Baqyt Baytybaeva. Bizding kórshiler

(Ángime)

Kórshiler, jalpy qyzyq adamdar ghoy. Tuystay bolyp, arasyna qyl ótpeytin kórshiler bolady. Arasyna tegene-tabaq jýgirip túratyn kórshiler bolady. Qyz alysyp, qyz berisken kórshiler bolady. Arazdasyp, dýrdaraz bop jýretin kórshiler bolady. Jýz shayysyp, bir-birin kórmestey bop, týtigip jýretin kórshiler bolady. Meyram –toyda tórge shapshyp shyghyp, sóz bermeytin kórshiler bolady. Kisi-qara jinalghanda, kómektesip, qalbalaqtap, jýgirip jýretin kórshiler bolady. Qayta-qayta qaryz aqsha súrap, mazany ala beretin kórshiler bolady. Esikten syghalap, әr nәrseni bir súramshaqtanyp jýretin kórshiler bolady. Bir mәshiyne shóp artyq әkelse, kóre almastay, qyzghanyshtan kýiip jýretin kórshiler bolady. Araq-sharapty bólisip ishpese, as batpaytyn kórshiler bolady. Aulasyndaghy anau-mynau júmystargha qolqabys tiygizbese, ómirin bos ótkizgendey kóretin kórshiler bolady. Aynalasyndaghy ýilerding irili-úsaqty maldaryn eni-týsine deyin tanyp, basy aughan jaqqa qayqayyp ketip bara jatqan jaghynan keri búryp, aulasyna deyin jetkizip salatyn kórshiler bolady. Qazanyna bir shókim et týsip ketse, manaydaghylardy shaqyrghysy kelip túratyn kórshiler bolady. At-tonyn ala qashyp, sәlem beruge erinip, qayqang qaghyp óte shyghatyn kórshiler bolady. Qúrghaq sózdi sapyryp, shy basyn syndyrmaytyn kórshiler bolady. Ár nәrseni syltauratyp, ósek sózdi sapyru ýshin kirip-shyghatyn kórshiler bolady. Bir kórgenin jattap alyp, qayta-qayta qaqsay beretin kórshiler bolady. Jaqsysyn sәl jasyrynqyrap, jamanyn sәl asyrynqyrap el-júrtqa jariya salyp jýretin kórshiler bolady. Sәresin óz ýiinde emes, kórshining ýiinde ishetin kórshiler bolady. Kórshining ýstinen jana búiym kórse, kórimdik bergisi kelip túratyn kórshiler bolady. Enesin jamandaghysy kelip túratyn kórshiler bolady. Kelinin maqtaghysy kelip túratyn kórshiler bolady. Kórshining jetip qalghan balalaryna qarap, «shirkin-ay» dep tamsanatyn kórshiler bolady. Kórshining jetip qalghan balalaryna qarap, qyzghanyshtan doldanyp jýretin kórshiler bolady. Shuyldaghan balalardy ýiine shaqyryp, sýzbe-qúrt, kәmpit ýlestiretin kórshiler bolady. Aulasyna kirip ketken balalardy syqpyrtyp quyp shyghatyn kórshiler bolady. «Atana aita bar» dep, úrty tompighan balagha qúrdastyq qiqar sózderdi jattatqyzyp jiberetin kórshiler bolady. «Sening qyzyng mening úlyma layyq emes» dep, qyrsyghatyn kórshiler bolady. «Sening úlyng mening qyzymnyng búrymyna da tatymaydy» dep, jauap qaytaratyn kórshiler de bolady. Aulasyna kirip ketken úsaq maldy taban astynda soyyp, jep alatyn kórshiler bolady. Qaqpasyna sýikenip túrghan iri maldy qas qaraya joq qylatyn kórshiler bolady. Bireuding aulasynda jayylyp túrghan kiyim-keshekti kóz ala bere, kóterip ketetin kórshiler bolady. Alysqa ketse, ýiding kiltin tapsyryp ketetin kórshiler bolady. Tórkindep bara jatsa, bayynyng ash qalmauyn ótinip, qadaghalap tapsyryp ketetin kórshiler bolady. Issaparlap bara jatsa, bala-shaghasynyn aman-saulyghyna qarap túrudy súrap ketetin kórshiler bolady. Auruhanagha jatyp qalsa, malymdy sen jayghay sal dep, senetin kórshiler bolady. Qolym tiymeydi, jemisterdi is qylarsyng dep, baqshasyna kirgizip jiberetin kórshiler bolady. Soghym soyylsa, ishek-qaryngha ie bolghysy kelip túratyn kórshiler bolady. Balama qaray salynyz dep, júmysyna alansyz kete beretin kórshiler bolady. «Bizdim ýide sizding at, bizding úndy jep qoydy» dep, shaghym aita keletin kórshiler bolady. Ónim kóp shyqty, sen almasang obal bolady dep, aulasyna ýiip-tógip tastap ketetin kórshiler bolady. Kórshi júbayynyng kәrtópke jerik bolghanyn estip, túqymdyqqa qoyghan kәrtóbin, bir týiirin ózine qaldyrmastan týbimen qoparyp, aparyp tastaytyn kórshiler bolady. Alghysy kelip túratyn kórshiler bolady. Bergisi kelip túratyn kórshiler bolady. Bireuding alghanyn, bireuding bergenin týgendep jýretin kórshiler bolady. Alghan nәrsesin qaytarghysy kelmeytin kórshiler bolady. Bergen nәrsesin úmytyp ketetin kórshiler bolady.

Alghan demekshi alghysy kelip túratyn bizding bir-eki kórshimiz bolghan. Alghanda súrap alsa jaraydy-au. Ýlkender júmysta, balalar sabaqta jýrgende, aulagha emin-erkin kirip, qalaghanyn alyp kete bergendi únatatyny sonday, otyz jyldan astam kórshi bolghanda, olargha qoy degen biz bolmadyq, osy alghanym da jeter degen olar bolmady. Amandyq-saulyq týzu bolsyn dep, bet-jýz shayyspadyq. Biz dep otyrghanym, әke-sheshem. Tek, baqshany taptap, otap ketetinderi jangha batatyn. Áldebir әngime qozghala qalghanda, balalargha aitshy, pomidordyng sabaghyn ýzbey, qiyardyng japyraqtaryn japyrmay, almanyng bútaqtaryn syndyrmay, malinanyng jemisterin myjghylamay, qaraqatty janyshtamay alsyn. Bәri otalyp qalsa, kelesi jyly neni jeymiz, degeni bar mamamnyng sol kórshi apaygha. Sodan beri pomidordyng sabaghy ýzilmedi, qiyardyng japyraghy japyrylmady, almanyng bútalary synbady, malinanyng jemisteri myjghylanbady, qaraqat janyshtalmady. Al, kәrtóp kýzge taman jýieli týrde qoparyla berdi. Úsaqtau shyqqan jyly ýsh-tórt týp qoparylyp qalady. Iri shyqqan jyly bir týp te jetetin bolu kerek. Mal jayghap bolghannan keyin, jaghatyndaryng dep әkemning ýiip qoyatyn tezek-qilaryna da oqtyn- oqtyn shabuyl jasalyp túrady. Ákem әdetinshe: «oy, әken» deydi de qoyady. Mamam sabyr saqtap: «Alatyn bolsandar, shetin kertpey, syndyrmay, úntaqtap, kónge ainaldyrmay alyndar» deydi. Shetteri kertilmeytin, synyp, kónge ainalmaytyn boldy. Ákem qúrylysta bolghasyn, aulada tóbe-tóbe bolyp aghash jinalyp qalady kýz kezinde. Jazghy túrym, sol tóbe-tóbe ýiilgen aghashtar sidiyp-sidiyp, jetimsirep qalady. Kelesi jyly taghy sol. Odan arghy jyly da. Odan arghysynyng arghy jyly da. Itterding biri qartayyp, birin atyp, endi biri úrlanyp jatty. Olardan qalghan ýishikke janadan әkelgen kýshikter iyelik etti. Auladaghy bar dýnie tasylyp jatty. Ýy iyeleri kelgende itter qúiryqtaryn búlghandatyp qarsy alady. Shәuildep jýrip, ýiilgen otynnyn, aghashtardyn, shóp qoranyng manayyna ertip barady. Kinәmiz joq degendey birtýrli jýzben qarap, kórshi ýiding terezin kórsetip, ýrip-ýrip qoyady.

Ýlkenderding ýlken dýniyelerin әketip jatsa, bizderdin, balalardyng oiynshyqtary da tasylyp jatty. Júmysynda beriletin syiaqyny alghan sayyn mamam dýkennen qúshaq-qúshaq etip oiynshyqtar әkeledi. Ay sonynda sonyng bәri kórshining aulasynda jatady. Monshaqtarym da, kitaptarym da, quyrshaqtarym da, basqalary da.

Aqyl kire bastady-au deymin, әlde, jalyqty ma, әkem júmysqa keterde qoragha qúlyp salatyndy shyghardy. Endi tauyq, júmyrtqa, qystan qalghan etik-pimalar, aiyr- kýrekter, tyrnauyshtar men oraq-balghalar aman qalatyn boldy. Aghashtar sol ketkenimen ketip jatty. Shópti bizding mal kórshining malymen bólisti. Qiy-tezek jinalatyn qoragha da ilgek ilindi. Oghan pysqyrghan kórshi bolmady, tyshqannan beter bir sheti kertilip jatty. Sóitip, alghan baghytynan bir mysqal da auytqymay, tasymal qyzmeti jalghasyp jatty. Ýielmeli-sýielmeli onshaqty balanyng aldy jetilip, biri oqugha ketip, biri túrmys qúryp, biri qyzmetke túra bastaghanda, qiy-tezek tasu tyiylyp, kәrtóp qazyluyn qoyyp, baqshagha shabuyl bәsensidi.

Taghy bir bas auru - kómir mәselesi boldy. Qys qatty bolghasyn, alty-jeti tonna kómir týsirtedi әr jyly. Bala kýnimizde sol kómir aulada, qarda kómilip jata beretin. Kýn sanap kemip bara jatqanyn kórip, әkemiz kómirdi aulanyng búryshyna qaray yghystyrdy. Kómir alghan betinen qaytpay, kemigenin jalghastyra berdi. Qaqaghan qysta qúrylys salyp jýretin әkemning densaulyghy syr berdi. Ákelgen alty-jeti tonna kómirdi eki ýige bólisu qiyn eken. Oghan taghy bir-eki tonna qosylady. Bir keshte aulagha eski avtobustyng qanqasy keldi. Esik-terezelerinen aiyrylghan, donghalaqtary aidalagha qanghyp ketken, týr-týsining qanday bolghany belgisiz, jauyn astynda әbden dirdektep, tattyng dәmin tata bastaghan, kezindegi avtobustyng qanqasy. Aulanyng bir quysyna ornalasty. Búrynghy tereze bolghan quystargha taqtay japsyryldy. Qar astynda jatyp әbden jaman ýirenip qalghan kómir sol qanqagha kirgisi kelmey, әreng kóndi. Aula tazaryp qaldy. Odan sayyn tazarta týseyin degendey, kýnde qar jauady. Qar laqtyrysyp, qarmen atysyp, qar shygharyp, bizder, balalar mәre- sәremiz.

Birde, tanerteng úiqymyz ashylmay, aulagha shyqsaq, kómir qora jaqtan úzynnan-úzaq, jip-jinishke bolyp sozylghan, qar ýstindegi qap-qara izdi kórdik. Iz eshqayda búrylmastan, túp-tura kórshining aulasyna kirip, joq bolady. Qar jaughanyn toqtatpady. Bir ret payda bolghan iz de óz degeninen qaytpay, kýnde bizdi esik aldynda qarsy alatyn boldy. Týn ayazdy bolghandyqtan, qara tóbetimiz shópke kirip alyp, jylynyp qalghyp ketetin bolsa kerek. Ákemning amaly tausyldy. Qara tóbet sony sezdi bilem, jyly ornyn kómir qoragha auystyrdy. Bastalghanyna biraz jyldar bolyp qalghan qyzyq sol kezde jalghasty.

Tanerteng әkem dalagha shyqsa, jana jaughan qardyng ýstindegi adamnyng izin kóredi. Onyng qasynda erip bara jatqan tóbetting izderi. Jip-jinishke bolyp syzdyqtap ketip bara jatqan kómirding izi bayqalmaydy. «Bú qalay?» dep oilanyp bolghansha, eki ýidin, toyys, eki aulanyng arasyn bólip túrghan shaghyn torshanyng artynan, noghay ma, shala qazaq pa, әiteuir tilin shaynap pa, búryp pa sóileytin, kórshi, Kәrima apaydyng ashy ýni shyghady:

- Shónghali, әy Shónghaliy... әlde qayda, aitam qayda... shelekter qayda... әper qayda...

Kórshi apaydyng ne aitqanyn úqpay, әkem an-tan. Kórshi apay qoldaryn erbendetip, kómir qora jaqty kórsetip túr.

Dýnie tónkerilip jatyr dese de, ayaqtaryn asyqpay basatyn әkemiz ayandap kómir qora jaqqa barsa... týnde jaughan qardyng betinen shalqalay qúlaghan adam denesining bastyrylyp qalghan izin kóredi. Jәne ony manaylap jýgirgen tóbetting izderi. «Meni kórinder» degendey eki shelek túr miz baqpay kómir qoranyng tap aldynda. Birine jartylay kómir salynypty. Ekinshisi bos. Mәselening mәn-jayy týsinikti bola bastady. Shóp arasyndaghy jyly ornyn kómirding ýstine auystyrghan tóbetimizding úiqysyn bólgen týngi qonaq onsha únamasa kerek. «Mynau qaysyn-ey? dep jón súraspaq bolyp, ars ete týskende, kórshi, Kәrima apay serektey qúlapty. Qansha aitqanmen, kýnde kórip jýrgen jýz tanys kórshi ghoy, betin jalap, esin kirgizip, әiel adamgha týnde jalghyz jýrgen jaramas dep, aulasyna deyin shygharyp salypty. Ákemning myrs etip kýlip jibergenin kórip, kórshi apay әdetinshe, shala qazaqsha, shala birdemeshe bastyrmalata jóneledi:

- Shónghaly deym, әi, Shónghali, iyting qayda... baylamaysyng qayda... Jýregim úshty qayda... óle jazdadym qayda... iyting betimdi jalady qayda... shelekterdi әper qayda...

Qúdayy kórshi ghoy, әkemiz shelekterdi toltyryp kómir salyp, kórshi apaydyng qolyna ústatady. Týndegi adal qyzmetining búlay jalghasqanyn kórgen tóbet iyesine bir qarap, kórshi apaygha bir ýrip, týkke týsinbese kerek.

Aghash jonudyng sheberi ghoy, әkemiz júmystan kelisimen, balta, shapqysyn alyp, jinishke aghashtardan jonyp, kertip, bir-birine qiystyryp, shegelep, qaghyp, qara tóbetimizding boyynan sәl asatynday qorshau-qaqpa jasap qoydy. Oghan úsaq-týiek jinalatyn qoranyng sóresinde esinep jatqan qara qúlyp ilindi. Ákem óz-ózine riza. Ákemning sheberligin kórip, mamam riza. Endi aulagha jana jaughan qardyng sәnin eshqanday qara iz býldirmeydi. Onyng esesine...

Tanghy altyda aulagha shyqqan әkemdi kórshi auladan shyqqan, Kәrima apaydyng ashy dauysy kýtip aldy:

- Shónghaly deym, әi, Shónghaliy... qaqpa qoydyng qayda... aitpadyng qayda...... pәltómdi jyrtty qayda... jersy pәltó qayda... nanym ketti qayda... aitam qayda, kýlme qayda... pәltom jyrtty qayda...

Ákem kýle jýrip, kómir qora jaqqa barsa, keshegi jasap qoyghan alasa qaqpa-qorshau aghashtarynyng birining ýstinde jelbirep túrghan kórshi apaydyng pәltósining etegin kóredi. Kelgen jangha kisimising dep qaramastan, qara tóbetimiz myzghymastan jata berse kerek. Sharuany endi qaqpa-qorshau aghashtary tyndyrypty. Eki shelek ýirenshikti ornynda túr miz baqpay. Ishteri bos. Onsyz da ketik kýrek jartylay synyp jatyr jerde.

Qansha aitqanmen bәlen jyl irgeles bolghan, alaghan bolghanymen, jau shapty dep attandaytynday anau-mynau jat qylyqtary joq kórshi ghoy. Ákem shelekterge kómirdi toltyra salyp, Kәrima apaydyng aulasyna qoyady.

- Pәltóm tóleysing qayda... Jersy pәltóm qayda... Jiyrma jyl bold qayda...

Yqylyq ata kýlgen әkemiz, malaqayyn basyna qisayta kiyip, diplomatiyalyq úsynys jasaydy:

- Ói, әken... Kómirdi tógip, shelekterdi beri әpkel. Taghy salyp bereyin.

Kómir shelekter eki aula arasynda әrli-berli jýgiriskennen keyin, pәltó dauy sheshildi...

Átten, ómirding zany ghoy, auyldy, aulany, qyryq jylday syryna da, jyryna da qanyq kórshilerdi qimasa ta, dәm búiyrtyp, basqa audanda túratyn apayym qolyna kóshirip aldy kәri sheshemizdi. Biz kóship bara jatqanda, әkemning azan shaqyryp qoyghan «Ýsenghaliy» atyn qashanda «Shónghaliy» dep ataytyn Kәrima apay qatty syrqattanghanyna qaramastan, tayaghyna sýienip, ayaqtaryn әreng dep basyp kelip, qaqpagha kiruge shamasy kelmey, iyekteri kemsendep «Joldaryng bolsyndy» aityp, shygharyp saldy.

Qylyqtary qabaq shytqyzarday bolsa da, uaqyt óte kele, kýlip eske alghyzatynday kórshilerding bolghany jaqsy-aq.

Kórshileriniz aman jýrsin.

Abai.kz