Ishki ister organdary degende it kórgen eshkikózdenip, qaytarylmaghan kegi, alynbaghan aqysy barday jegeni ─ jelim, ishkeni ─ iring bolatyndar kóp. Búl sonau kenes kezinen qúqyq qorghau organdarynyng erkin oy iyesin halyq jauy retinde qudalaghannan bergi «mirasqa» qalghan eski ýrdis. Búnyng ózi astarynda psihologiyalyq aspektileri mol óz aldyna jeke әngimeleudi kerek etetin taqyryp.

Ýrikken ýidegisin, qoryqqan qoradaghysyn aldyrghandar eng aldymen solargha baryp jýginedi. Biz búl jerde polisiya qyzmetkerlerine memleket tarapynan berilgen mindetterden bólek, osy bir memlekettik qyzmetting әr kim ýshin qajettiligi turaly aityp otyrmyz.  Áytpese poliyseylerding de sory bes eli. Qazirgi kýni olardyng ong imidjin qalyptastyrugha barynsha kýsh salynyp jatyr. Poliyseylerding «ózining is-әreketterimen qogham tarapynan negizdi syngha sebepker bolmau, synaghany ýshin qudalaugha jol bermeu, ong syn-eskertpelerdi, kemshilikterdi jong men ózining qyzmetin jaqsartu ýshin paydalanugha, adal, әdil, qarapayym da sypayy bolyp, jalpy qabyldanghan moralidyq-etikalyq normalardy saqtau» - mine, zannamada belgilengen olardyng qyzmettik etikalyq ólshemderi. Osylargha say bolu olardyng kýndelikti mindeti. Desek te jazylatyn zang men ony jýzege asyru tәjiriybesinde alshaqtyq kóp. Búlar bir zattyng eki jaghynday bolsa da, ala-qúlalyq jetip artylady. Solardyng bir parasyna toqtalyp ótsek deymiz.

       Birinshiden, jalpy, qylmys ─ qoghamnyng barlyq salasyna tәn әleumettik qúbylys. Ásirese biylikting sayasi, ekonomikalyq túrghydaghy «sәtsiz» qabyldanghan sheshimderinen keyin beleng alatyn bir zandylyq bar. Búl әr kez bolyp túratyn tabighy faktor.

       Ótkendi bajaylasaq, kenes memleketining irgesi sógilgennen keyin qoghamymyzda qylmys pen úiymdasqan qylmys qarqyny kýrt ósti. Sol uaqyttarda ekpini men tepkini qatty qylmystylyqtan da qalyp qoymau ýshin elimizde sottyq-qúqyqtyq reformalar tym asyghys jasalyp jýrgizildi. Sonyng saldarynan qúqyq qorghau organdary men úiymdasqan qylmystyng damu qarqyny birkelki dengeyde bolmady, qayta kerisinshe, qylmys atauly «biliktilikpen» memlekettik biylikting býkil buyndaryna jegi qúrttay dendep enip, qúqyq qorghau organdarynyng býkil kýsh-qúraldarymen, mýmkindigimen salystyrghanda, kóp artyqshylyghy bar aiyrmashylyqtar tudyrdy. Býgingining biyiginen baghalasaq, qúqyq qorghau organdary ýzdiksiz ósu, damu ýstindegi qylmystylyqqa úzaq uaqyt boyyna qarsy túrulary tym әlsiz, mardymsyz bolghanyn jasyrmauymyz qajet. Áljuazdyq tanytqany ─ tarihy fakt. Halyqtyng «auruyn jasyrghan óledi» degen ótkir sóz iyirimi osyndayda aitylsa kerek. Qazirgi uaqyt naqyshyna qaray qayta ózgertilip, tolyqtyrylyp jatqan qúqyq salasyndaghy zannamalar sonyng jarqyn aighaghy. Osylaysha salystyrmaly týrde az-kem tarihy sheginis jasauymyzdyng maqsaty qylmysqa qarsy kýres jýrgizger memlekettik qyzmet erekshe manyz alsa da, onyng keyde sәtsizdikke úshyrauy da әbden mýmkin degendi aighaqtau ghana...

Ekinshiden, әrbir alqaly bas qosularda, ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyalarda, dóngelek ýstelderde qylmystylyqtyng naqty jaghdayy men qúqyq qorghau qyzmetining tiyimdiligining shynayy kórinisi resmy qúqyqtyq statistikalarda, vedomstvolyq kórsetkishterde bir-birine sәikes kelmeytini jii aitylyp jatady. Ony býrkemeleuding qajeti shamaly. Aradaghy ótken jiyrma jyldan astam uaqyt tәjiriybesi kórsetkendey, qoldanystaghy zannamalar qylmystylyqtyng jay-kýii men dengeyin týpkilikti ózgerte ala qoyghan joq. Býgingi kýni qayta qabyldanyp jatqan әkimshilik, qylmystyq, qylmystyq is jýrgizu (prosess) kodeksteri jiberilgen osy kemshilikterdi boldyrmaugha, býtindeuge, qazirgi qoghamdyq qajettilikti óteuge úmtylystyng kórinisi. Qúqyq qorghau jýiesi әli kýnge deyin úiymdastyrylu jaghynan qiyndyqtar kórip keledi, al múnyng ózi qúqyq qorghau qyzmetine keri әserin tiygizeri aidan anyq. Búghan alystan dәlel izdeuding qajeti joq. Mәselen, Elbasynyng 2014 jylghy 6 tamyzdaghy «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik basqaru jýiesin odan әri jetildiru jónindegi sharalar turaly» Jarlyghymen kýshti qúrylymdargha qatysty qyzmettik funksiyalar qayta bóliske týsti. Ásili, qanshama zertteu institutary men ortalyqtary bar ministrlik bir qadam bolsa da alda jýrui kerek qoy. Qylmystylyqtyng aldynda taghy da uaqyt jaghynan útylamyz ba degen qauip te joq emes.

Ýshinshiden, shynayy ómirding obektivtik shyndyqtaryna jauap bererdey qúqyq qorghau organdary qyzmetin baghalaudyng bilgili bir ólshemdik kriyteriylerding joqtyghy qoghamymyzda qúqyqtyq negilizmdi tughyzyp, vedomstvolyq mýdde baghytynda basymdyqtar aluy, adamdar men azamattardyng qúqyghyn sapaly qorghaugha ziyanyn tiygizeri de әbden mýmkin. Qúqyq qorghau, sonyng ishinde ishki ister organdarynyng qylmysqa qarsy kýresining manyzy erekshe degendi taghy da qaytalap aitamyz. Onyng ong nәtiyjelerining qoghamnyng hal-ahualyna tikeley әser bar. Jalpy alghanda búl nәtiyjeler azamattardyng zandy mýddeleri men bostandyqtarynyng qorghalu dәrejesining naqty kórsetkishi desek, artyq ketpeymiz. Qylmys pen qúqyq búzushylyqtyng aldyn alu, boldyrmau, jolyn kesu sekildi t.b. kóptegen mindeti bar qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetinde adam qúqyghy basty oryngha qoyylady. Paradoks osydan kórinedi. Jalpy qúqyq qorghau qyzmetining sipaty qúqyqty shekteu bolyp tabylady. Osynday orayda qúqyq qorghau organdarynda ortaq problemalyq mәsele tuyndaydy. Múny shartty týrde ekige bólemiz: 1) qúqyqtyq tәrtipti qamtamasyz etu jәne 2) adamnyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qaltqysyz saqtau. Ásili, búl eki maqsattyng belgili bir tepe-tendigi bolsa da, ózara sәikestiligi eki úday. Óitkeni, bir jaghynan, memleket kez kelgen jaghdayda bekitilgen qúqyqtyq rejimdi qoldaugha, zandylyqtyng jalpyqúqyqtyq qaghidatyn qamtamasyz etuge  mәjbýr bolsa, ekinshi jaghynan, alghashqysynda qanshalyqty maqsatqa jetse, adamnyng demokratiyalyq qúqyqtary men bostandyqtaryn sonshalyqty shekteytini belgili. Osyghan baylanysty adamdy qúqyqtyq túrghyda shekteu dәrejesin anyqtauda qajet etetin bir qatar qaghidattar (prinsipter) kerek dep bilemiz. Mәselen: 1) zang normalary men zandyq kýshi bar qúqyqtyq aktilerdi qoldanuda Konstitutsiyada belgilengen qúqyqtyq shekteudi qatang ústanu qaghidaty; 2) naqty kategoriyalargha bekitilgen shekteu sharalaryn engizu; 3) jekelengen qúqyqtardy shekteu bolmaghan jaghdayda jalpy shekteuler men qúqyqtyq retteudi qoldanu.

Tórtinshiden, zang jasaushylar azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau jónindegi polisiyanyng mindetine airyqsha nazar audarghan. Búl mәseleler qúqyq qorghau qyzmeti, ishki ister organdary turaly, ózge de zandarynyng ón-boyynda naqty kórinis tabady. Áytse de әttegen-ay degizetin aqaulyqtar da joq emes. Sonyng biri – qoghamdyq tәrtipti qorghaugha úiymdar men azamattardyng erikti qatysuyn qamtamasyz etuden kórinedi. «Qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etuge azamattardyng qatysuy turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zany bar. Onda «jergilikti atqarushy organdarmen birlese otyryp, qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etuge qatysqan azamattargha belgilengen ýlgidegi kuәlikterding jәne omyrau belgilerining qajetti sanyn dayyndau jónindegi mәseleni sheshsin jәne olardyng esepke alynuy men paydalanyluyn baqylaudy qamtamasyz etsin, uchaskelik polisiya punktterining bazasynda qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etuge qatysatyn azamattardy qúqyqtyq dayarlaudy úiymdastyrsyn» delingen. Alayda búl qaghaz jýzinde ghana qalyp otyr. Biz saualnama jýrgizgendegi respondntterding kóbi búl zannyng júmys istemeytinin aitady. Búryn kenes kezinde әr týrli mekeme, júmys oryndarynan jiberilgenderge ótemi ýshin enbek demalysyna qosymsha kýnder qosylatyn. Qazirgi boyynsha qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etuge qatysatyn azamattardy kótermeleu sharalary: alghys jariyalau, gramotamen marapattau, aqshalay syilyqaqy beru, jergilikti ókildi jәne atqarushy organdar óz qúzyreti sheginde aiqyndaytyn ózge de sharalar belgilengen. Jasyratyny joq, әuelgi kezde búl bastama tym jaqsy bastaldy da ayaghy siyrqúiymshaqtanyp ketti. Búndaghy halyqty qyzyqtyratyny aqshalay syiaqy ghoy. Áuelde studentter qauymy belsendilik tanytty da. Degenmen qabyldanghan zandardyng jýzege asuynyng úiymdastyrylu jaghynan kóp kemshilikter bar.

Oyymyzdy týiindey ketsek, qúqyqtyq memlekette senim — yqpal etuding basty әdisi. Elimizde zandy qúrmetteu daghdysyn qalyptastyru — әli de basty maqsattardyng biri bolyp qala bermek. Kón qúryssa qalybyna barady deydi. Bizdiki qylmys kópshilikpen ghana auyzdyqtalatynyn taghy da bir eske salu edi.

Eleujan SERIMOV,

polisiya polkovniygi.  

Qaraghandy qalasy.