەشتەڭەگە دە سەنگىم كەلمەيدى. باسىم اۋىراتىن بولدى.
مەن تىڭداپ وتىرىپ، الگى تانىسىمدى ىشتەي ايادىم. جان دۇنيەسىنىڭ السىزدىگىن سەزىنگەن ەدىم. دۇنيە ءجۇزىن جاھاندانۋ جايلاپ بارا جاتقاندا، قازىرگى ادامعا تاپ سولاي السىزدىك بايقاتۋعا بولا ما، ا؟ بۇل دەگەن باستالماي جاتىپ، بارىنە دە كونە سالۋ ەمەس پە! بۇل قانداي وسالدىق،ا؟
وسىنداي قيال جەتەگىندە وتىرعان ساتىمدە ەسىمە ءبىر اڭىز – اڭگىمە ورالا بەرگەن-ءدى.
ەجەلگى سىر وڭىرىندە ەرتەرەكتە بەگىم سۇلۋ دەگەن وتە كورىكتى، وتە اسەم قىز ءومىر ءسۇرىپتى. ول – اتاقتى قارابۋرا اۋليەنىڭ الاقانىنا سالىپ ايالاپ، ۇكىدەي ماپەلەپ وسىرگەن ارۋ قىزى بولاتىن-دى. كۇندەردىڭ كۇنىندە سول ارۋعا جانكەنت شاھارىنىڭ بيلەۋشىسى سانجار سۇلتان عاشىق بولىپ، ءجون-جورالعاسىن جاساپ، وزىنە جار ەتىپ الادى.
ءبىر جولى سانجار سۇلتان كەزەكتى جورىققا اتتانىپ بارا جاتىپ، جارتى جولدا ايالدايدى. سوسىن ءۋازىر جىگىتكە قاراپ:
- ۇيدە التىن ساپتى كەزدىگىم ۇمىت قالىپتى، سونى الىپ كەل،-دەپ جۇمسايدى. ءۋازىر جىگىت اتىنا مىنە ساپ، شابا جونەلەدى. ۇيگە كەلسە، بەگىم سۇلۋدىڭ شاشىن جايىپ، جەڭىل كيىممەن سۋعا شومىلۋعا ازىرلەنىپ جاتقان ءساتى ەكەن. اناداي عاجايىپ سۇلۋلىقتى ەشقاشان كورمەگەن جىگىت سول ساتتە تاڭ قالا قاراپ قالىپتى دا، ءتىلى كۇرمەلىپ، كەلگەن شارۋاسىن دا ايتا الماپتى.
- نەگە ورالدىڭ؟-دەيدى بەگىم سۇلۋ.
جىگىتتە ءتىل جوق.
- سۇلتانعا بىرنەڭە بولىپ قالدى ما؟
جىگىت باسىن شايقايدى. سوسىن سويلەمەك بولىپ، كۇشەنە بەرە، باسى اينالىپ، ەسىنەن تانىپ قۇلاپتى. سول قۇلاعاننان ءۇش كۇن بويى ەسىن جيمايدى.
سانجار سۇلتان الدەنەدەن كۇدىكتەنىپ، دەرەۋ ەلگە ورالىپ، بەگىم سۇلۋدى سوزبەن تەرگەيدى. ءوز ارى الدىندا ادال بولسا، نە ءۇشىن، نەدەن اقتالسىن. سۇلتانعا رەنىشىن سەزدىرەدى. سۇلتان سوندا دا كۇدىكتەن ارىلا الماي، سۇلۋدىڭ ەكى قولىن جانە بۇرىمىن كەسىپ، زىندانعا تاستاتادى.
مۇنى ەستىگەن قارابۋرا اۋليە كەلىپ:
- ۋا، نە جاعداي بولدى؟ – دەيدى. سانجار سۇلتان ءوز كۇدىگىن ايتادى. قارابۋرا اۋليە:
- ەگەر قىزىمنىڭ ارى تازا بولسا، قازىر زىنداننان قولى ءبۇتىن، بۇرىمى ۇزىن بولىپ شىعادى،-دەيدى. ايتقانداي ءدال سولاي بولىپتى.
ءوز قاتەلىگىن سەزىنگەن سانجار سۇلتان بەگىم سۇلۋدان كەشىرىم سۇرايدى.
قالعان كوڭىل قايتادان ورنىنا كەلە قويا ما؟ سەنبەستىك ءبىلدىرىپ، سەنىمنىڭ سەڭىن بۇزىپ العان سۇلتاندى وپ-وڭاي كەشىرە الا ما؟
وسىدان سوڭ بەگىم سۇلۋ سانجارعا بۇرىنعىداي بەيىل بەرىپ، ىقىلاستانا قويماپتى دەسەدى...
كەۋدەمنىڭ ارعى تۇكپىرىنەن ءبىر ءۇن ەستىلدى. تىڭدادىم.
«وۋ، باۋىرىم، ويدىڭ ورتايۋى مەن سەنىمنىڭ السىرەۋى – كىسىنى قۇردىمعا قۇلاتادى. جەر بەتىندەگى ەڭ مىقتى ادامدار - سەنىمىن ەشقاشان جوعالتپايتىندار!...»
مەنىڭ ويىم با، جوق باسقا بىرەۋ ايتتى ما، ماسەلە وندا ەمەس، ەڭ باستىسى – وسى ءسوز دۇرىس-اق!
سەنىم تۋرالى ءسوزدىڭ ءتۇيىنى مىناعان سايادى:
- ادامدار، ەڭ الدىمەن، كۇدىكتى، كومەسكى ويدان بارىنشا قاشۋى كەرەك;
- الداعى ومىرىنەن ءۇمىتىن ۇزبەگەنى ابزال، ۇزىلگەن وي-ۇمىتسىزدىكتىڭ زىندانى;
- كەلەشەك تۋرالى ارمانداي ءبىلۋ قاجەت، ارمان-كىسىنىڭ بويىنداعى سەنىمدى مولايتادى.
- كەيبىر ساتسىزدىكتەر مەن قيىندىقتاردى ۋاقىتشا نارسە دە قابىلداپ، ودان ۇلكەن تراگەديا جاساپ، قايعىعا قامالماۋى ءتيىس;
- اسىرەسە ۇلت بولاشاعىنا سەنۋ كەرەك، ۇلتتىڭ ۇلى قۇندىلىقتارىنا قۇرمەتپەن قاراپ، ونى جالپاق ەلگە جاريا ەتۋگە ۇمتىلۋى قاجەت-اق!
***
ەندى كىسى بويىنداعى ەڭ نازىك نارسە – ىستىق تا ىزگى سەزىمنىڭ نەگە سالقىندايتىنى تۋرالى از-كەم اڭگىمە.
ءبىر دوسىم ايتتى:
- مەن وسى كۇنى سەزىمنەن مۇلدە ماقۇرىم قالعان جاندايمىن.
- قالايشا؟ سەزىمسىز ادام بولا ما؟
- بولادى. ول – مەنمىن.
- جو-جوق، بۇل ءسوزىڭدى قوستامايمىن. سەزىم دەگەن – جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە ساقتالماۋشى ما ەدى. جانسارايدا تەربەلمەۋشى مە ەدى...
- سول جۇرەگى قۇرعىر دا وسى كۇنى ءالسىز تارتتى. ارنەڭەگە الدانعىش.
- ول بولمايدى. كىسى جانساراي قازىناسىن قىمبات بايلىققا بالاپ، ءاردايىم قادىرلەپ وتىرعانى دۇرىس.
دوسىم ۇندەمەدى. مەنى قالاي ءتۇسىندى – ونى بىلمەدىم.
***
سەزىم – ادامزاتتىڭ ەكىنشى سىڭارى، جانساراي بايلىعى. باعا جەتپەس قازىناسى!
ولاي بولسا، سول اسىل بايلىقتى مۇلدە جوعالتۋ – كىسىنىڭ ءتىرى ءجۇرىپ ءولۋى بولماي ما! ودان سوڭعى ءومىر – قانداي ءومىر؟
- ايەلىممەن اجىراسامىن،-دەدى ءبىر تانىسىم.
- نە سەبەپ؟
-وعان دەگەن سەزىمىم الدەقاشان ءسونىپ قالعان.
- ونى كىم ءسوندىردى؟ بالكىم، ءوزىڭ كىنالى شىعارسىڭ؟
- جوق، ايەلىم تىم سالقىن. تارتىپ بارادى. مەنىڭ جانىمدى تۇسىنبەيدى. ەكەۋمىز ەكى بولەك جانبىز. سوعان كوزىم جەتە باستادى.
- بۇرىنىراق ءسۇيىپ ۇيلەنگەن جوق پا ەدىڭدەر! ەندى نە؟
- ءسۇيىپ ۇيلەنگەنىمىز دە راس. الايدا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ارامىز تەز-تەز سۋىپ كەتتى. مەندە باياعى سەزىم مۇلدە جوق. ول ءبىرجولا وشكەن.
- ؟!
ەسىمە ءبىر وقيعا ورالا بەردى.
باياعىدا-ا ءبىر جاس جىگىت جار ءسۇيىپ، وتباسىلى بولىپ، جالعىز اناسىنا كوپ قۋانىش سىيلاپتى. الايدا، ءوزى اڭقۇمار، ساۋىقشىل بولادى دا، ۇيدە كوپ تۇرا بەرمەيدى. ۇنەمى كەش كەلەدى ەكەن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە كەلىننىڭ سىنىق قاباعىن بايقاعان انا:
- بالام، بۇگىن دە وتە كەش كەلەتىن بولسا، ۇيگە كىرگىزبەيىك. ەسىكتى قۇلىپتاپ جات. سوندا ەس كىرەر،-دەپ اقىل بەرىپتى.
كەلىنى سولاي ىستەپتى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ۇيگە ورالعان جىگىت ەسىكتى قانشا قاقسا دا، ۇيدەگىلەر ەسىك اشپاپتى. سوسىن امالى قانشا، ءۇي جانىنداعى اعاش ساكىگە سىرت كيىمىن توسەك ەتىپ، ۇيىقتاپ قالادى.
تاڭەرتەڭ ەرتە ويانعان جارى ەسىك اشىپ، كۇيەۋىنىڭ جانىنا كەلسە، دەنەسى توڭازىعان ول ءبۇرىسىپ جاتىر ەكەن. ءدال جانىندا ءبىر سومكە ەت تۇر. ۇيدەگىلەر ءدام تاتسىنشى دەپ الىس-س جەردەن اۋىرسىنباي ارقالاپ كەلىپتى.
سوندا كەلىنشەگى وكىنە، بارماعىن تىستەپتى. ءوز كۇيەۋىن بوسقا قارالاپ، وعان دەگەن سەزىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ العانىنا ىشتەي وپىنىپتى.
مىنە، سول كۇننەن باستاپ ولاردىڭ اراسىندا سالقىن مىنەز ەشقاشان بايقالماپتى دەسەدى...
***
تاعى ءبىر جولى وزىممەن قىزمەتتەس جاس جىگىت ءشاي ۇستىندە قينالا اڭگىمە ايتقانى بار-دى.
- مەن اكەمدى جەك كورىپ كەتتىم.
- نەگە؟
- ول اراق ىشەدى. شەشەمە ايقايلاپ، قول كوتەرگەن كەزىن دە كورگەم.
- سوندا دا... اكەڭ ەمەس پە؟
- ونداي اكەنىڭ بارىنان جوعى دۇرىس. بۇل كۇندە مەندە وعان دەگەن پەرزەنتتىك سەزىم مۇلدە جوق. سالقىن تارتتى.
- ءوز اكەڭدى ءوزىڭدى جات كورسەتۋ – اسا اقىلدىلىق بولا ما؟ ءالى دە ويلان.
- ابدەن ويلاندىم. اكە دەگەن – قازاققا ءتان اكەلىك جولىن، تاربيە الار تازا جولىن ۇستاپ جۇرە الۋى قاجەت. ال، ولاي ەتە الماسا...
- وندا نە؟
- وندا بالاعا ءتان سىيلاستىق سەزىم، پەرزەنتتىك پاك سەزىم بىرتە-بىرتە سونەدى ەكەن. ءوز ەركىڭنەن تىس...
«ۋا، سەزىم شىركىن!» دەپ ويلاندىم وڭاشادا. «جەر بەتىندەگى بارشا جۇمىر باستى پەندە وسى ءوز بويىنداعى ىزگى سەزىمدى نەگە، نەلىكتەن تەز-تەز كىرلەتىپ الادى ەكەن،ا؟ سول ءموپ-ءمولدىر قالپىندا ساقتاپ قالۋعا قۇدىرەتى جەتپەگەنى مە ادامداردىڭ!...»
وسىندايدا ويعا تۇسەدى، جالپى ءبىز، قازاقتار، ءوز جەرى مەن وتانىن ءسۇيۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن ءالى دە كورسەتە الماي كەلەك جاتقان ەلمىز! دالەل مە؟ ايتايىن.
قازاقتىڭ قانشاما تەرەڭ تاريحى بار، بىراق ونى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، جۇيەلەپ، جولعا قويۋعا، كەراۋىزدارعا توسقاۋىل بولۋعا كەلگەندە تىم سامارقاۋمىز.
قازاقتىڭ نەشەلەگەن عالامات سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپى بار، وسىنى دا ءوز ورنىمەن پايدالانىپ، اۋەلەتە كوتەرىپ جاتقان كىسى جوق، تاعى دا سەلقوستىق.
ايتپاقشى، ءبىزدىڭ كيىز ءۇيىمىز بەن كۇيلەرىمىز يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ەنگەن ەكەن. قۋانارلىق جاڭالىق. ال، بىراق، ءبىز نەگە قازاقتىڭ 100-تومدىق داستان - جىرلارىن دا سول تىزىمگە ۇسىنبادىق ەكەن دەپ تاعى ويعا قالدىق.
قازاقتىڭ كوركەم دە كەستەلى ءتىلى بار، الايدا سول ءتىلدى ءوزىمىز كۇرمەتتەمەي، اياق استى ەتىپ كەلەمىز، باسقالارعا نە دەپ اقىل ايتۋعا بولادى؟
ەگەر قازاقتىڭ كەۋدەسىندە ۇلتقا دەگەن، ءوز حالقىنا دەگەن ىڭكار سەزىم بولسا، ءدال وسىنشالىق تومەندەمەس ەدىك قوي.
سەزىمسىزدىك – ۇلتتىڭ حاس جاۋى.
ۇلتتىڭ تۇبىنە جەتىپ تىناتىن ۇلكەن كەسەل دە – وسى!
وسىندايدا ويعا ەرىكسىز ورالاتىنى مىنالار:
- ىرگەلى ەل بولعىمىز كەلسە، الدىمەن تۋعان حالقىمىزدىڭ اتا تاريحىنا اسا ساق بولىپ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتە بىلەيىك;
- ءار قازاق ءبىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، جەتكەن جەتىستىگىنە شىن قۋانا الاتىن جاعدايعا جەتپەيىنشە، ۇلت بولىپ ۇيىسۋ جوق;
- ەڭ باستىسى – ەلگە دەگەن، جەرگە دەگەن، وتانعا دەگەن، ءتىپتى ءوز وتباسىڭ مەن بالا-شاعاڭا دەگەن ىڭكار سەزىم، ىستىق ىقىلاس سۋىماسىن.
***
ءححى عاسىردىڭ قازىرگى كەسكىن – كەلبەتىنە قاراپ، ءوزىم دە تاڭ – تاماشامىن. شەتەلدىك باسىلىمدارعا كوز سالساڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇراتىن سۇمدىق. ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەل – وتباسى. اكە مەن بالا ءبىر-ءبىرىن سىيلامايدى. قىز شەشەسىنىڭ بەتىنەن الىپ تۇسەدى. قىم-قيعاش تارتىس. ۇرىس-كەرىس. ايقاي-ۇيقاي.
ال، وزدەرى بۇنى «دەموكراتيا-يا» دەپ اۋىز تولتىرا ايتادى. «كىسىنىڭ باس ەركىندىگى» دەپ ۇعىندىرادى. ء«ار ادام وزىنشە تىرلىك كەشىپ، ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى» دەپ تەپسىنەدى.
ءبىز ءبارىن دا زامانعا جاۋىپ جاتامىز. زامان با؟ ۋاقىت پا؟ ءاي، قايدام.
نەگىزى – كىسىنىڭ وزىنە ءتان كىسىلىك بەينەسىن ساقتاپ قالۋى، ونىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىندەگى ۇلى بايلىققا بايلانىستى بولسا كەرەك. اينالادا بولىپ جاتقان قۇبىلىسقا وتە ءجۇردىم – باردىم قاراپ، سالماقتاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزبەسەك، بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسىلىققا اكەلە قويماس. ويسىزدىقتىڭ بارار جەرى بەلگىلى. ويسىز بولۋ – توپاستانۋدىڭ باسى.
جەر بەتىنە جۇمىر باستى پەندە بولىپ كەلگەن سوڭ، ەڭ الدىمەن ادام بوپ قالۋ ماسەلەسىن الدىڭعى كەزەككە جىلجىتۋ كەرەك بولار! ويتپەيىنشە، ءبىز ءوز بەينەمىزدى ءوزىمىز مۇلدە جوعالتىپ تىنامىز. ال، ونىڭ ارعى جاعى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى جاعداي.
دەمەك، ادامدىق قالىپتىڭ باعا جەتپەس التىن قازىعى – سەنىم مەن سەزىم جويىلماسىن دەسەك، وسى باستان مىقتاپ ويلانايىق، اعايىن! سول ەكى ۇعىم عانا ادام بالاسىن سىيلاستىق اتتى اقسارايعا باستاي بەرمەكشى!
سىيلاستىق سارايىنىڭ قوس پەرزەنتى – سەنىم مەن سەزىم تۋرالى ءتاتتى ويلار سانامىزدان ەشقاشان شىقپاعانى ابزال.
***
ءبارى دە قابىرعالى قازاق ەلىنىڭ كۇمبىرلەي توگىلەتىن، ارۋاعىڭدى قوزدىرىپ الا جونەلەتىن قاسيەتتەرى كۇيلەرى مەن كەڭ جايلاۋدا ارقانى كەڭگە سالىپ، ەمەن-جارقىن دەمالىپ، اڭگىمەنى ارىدەن قوزعاپ ايتۋعا اسا ىڭعايلى دا جايلى قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ يۋنەسكو كولەمىندە ەسەپكە الىنۋىنان باستالىپ كەتكەن جوق پا!
كۇي – تاريح! كۇي – قازىنا! كۇي – حالقىمنىڭ قۋانىشى مەن مۇڭى!
كيىز ءۇي – جىلىلىق! كيىز ءۇي – مەيىرىمدىلىك ۇياسى! كيىز ءۇي – قازاعىمنىڭ بەت-بەينەسى مەن ايبارى!
ەندەشە حالقىمنىڭ باعا جەتپەس قاسيەتتى قازىنالارى قاي زامان، قاي ۋاقىتتا دا قۇرمەتكە بولەنە بەرسىنشى دەپ تىلەيىك!
جولتاي جۇمات، جازۋشى
Abai.kz
