4 nauryz kýni Pavlodar qalasynyng №17 orta mektebinde qayghyly oqigha boldy. 8 «D» synybynyng oqushysy Aleksandr Lihanovty ózimen qatarlas oqityn 8 «E» synybynyng balasy pyshaqtap óltirdi. 15 jyl boyynda diyrektor qyzmetin atqaryp, №17 mektepti qaladaghy aituly ýzdik oqu ordalarynyng qataryna qosqan Galina Shindlyarskaya da sol týni óz aryzymen júmysynan ketti. Býgingi kýnde mektep ishi tynysh. «Eshten kesh jaqsy» dep mektep basshylary qauipsizdik sharalaryn arttyryp, múnday oqighalardy boldyrmau ýshin mektepte beynekameralar ornatugha ótinish bildirgen. Alayda 14 jastaghy bozbala albyrt shaghynda ólip ketti. Oghan kim kinәli, jalpy osy oqigha qalay boldy degen súraqtargha jauap izdep, anyq-qanyghyn bilu maqsatynda arnayy jurnalistik zertteu jýrgizgen edik.

Qazirde osy oqighagha qatysty ýsh jaqty dau aitushylar bar. Aldynghylary mektep basshylaryn kinalaydy. Jauapqa eng aldymen solardy tartu kerektigin aitady. Sebebi songhy uaqyttary mektep ishinde tәrtipsizdik beleng alyp, tәrbie júmystaryna asa mәn berilmegen kórinedi. Inspektordyng ózi júmysyna birde kelip, birde kelmey jýrgen. Osynday qannen-qapersiz jaghdaydan keyin qylmystyq әreket oryn alghan.

4 nauryz kýni Pavlodar qalasynyng №17 orta mektebinde qayghyly oqigha boldy. 8 «D» synybynyng oqushysy Aleksandr Lihanovty ózimen qatarlas oqityn 8 «E» synybynyng balasy pyshaqtap óltirdi. 15 jyl boyynda diyrektor qyzmetin atqaryp, №17 mektepti qaladaghy aituly ýzdik oqu ordalarynyng qataryna qosqan Galina Shindlyarskaya da sol týni óz aryzymen júmysynan ketti. Býgingi kýnde mektep ishi tynysh. «Eshten kesh jaqsy» dep mektep basshylary qauipsizdik sharalaryn arttyryp, múnday oqighalardy boldyrmau ýshin mektepte beynekameralar ornatugha ótinish bildirgen. Alayda 14 jastaghy bozbala albyrt shaghynda ólip ketti. Oghan kim kinәli, jalpy osy oqigha qalay boldy degen súraqtargha jauap izdep, anyq-qanyghyn bilu maqsatynda arnayy jurnalistik zertteu jýrgizgen edik.

Qazirde osy oqighagha qatysty ýsh jaqty dau aitushylar bar. Aldynghylary mektep basshylaryn kinalaydy. Jauapqa eng aldymen solardy tartu kerektigin aitady. Sebebi songhy uaqyttary mektep ishinde tәrtipsizdik beleng alyp, tәrbie júmystaryna asa mәn berilmegen kórinedi. Inspektordyng ózi júmysyna birde kelip, birde kelmey jýrgen. Osynday qannen-qapersiz jaghdaydan keyin qylmystyq әreket oryn alghan.

Ekinshi bir toptyng sózderine qaraghanda, jasóspirimning ólimine basshylyqtyn, múghalimderding esh kinәsi joq eken. №17 mektepte әri ketse oqushylardyng sabaqqa kelmeui siyaqty balang qiyanqylyqtar bolyp túrady, al múnday oqighany búryn-sondy qúlaq esitken emes. Óitkeni, mektep ishindegi tәrtip qatal, tәrbie júmystary tiyisti dengeyde jýrgiziledi. Al qylmys jasaghan 8 «E» synybynyng oqushysy búl mektepke Reseyden ótken jyldyng qyrkýieginde ghana auysyp kelgen. Qújatyn tapsyrarda minez-qúlqyna, tәrtibine baylanysty bir japyraq qaghaz da bolmaghan. Barlyq kinә sonda. Qylmysker de sol. Ony zanmen jazalau kerek deydi.

Endi eng bastysy, ýshinshi jaqtyng pikirine nazar audarynyzdar. Olardyng aituynsha, Aleksandr abaysyzda óltirilgen eken. Oqushylar arasyndaghy tóbeles әdettegi aqsha talap etken jaghdaydan tuyndamaghan. Qylmys jasaghan M. onsyz da auqatty otbasynyng balasy. Kerisinshe jana mektepke auysqan ol ózge balalar tarapynan qysym kóre bastaydy. Mektep ústazdarynyng da әrdayym úrsyp, jekip otyrghandyghy balagha psihologiyalyq túrghyda әser etken bolsa kerek. Al tóbeles kezinde ol qorghanamyn dep abaysyzda Aleksandrdi óltirip alghan.

Búl keltirilgen ýsh pikirding de ózindik shyndyqqa janasymy bar. Sondyqtan 4 nauryz kýngi qayghyly oqighany basynan bastap taldap kórelik...

Oqigha qalay boldy?

Qoghamdyq qauipsizdik basqarmasynyng kәmiletke tolmaghandardyng isi jónindegi agha inspektory, polisiya mayory Qamzina Bibigýl Tóleshqyzynyng sózinshe oqigha bylay bolghan kórinedi. Sol kýni qylmys jasaghan M. esimdi 8 «E» synybynyng oqushysy mektepke qyzghylt týsti kóilek kiyip keledi eken. Ony kórgen basqa synyptyng balalary mazaqtap, namysyna tiyetin sózder aitqan. Yzagha bulyqqan M. qatarlas oqityn synyptyng balasy Aleksandrmen sózge kelip qalady da, ony sabaqtan keyin sóilesuge shaqyrady. Sol kýngi sabaq kestesi boyynsha 8 «D» synybynda bes sabaq ótkizilui tiyis edi. Alayda pәn múghalimining olimpiadagha dayyndyghy bolyp, oqushylar bir sabaqqa erte shyghady. M. esimdi oqushy osy uaqytta ýiinen pyshaq әkelip ýlgeredi. Sodan song ekeui mektepting stadionynda kezdesedi, aralarynda lezde tóbeles bastalyp ketedi. Eshkim ara týspeydi. Sol kezde Aleksandrding fizikalyq jaghynan әldeqayda kýshtirek ekendigin bayqaghan M. ýiinen alyp kelgen pyshaqty onyng jýrek túsyna súghyp alady. Qansyrap jatqan Aleksandrdi kórgende jinalyp qalghan oqushylar da jan-jaqqa qashyp jóneledi. 14 jastaghy oqushy auyr jaraqattan sol jerde jan tapsyrady.

Rasymen «Sumasshedshaya semnashka» ma?

Qayghyly oqighadan keyin ile-shala №17 mektep jayly mәlimetter jinay bastadyq.  Qoynauynda 50 jyldyq tarihy bar oqu ordasynyng qalamyzdaghy aituly mektepterding biri ekeni belgili. Qay bilim jarysy bolmasyn, atalghan mektepting oqushylary qúr alaqan qaytpaydy, mektep ishindegi iluli diplomdar men maqtau, marapattau qaghazdary kózding jauyn alady. Alayda, internet betteri biz kýtpegen jaghymsyz derek tauyp berdi. Ghalamtorda №17 mektepke qatysty týrli beynetýsirilimder órip jýr eken. Mәselen, Kiwi.kz saytynan «Sumashedshaya semnashka» vidiosyn ashyp qarasanyz, janynyz týrshigedi. Tal týste bolghan №17 mektep ishindegi 20 shaqty balanyng arasyndaghy tóbeles qarapayym qaltafonmen týsirilgen. Keyin arnayy montajdalynyp, internetke salynghan. Osydan-aq mektep ishindegi tәrbie júmystarynyng qanday dengeyde bolghandyghyn baghamday beriniz.

Biz №17 mektepke barghanymyzda, aldymen mektepting ainalasyna nazar audardyq. Birinshi bayqaghanymyz, biyik aghashtardyng samsaghan bútaqtary mektep terezesinen qaraghan kisige stadion betin kórsetpeydi eken. 4 nauryz kýngi qylmys dәp sol stadion ishinde bolghan edi. Mektep manyndaghy key túrghyndardyng aituynsha, búl stadion týngi uaqyttary jasóspirimderding tóbeles alanyna ainalady. Tipti keybir túrghyndar myltyq dauystaryn estigenderin jasyrmaydy. Ekinshiden, №17 mektep Kataev kóshesining boyynda ornalasqan. Kóshening arghy betine ótseniz, syrahanany kóresiz. Múnyng ózi qanday da bir zang búzushylyqtyng bar ekenin bayqatsa kerek. Ýshinshiden, №17 mektepting ornalasqan many kýrdeli bolyp tabylady. Irgesinde №24, №4 mektepter bar. Búl eki mektepting de әuelden kriminaldyq jaghdayy qiyn. Sondyqtan qatang baqylau osy aimaqqa kerek-aq.

Bizding №17 mektepke baruymyzdyng negizgi maqsaty qaza tapqan Aleksandr men qylmys jasaushy M. esimdi oqushy jayly kenirek aqparat alu edi. Alayda, әu bastan mektep psihology jauap beruden bas tartty. Onyng sebebin keyinirek bildik. Al mektep diyrektorynyng qyzmetin atqarushy Aqmaral Temirbolatqyzymen sóileskenimizde, ol búryn-sondy mektepte asa ýlken tәrtipsizdikter bolmaghanyn jetkizdi. Biraq, mektep inspektorynyng tarapynan ketken qatelikterdi de jasyrmady. Aqmaral Temirbolatqyzynyng aituynsha, mekteptegi inspektor qyzmetin әiel adam atqarghan eken. Kishkentay balasy da bolghan. Sondyqtan keyde júmysqa kele almay jatsa, mektep basshylyghy oghan týsinistikpen qaraugha tyrysqan. Qylmys jasalghan 4 nauryz kýni de inspektor júmys ornynda bolmaghan.

Al tәrbie isining mengerushisi Ogursova Tatiyana Petrovnanyng aituynsha mektep ishindegi tәrtibi nashar balalardyng týgeli esepke alynghan. Esepke aludyng ózi ýsh týrge bólinedi eken. Birinshisi - MIB (mektep ishilik baqylau). Búghan kóbinese sabaqqa kelmey, tәrtipsizdik kórsetken balalar iligedi. №17 mektepte MIB-ke engizilgen 7 bala bar eken. Ekinshi týri - qauipti top (gruppa riska). Búghan qylmys jasaugha beyimi bar (alkogoli, esirtki) balalar jatqyzylady. 4 nauryz kýngi qylmysty jasaghan M. esimdi jasóspirim osy toptyng qatarynda bolghan. Ýshinshisi - ODEN tirkeuindegi jasóspirimder. Búghan qylmys jasaghan nemese ýstinen qylmystyq is qozghalghandar kiredi. Tatiyana Petrovna ODEN esebinde mektepting eki balasy túrghanyn jetkizdi.

Mektepting dene shynyqtyru pәnining múghalimi Anatoliy Vladimirovich qaza tapqan Aleksandr jayly aitqan kezde tereng kýrsine týsti:

- Aleksandr ata-anasynyng jalghyz ghana balasy bolatyn. Men odan ýlken ýmit kýtetinmin. Ózi de asa sabyrly, eshkimge soqtyqpaytyn bala bolatyn. Fizikalyq dayyndyghy joghary boldy. Turnikke  10-15 ret tartylugha kýshi jetetin edi. Sport mektebinde futbolgha qatysatyn. Al M. esimdi oqushy qylmys jasaydy dep mýlde oilamap edim. Óte tәrbiyeli otbasynyng balasy boldy. Symbatty edi. Ózin qalayda erekshe ústaytyn. Mening oiymsha, oghan dúrys qarym-qatynas jetispedi. Óitkeni, jasóspirimderding osy jastaghy kezeninde  psihologiyalyq ózgerister payda bolady. Óz basym oghan barynsha jaqynday týsuge tyrystym. Alayda sportqa degen qúmary azdau boldy. Atasymen jaqsy aralasqanmyn. Ýnemi maghan kelip, jiyenining sabaqqa qatysuyn, ýlgerimin súrap qadaghalap jýretin.

Mektep jayymen tanysqan bizder múghalimder qúramymen de әngimelesken edik. Barlyghy búrynghy mektep diyrektory Galina Shindlyarskayanyng iskerlik, úiymdastyrushylyq qabiletin basa aityp, onyng qyzmetten ketkenine ókinish bildirdi. Bolghan oqighagha qatysty Galina Shindlyarskayanyng esh kinәsi joq ekenin, onyng óz qyzmetin minsiz abyroymen atqarghanyn dәlelmen aighaqtaytyn 100 ústazdyng qoly qoyylghan paraqty baspasóz bettterinde kórsetuimizdi ótindi. Áriyne 15 jyl boyy enbek terin tógip, №17 mektepti joghary dengeyden kórsete bilgen adal basshygha barlyq kinәni ýiip-tógu dúrys emes. Shyntuaytyna kelsek, búl iske qatysty basqa da basshylardy jazyqty etuge bolady. Mәselen, mektep inspektorynyng júmysta jii bolmaytyny aityldy. Sonda onyng ornyn uaqytsha basqa qyzmetkermen auystyrugha bolmas pa edi? Mәselening anyq-qanyghyn anyqtau maqsatymen qoghamdyq qauipsizdik basqarmasynyng kәmiletke tolmaghandardyng isi jónindegi agha inspektory polisiya mayory Qamzina Bibigýl Tóleshqyzymen súhbattastyq.

«Mektep inspektoryn kinәlamanyzdar!»

- Bibigýl Tóleshqyzy, 17 mektepte oryn alghan qylmystyq oqigha jayynda ne aita alasyz?

- Qylmysty kәmiletke tolmaghan M. esimdi oqushy jasady. Búryn Reseydegi sheshesining janynda bolatyn. Qyrkýiek aiynda osyndaghy atasy men apasynyng qolyna kóship keldi. Anasynyng tәrbiyesi biraz qataldau bolsa kerek. Al apasy men atasy tym erkeletip jibergen. Bala jana mektepke kelisimen ózin kóshbasshy etip kórsetkisi keldi. Ózin renjituge jol bermeytin. Aleksandr ekeuining arasyndaghy tóbeles qas qaghym sәtte bolghan. Sózben kelispey qalghan oqushylardyng arasyndaghy kiykiljing ólimmen ayaqtaldy...

- Sizderding úsynystarynyzben bekitiletin mektep inspektorlarynyng negizgi júmysy qanday?

- Mektep inspektorlarynyn  qajettiligi jayly mәsele respublika dengeyinde 2000 jyldan kóterile bastady. Sondyqtan 2002 jyldan bastap mektep inspektorlaryn bekitudi qolgha aldyq. Alghashqyda shaghyn audandaghy 3-4 mektepke bir inspektor taghayyndaytyn edik. Biraq búl óte kýrdeli, auyr ekenin týsinip, 2005 jyldan bastap әrbir mektepke bir inspektordan taghayyndaldy. Qazir oblys boyynsha 87 mektep inspektory bar: Pavlodar qalasynda - 50, Ekibastúz qalasynda - 26, Aqsuda - 9, Pavlodar audanynda - 1 jәne Aqtoghay audanynda - 1. Olar negizinen 372 búiryqqa say  kriminaldyq jaghdaylar tuyndauy mýmkin bilim ordalaryna taghayyndalyp, ondaghy oqushylar arsyndaghy qylmystyq oqighalardyng aldyn alady.

- Endeshe, №17 mekteptegi inspektordyng júmysyna qanday bagha beresiz?

- Ol jerde mektep inspektoryn kinәli dep aitugha bolmaydy. Júmysynda bolmady degen sóz - jalghan. №17 mektepting inspektory óz júmysyn tolyqqandy atqarghan. Ony kinәlamanyzdar. Al qatelikting kóbi mektep diyrektory, psihology jәne tәrbie isining mengerushileri tarapynan ketken. Sonday-aq, qazirgi kezdegi ata-analardyng tәrbie berudegi osaldyghyn aitar edim. Balalaryn kiyindirip, tamaqtandyryp qana qoymay, olardyng tәrbiyesine de asa mәn beru qajet. Mәselen, sol №17 mekteptegi bolghan qylmysty jasaushy M. esimdi oqushyny alayyqshy. Bylay qarasaq, ol bala materialdyq jaghynan tolyqtay qamtylghan boldy. Esh nәrsege taryqqan joq. Esh qiyndyq kórmedi. Tek atasy men apasynyng kónil bólui azyraq boldy. Bala sol sebepten erkinsip ketken.

«Ol óte tәrbiyeli bala...»

Bizding qaza tapqan Aleksandrding әke-sheshesimen tildesuimizge mýmkindigimiz bolmady.  Auyr qayghydan bas kótere almay qara jamylghan otbasyny mazalamaugha tyrystyq ta. Al qylmys jasaghan M. esimdi oqushynyng atasy men apasyna jolyqqanymyzda olardyng qatty kýizeliste ekenin kórdik. Aleksandrding ólimi olargha da qatty batsa kerek. Qos qayghy qos jaqtap, jalghyz jiyenderining temir tordyng ar jaghyna týskendigi de qynjyltady. Atasynyng aituynsha, jiyenin 9-synyptan keyin kadettik mektepke bermek oiy bolghan eken. Óitkeni, óte jigerli, namysty, batyl bala bolghan. Ár qadymyn andap basyp, әr sózin oilanyp sóileytin. Óte tәrbiyeli, sypayy bolatyn. Jiyenining múnday qylmysqa baruyna ne týrtki bolghanyn bilmeydi. Barlyq jaghdayy jasalghan edi. Ózining jeke kompiuteri, oghan tartylghan Internet jelisi, óz bólmesi, qysqasy zamannyng talabyna say dýniyening barlyghy bolghan.

Al Reseydegi Bratsk qalasynan kelgen sheshesi úlynyng kisi óltirgenine әli de senbeydi:

- Mening úlym óte sabyrly bolatyn. Artyq sóileudi de únatpaytúghyn. Qazir qarasam, mektep múghalimderi, tәrbie isining mengerushileri bolsyn barlyghy derlik mening úlymdy bastan-ayaq jaman jaghynan kórsetuge әlek. Alayda onyng intellektisi, oilau qabileti óte joghary bolatyn. Mәselen, №17 mektepte onyng IQ koeffiysenti eng jogharghy bolyp sanaldy. Múny mekteptegi psiholog jýrgizgen test dәleldep otyr. Osydan keyin mening úlymdy qalaysha tәrbiyesiz, qiyanqy deysizder? Key gazet betterinde bizding otbasymyzdy da nashar dep jazyp jiberipti. Alayda, olay emes. Mening әkem de, anam da joghary bilimdi, aituly bedeli bar azamattar. Ózim Reseyde joghary bilim alyp jatyrmyn. Úlymdy soghan baylanysty әke-sheshemning janynda uaqytsha bola túrsyn dep jibergen edim. Al endi mynanday súmdyq jaghdaygha tap bolyp otyrmyz. Úlymnyng ómiri temir tordyng ar jaghynda ótuin qalamaymyn.

Statistika

Biyl kәmeletke tolmaghandardyng arasynda jalpy sany  403 qylmystyq is qozghalyp otyr. Búl tek ontýstik bólimining qortyndysy ghana. Oblys kóleminde qarastyratyn bolsaq, biyl qalamyzdyng 28 (ótken jylghy kórsetkish 31 bolatyn), Ekibastúzdyng - 11, Aqsudyng - 6, Bayanauyldyng - 6, Sharbaqtynyng - 1, Jelezinkanyng - 2, Uspenkanyng - 2 mektebinde qylmystyq faktiler tirkelip otyr.

Tyghyryq

№17 mektepte bolghan qayghyly oqighany qorytyndylay kele myna bir mәseleni aiqyn týsindik. Býgingi kýni elimizdegi jastar sayasaty dúrys jýrgizilmeude. «Auruyn jasyrghan óledi», №17 mektepte oryn alghan qayghyly oqigha jastar qoghamynda payda bolghan dertting bir kórinisi. Ol býgin ne erteng qaytalanuy әbden mýmkin. Qazirde múghalimdik qyzmettegi kez-kelgen adamnan súrasanyz, jyl ótken sayyn oqushylar tәrtibinin, psihologiyasynyng ýdemeli týrde jyldam ózgerip bara jatqanyn jasyrmay aitady. Búl - jahandanu prosesining aldyn-ala boljanghan «nәtiyjesi». Endigi jerde mektep inspektory qauqarsyz. Búghan tek memleket tarapynan úiymdastyrylatyn ghylymy baghdar qajet. Kýndelikti kabelidi TV men internet betterindegi zorlyq-zombylyq, atys-shabys, normativti emes leksika, seks pen erotika mektep jasyndaghy balalar miyn ayausyz ulap jatyr. 1960 jyldardyng ózinde Stenford uniyversiytetining belgili ghalymy Alibert Bandura ózining jýrgizgen zertteulerin jariyalaydy. Ol agressiyalyq әreketteri bar kinofilim kórsetkennen keyin 88 % balalardyng sol әreketterdi qaytalaytynyn dәleldep berdi. Al býgingi Filimderdi klassifikasiyalau basqarmasynyng diyrektory Djeyms Ferman qanday da bir jastar arasyndaghy qylmys bolmasyn ony teleekranda kórsetilgen zorlyq-zombylyqpen úshtastyryp otyr.

Býgingi zamanda ata-analardyng óz balalaryna kýndelikti kýibeng ómirden kónil bólui azaydy. Qazirgi jas múghalimder de basqa. Bilim men tәrbiyeni qatar úshtastyryp beruding mәnisin bile bermeydi. Mekteptegi múghalimin ekinshi anasynday qúrmetteytin oqushyny keziktiru qiyn qazir. Mektep diyrektorlarynyng da jaman әdet tauyp alghandaryn esty bastadyq. Mәselen, mektep ishindegi qylmys jasaghan balalardyng sanyn әdeyilep azaytyp kórsetui arqyly mektep diyrektorlary basshylyq tarapynan syngha úshyramaudyng әreketin jasaydy eken.

Qysqasy,  Pavlodar oblysynda jastar arasyndaghy qylmys órship barady. Endi ghana 15 jasqa tolatyn Aleksandr da óz synyptasynyng qolynan qaza tapty. Nege? Jasóspirimder arasy qanday sebepten qatigezdenip barady? Osy saualdargha oy salyp kórelikshi...

Saltanat NYSANBEKOVA,

Quandyq TANABAS.