ىشكى ىستەر ورگاندارى دەگەندە يت كورگەن ەشكىكوزدەنىپ، قايتارىلماعان كەگى، الىنباعان اقىسى بارداي جەگەنى ─ جەلىم، ىشكەنى ─ ءىرىڭ بولاتىندار كوپ. بۇل سوناۋ كەڭەس كەزىنەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ەركىن وي يەسىن حالىق جاۋى رەتىندە قۋدالاعاننان بەرگى «ميراسقا» قالعان ەسكى ءۇردىس. بۇنىڭ ءوزى استارىندا پسيحولوگيالىق اسپەكتىلەرى مول ءوز الدىنا جەكە اڭگىمەلەۋدى كەرەك ەتەتىن تاقىرىپ.

ۇرىككەن ۇيدەگىسىن، قورىققان قوراداعىسىن الدىرعاندار ەڭ الدىمەن سولارعا بارىپ جۇگىنەدى. ءبىز بۇل جەردە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن مىندەتتەردەن بولەك، وسى ءبىر مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءار كىم ءۇشىن قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز.  ايتپەسە پوليتسەيلەردىڭ دە سورى بەس ەلى. قازىرگى كۇنى ولاردىڭ وڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋعا بارىنشا كۇش سالىنىپ جاتىر. پوليتسەيلەردىڭ ء«وزىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىمەن قوعام تاراپىنان نەگىزدى سىنعا سەبەپكەر بولماۋ، سىناعانى ءۇشىن قۋدالاۋعا جول بەرمەۋ، وڭ سىن-ەسكەرتپەلەردى، كەمشىلىكتەردى جويۋ مەن ءوزىنىڭ قىزمەتىن جاقسارتۋ ءۇشىن پايدالانۋعا، ادال، ءادىل، قاراپايىم دا سىپايى بولىپ، جالپى قابىلدانعان مورالدىق-ەتيكالىق نورمالاردى ساقتاۋ» - مىنە، زاڭنامادا بەلگىلەنگەن ولاردىڭ قىزمەتتىك ەتيكالىق ولشەمدەرى. وسىلارعا ساي بولۋ ولاردىڭ كۇندەلىكتى مىندەتى. دەسەك تە جازىلاتىن زاڭ مەن ونى جۇزەگە اسىرۋ تاجىريبەسىندە الشاقتىق كوپ. بۇلار ءبىر زاتتىڭ ەكى جاعىنداي بولسا دا، الا-قۇلالىق جەتىپ ارتىلادى. سولاردىڭ ءبىر پاراسىنا توقتالىپ وتسەك دەيمىز.

       بىرىنشىدەن، جالپى، قىلمىس ─ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ءتان الەۋمەتتىك قۇبىلىس. اسىرەسە بيلىكتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق تۇرعىداعى ء«ساتسىز» قابىلدانعان شەشىمدەرىنەن كەيىن بەلەڭ الاتىن ءبىر زاڭدىلىق بار. بۇل ءار كەز بولىپ تۇراتىن تابيعي فاكتور.

       وتكەندى باجايلاساق، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ىرگەسى سوگىلگەننەن كەيىن قوعامىمىزدا قىلمىس پەن ۇيىمداسقان قىلمىس قارقىنى كۇرت ءوستى. سول ۋاقىتتاردا ەكپىنى مەن تەپكىنى قاتتى قىلمىستىلىقتان دا قالىپ قويماۋ ءۇشىن ەلىمىزدە سوتتىق-قۇقىقتىق رەفورمالار تىم اسىعىس جاسالىپ جۇرگىزىلدى. سونىڭ سالدارىنان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ۇيىمداسقان قىلمىستىڭ دامۋ قارقىنى بىركەلكى دەڭگەيدە بولمادى، قايتا كەرىسىنشە، قىلمىس اتاۋلى «بىلىكتىلىكپەن» مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بۇكىل بۋىندارىنا جەگى قۇرتتاي دەندەپ ەنىپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بۇكىل كۇش-قۇرالدارىمەن، مۇمكىندىگىمەن سالىستىرعاندا، كوپ ارتىقشىلىعى بار ايىرماشىلىقتار تۋدىردى. بۇگىنگىنىڭ بيىگىنەن باعالاساق، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ۇزدىكسىز ءوسۋ، دامۋ ۇستىندەگى قىلمىستىلىققا ۇزاق ۋاقىت بويىنا قارسى تۇرۋلارى تىم ءالسىز، ماردىمسىز بولعانىن جاسىرماۋىمىز قاجەت. الجۋازدىق تانىتقانى ─ تاريحي فاكت. حالىقتىڭ «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن وتكىر ءسوز ءيىرىمى وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. قازىرگى ۋاقىت ناقىشىنا قاراي قايتا وزگەرتىلىپ، تولىقتىرىلىپ جاتقان قۇقىق سالاسىنداعى زاڭنامالار سونىڭ جارقىن ايعاعى. وسىلايشا سالىستىرمالى تۇردە از-كەم تاريحي شەگىنىس جاساۋىمىزدىڭ ماقساتى قىلمىسقا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەر مەملەكەتتىك قىزمەت ەرەكشە ماڭىز السا دا، ونىڭ كەيدە ساتسىزدىككە ۇشىراۋى دا ابدەن مۇمكىن دەگەندى ايعاقتاۋ عانا...

ەكىنشىدەن، ءاربىر القالى باس قوسۋلاردا، عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيالاردا، دوڭگەلەك ۇستەلدەردە قىلمىستىلىقتىڭ ناقتى جاعدايى مەن قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىنىڭ شىنايى كورىنىسى رەسمي قۇقىقتىق ستاتيستيكالاردا، ۆەدومستۆولىق كورسەتكىشتەردە ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيتىنى ءجيى ايتىلىپ جاتادى. ونى بۇركەمەلەۋدىڭ قاجەتى شامالى. اراداعى وتكەن جيىرما جىلدان استام ۋاقىت تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، قولدانىستاعى زاڭنامالار قىلمىستىلىقتىڭ جاي-كۇيى مەن دەڭگەيىن تۇپكىلىكتى وزگەرتە الا قويعان جوق. بۇگىنگى كۇنى قايتا قابىلدانىپ جاتقان اكىمشىلىك، قىلمىستىق، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ (پروتسەسس) كودەكستەرى جىبەرىلگەن وسى كەمشىلىكتەردى بولدىرماۋعا، بۇتىندەۋگە، قازىرگى قوعامدىق قاجەتتىلىكتى وتەۋگە ۇمتىلىستىڭ كورىنىسى. قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى ءالى كۇنگە دەيىن ۇيىمداستىرىلۋ جاعىنان قيىندىقتار كورىپ كەلەدى، ال مۇنىڭ ءوزى قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىنە كەرى اسەرىن تيگىزەرى ايدان انىق. بۇعان الىستان دالەل ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلەن، ەلباسىنىڭ 2014 جىلعى 6 تامىزداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىعىمەن كۇشتى قۇرىلىمدارعا قاتىستى قىزمەتتىك فۋنكتسيالار قايتا بولىسكە ءتۇستى. ءاسىلى، قانشاما زەرتتەۋ ينستيتۋتارى مەن ورتالىقتارى بار مينيسترلىك ءبىر قادام بولسا دا الدا ءجۇرۋى كەرەك قوي. قىلمىستىلىقتىڭ الدىندا تاعى دا ۋاقىت جاعىنان ۇتىلامىز با دەگەن قاۋىپ تە جوق ەمەس.

ۇشىنشىدەن، شىنايى ءومىردىڭ وبەكتيۆتىك شىندىقتارىنا جاۋاپ بەرەردەي قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتىن باعالاۋدىڭ بىلگىلى ءبىر ولشەمدىك كريتەريلەردىڭ جوقتىعى قوعامىمىزدا قۇقىقتىق نەگيليزمدى تۋعىزىپ، ۆەدومستۆولىق مۇددە باعىتىندا باسىمدىقتار الۋى، ادامدار مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن ساپالى قورعاۋعا زيانىن تيگىزەرى دە ابدەن مۇمكىن. قۇقىق قورعاۋ، سونىڭ ىشىندە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىلمىسقا قارسى كۇرەسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە دەگەندى تاعى دا قايتالاپ ايتامىز. ونىڭ وڭ ناتيجەلەرىنىڭ قوعامنىڭ حال-احۋالىنا تىكەلەي اسەر بار. جالپى العاندا بۇل ناتيجەلەر ازاماتتاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قورعالۋ دارەجەسىنىڭ ناقتى كورسەتكىشى دەسەك، ارتىق كەتپەيمىز. قىلمىس پەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ، بولدىرماۋ، جولىن كەسۋ سەكىلدى ت.ب. كوپتەگەن مىندەتى بار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىندە ادام قۇقىعى باستى ورىنعا قويىلادى. پارادوكس وسىدان كورىنەدى. جالپى قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىنىڭ سيپاتى قۇقىقتى شەكتەۋ بولىپ تابىلادى. وسىنداي ورايدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا ورتاق پروبلەمالىق ماسەلە تۋىندايدى. مۇنى شارتتى تۇردە ەكىگە بولەمىز: 1) قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ جانە 2) ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قالتقىسىز ساقتاۋ. ءاسىلى، بۇل ەكى ماقساتتىڭ بەلگىلى ءبىر تەپە-تەڭدىگى بولسا دا، ءوزارا سايكەستىلىگى ەكى ۇداي. ويتكەنى، ءبىر جاعىنان، مەملەكەت كەز كەلگەن جاعدايدا بەكىتىلگەن قۇقىقتىق رەجيمدى قولداۋعا، زاڭدىلىقتىڭ جالپىقۇقىقتىق قاعيداتىن قامتاماسىز ەتۋگە  ءماجبۇر بولسا، ەكىنشى جاعىنان، العاشقىسىندا قانشالىقتى ماقساتقا جەتسە، ادامنىڭ دەموكراتيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن سونشالىقتى شەكتەيتىنى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى ادامدى قۇقىقتىق تۇرعىدا شەكتەۋ دارەجەسىن انىقتاۋدا قاجەت ەتەتىن ءبىر قاتار قاعيداتتار (پرينتسيپتەر) كەرەك دەپ بىلەمىز. ماسەلەن: 1) زاڭ نورمالارى مەن زاڭدىق كۇشى بار قۇقىقتىق اكتىلەردى قولدانۋدا كونستيتۋتتسيادا بەلگىلەنگەن قۇقىقتىق شەكتەۋدى قاتاڭ ۇستانۋ قاعيداتى; 2) ناقتى كاتەگوريالارعا بەكىتىلگەن شەكتەۋ شارالارىن ەنگىزۋ; 3) جەكەلەنگەن قۇقىقتاردى شەكتەۋ بولماعان جاعدايدا جالپى شەكتەۋلەر مەن قۇقىقتىق رەتتەۋدى قولدانۋ.

تورتىنشىدەن، زاڭ جاساۋشىلار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى پوليتسيانىڭ مىندەتىنە ايرىقشا نازار اۋدارعان. بۇل ماسەلەلەر قۇقىق قورعاۋ قىزمەتى، ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى، وزگە دە زاڭدارىنىڭ ءون-بويىندا ناقتى كورىنىس تابادى. ايتسە دە اتتەگەن-اي دەگىزەتىن اقاۋلىقتار دا جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى – قوعامدىق ءتارتىپتى قورعاۋعا ۇيىمدار مەن ازاماتتاردىڭ ەرىكتى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋدەن كورىنەدى. «قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە ازاماتتاردىڭ قاتىسۋى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى بار. وندا «جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە قاتىسقان ازاماتتارعا بەلگىلەنگەن ۇلگىدەگى كۋالىكتەردىڭ جانە ومىراۋ بەلگىلەرىنىڭ قاجەتتى سانىن دايىنداۋ جونىندەگى ماسەلەنى شەشسىن جانە ولاردىڭ ەسەپكە الىنۋى مەن پايدالانىلۋىن باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتسىن، ۋچاسكەلىك پوليتسيا پۋنكتتەرىنىڭ بازاسىندا قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە قاتىساتىن ازاماتتاردى قۇقىقتىق دايارلاۋدى ۇيىمداستىرسىن» دەلىنگەن. الايدا بۇل قاعاز جۇزىندە عانا قالىپ وتىر. ءبىز ساۋالناما جۇرگىزگەندەگى رەسپوندنتتەردىڭ كوبى بۇل زاڭنىڭ جۇمىس ىستەمەيتىنىن ايتادى. بۇرىن كەڭەس كەزىندە ءار ءتۇرلى مەكەمە، جۇمىس ورىندارىنان جىبەرىلگەندەرگە وتەمى ءۇشىن ەڭبەك دەمالىسىنا قوسىمشا كۇندەر قوسىلاتىن. قازىرگى بويىنشا قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە قاتىساتىن ازاماتتاردى كوتەرمەلەۋ شارالارى: العىس جاريالاۋ، گراموتامەن ماراپاتتاۋ، اقشالاي سىيلىقاقى بەرۋ، جەرگىلىكتى وكىلدى جانە اتقارۋشى ورگاندار ءوز قۇزىرەتى شەگىندە ايقىندايتىن وزگە دە شارالار بەلگىلەنگەن. جاسىراتىنى جوق، اۋەلگى كەزدە بۇل باستاما تىم جاقسى باستالدى دا اياعى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. بۇنداعى حالىقتى قىزىقتىراتىنى اقشالاي سىياقى عوي. اۋەلدە ستۋدەنتتەر قاۋىمى بەلسەندىلىك تانىتتى دا. دەگەنمەن قابىلدانعان زاڭداردىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋ جاعىنان كوپ كەمشىلىكتەر بار.

ويىمىزدى تۇيىندەي كەتسەك، قۇقىقتىق مەملەكەتتە سەنىم — ىقپال ەتۋدىڭ باستى ءادىسى. ەلىمىزدە زاڭدى قۇرمەتتەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ — ءالى دە باستى ماقساتتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك. كون قۇرىسسا قالىبىنا بارادى دەيدى. بىزدىكى قىلمىس كوپشىلىكپەن عانا اۋىزدىقتالاتىنىن تاعى دا ءبىر ەسكە سالۋ ەدى.

ەلەۋجان سەرىموۆ،

پوليتسيا پولكوۆنيگى.  

قاراعاندى قالاسى.