Otandyq telearnalardan «Astana EKSPO-2017» ÚK» AQ tapsyrysymen Ámire Qashaubaevtyng oryndauyndaghy «Balqadisha» әnin leytmotiv etken shaghyn beynerolikter kórsetile bastaghanyn kózimiz shalyp jýr. Onda Mayra Múhamedqyzy, Ayman Músaqojaeva syndy óner maytalmandary bastaghan otandyq sahna júldyzdary Ámirening әnin әuezin búzbay, janasha shyrqaydy. Al 1925 jyly dәl osy әndi әnshi Ámire Parijde ótken «EKSPO» kórmesinde әueletkenin birimiz bilsek, birimizge ol beymәlim. Aragha ghasyr salyp, qayta janghyrghan búl oqighany úrpaq sabaqtastyghy, dәuir ýndestigi desek, qatelespespiz, sirә.

Belgili muzyka zertteushisi, Qazaq­stannyng enbek sinirgen qayratkeri, «Qúrmet» ordenining iyegeri, «Sazgen» ansamblining negizin salushy Jarqyn Shәkerim qazaqtyng mandayyna bitken birtuar perzenti, qaytalanbas talant iyesi Ámire Qashaubaev jayynda qúndy derekterdi úsynghan. Ol Ámirening oryndauynda fonografqa jazylghan «Aghash ayaq» pen «Balqadisha» әnderine restavrasiyalyq tazartu júmystaryn jasaghan. Muzyka zertteushisi әnshining 1925 jyly Parijge qalay barghany jayynda bylay deydi: «Sol jyly Parijde ótpek «dýniyejýzilik dekora­tivtik óner kórmesine» qatysu ýshin Kenes Odaghyndaghy әr respub­liy­kanyng mandayaldy әnshi, kýishi, biyshilerin shaqyrtu bastalady. Shetelde KSRO imidjin kóteru ýshin Stalinning ózi sonday tapsyrma beredi. Ony úiymdastyru sol kezdegi RSFSR Halyq aghartu komissary A.Lunacharskiyge jýktelipti. Soghan baylanysty Lunacharskiy Semeyge arnayy jedelhat jiberedi. Habardy alysymen Ámire mausym aiynyng ortasynda jolgha shyghady». IYә, búl kezde Mәskeude Parijdegi dýniyejýzilik dekorativtik óner kórmesine qatysu ýshin әzirlik qyzu jýrip jatqan-dy. Ýmitkerlerding barlyghy «sen túr, men atayyn» deytin myqtylar – ukrainalyq O.Federovskaya, ózbek biyshisi Tamara hanum, әnshi Kary Yakubov, Ázerbayjannan kelgen Shevket hanum Mamedova, Armeniyadan Sukiyasov, Hariybekishvili, Kahurov, bashqúrtstandyq tendessiz qurayshy Júmabay Esenbaev jәne Ámire Qashaubaev. Parijde ótetin konsert baghdarlamasyn dayyndau orystyng әigili qalamgeri Vladimir Mayakovskiyge jýktelgen eken. Osy jerde aita keter bir jayt, Ámire men V.Mayakovskiyding arasynda jaqsy syilastyq baylanys bolghan kórinedi.

Fransiyadaghy «EKSPO» kórme­sine arnalghan alghashqy konsert 1925 jylghy 20 shilde kýni dekorativtik óner sharasynyng KSRO pavilionynda bastalady. Kenes әrtisteri Parij teatrlarynda barlyghy 11 konsert beredi. Ámire barlyghyna da qatysyp, «Besqarager», «Balqadisha», «Smet», «Dudaray», «Aghash ayaq», «Jalghyz arsha», «Ýsh dos», «Qaratorghay», «Qy­zyl biday» әnderin oryndaydy. Bir aita keterligi, qiyandaghy Fransiyagha qazaq topyraghynan tek Ámire ghana barghan. Sol tústa Parijde jýrgen últ qayratkeri Mústafa Shoqay Kenes elinen kelgen delegasiyany kórip, airyqsha qatty quanypty. Tipti, Ámireni kórip, kónili bosap, kózine jas alghan kórinedi. M.Shoqaygha Kenes ókimeti jau bolghanymen, halqy jau emes, ol әrtisterding basy-qasynda jýrip, kóp qolghabys tiygizgen. Parijdi aralatyp, qydyrtyp jýrip, Ámirege aghalyq niyetin tanytyp, su jana kostum kiygizgen. Mústafa Shoqay әnshi inisin Otanyna shygharyp salyp túryp, Ahmet Baytúrsynov, Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatovtargha hat jazyp jiberedi. Alayda, tabighatynan adal, óner adamyna tәn anghaldyghy bar Ámire ol hatty jolda úrlatyp alady.

Elge kelgennen keyin onyng Fransiyada últ qayratkeri – Mústafa Shoqaymen kezdesuin, odan syi-siyapat aluyn totalitarlyq biylik teriske sanap, tergep-tekserip әurege salady.

Ámire turaly kóp aityla bermey­tin taghy bir әngime bar. Ánshi­ning eskertkishin túrghyzugha jetpisinshi jyl­dardyng ishinde Dinmúhamed Qonaev­tyng ózi tәuekel etip, 7 myng rubli bólgizgen eken. Osynsha qara­jatqa T.Andrushenko degen mýsinshi biyiktigi 7 metr bolatyn enseli eskert­kish túrghyzady. Búghan el qatty quan­ghan. Ol uaqytta әnshi resmy aqtal­ghanymen, әli de bolsa qatygez jýiening tas qúrsauy jiby qoymaghan kez. Sol súrqiya saya­sattyng kesiri bolsa kerek, eskertkish úshty-kýili joghalyp ketedi.

Bir tәube deytinimiz, elimiz tәuel­sizdigin alghannan keyin últy­nyng atyn aiday әlemge alghash ta­nytqan Ámirege arnap Semey qala­synyng tórine eskertkish ornatty.

Ámirening әnshilik ónerin, bire­gey talantyn Romen Rollan, Anatoliy Lunacharskiy, Álkey Marghúlan, Sә­bit Múqanov, Múhtar Áuezov syndy qalamy qarymdy azamattar jazyp ketken. Sahna sheberi Qaliybek Quanyshbaev ol jóninde bylay deydi: «Ong jaq alqymynda moynynyng qal­tasy bar edi. Soghan bar demdi toltyryp ap, ýnemdep shygharyp, kópke deyin dem almaytyn». «Parij aptalyghy» gazetining 1925 jylghy 24-31 shilde aralyghyndaghy sandarynda «Ghajayyp dauys iyesi Ámire Qashaubaev últ aspaby dombyranyng sýiemeldeuimen óz elining jan-jýieni balqytqan әnderin salyp berdi» dep erekshe tandana jazghan maqalalar basylghan.

Ámire qaytys bolghanda kýlli qazaq kýnirenip joqtaghan. Ol kýni respublikalyq basylymdargha kópte­gen qazanamalar, kónil aitular shy­ghady. Jazushy Sәken Seyful­lin «Kazah­stanskaya pravda» gaze­tine: «Shyr­qaghan әnimen әlemdi tandan­dyr­ghan, Anry Barbus pen Romen Rollan tә­rizdi kórnekti mәdeniyet qayrat­ker­lerin shyn kónilmen sýisin­dirgen әnshi Ámire dýniyeden ozdy» dep ah úrady.

Ánshi Ámirening dauysyn 1974 jyly alghash tapqan Jarqyn Shәkerim qúndy materialgha qalay kezikkeni turaly kenirek әngimelegen edi. Ol kisining aituy boyynsha, sol jyldary Qyrghyzstannyng birinshi hatshysy T.Ýsibәliyev degen kisi D.Qonaevqa «Kompartiyanyng 50 jyldyghy bolghaly jatyr, soghan oray Qyrghyzstannyng Sayaqbay Qaralaev, Estemes Túrsynәliyev, Úrqash Mәmbetәliyev, Tughanbay Ábdiyev sekildi manasshylarynyng jәne әigili qyrghyz oryndaushy­larynyng kýitabaghyn shygharugha kómektessenizder» degen mazúnda hat jazyp, ótinish jasaydy. Ol kezde kýitabaqqa jazu studiyasy Orta Aziya boyynsha Almaty men Tashkentte ghana bolatyn. Sodan keyin Qazaq KSR Mәdeniyet ministrligining tapsyrmasymen Almaty kýitabaqqa jazu studiyasynyng diyrektory Seyilhan Qúsayynov muzyka zertteushisi Jarqyn Shәkerimdi shaqyrtyp, mәn-jaydy aitady. «Júlqynghan jas kezim, ә degenshe Qyrghyzstannan bir-aq shyqtym. Bishkekte jarty jylday jýrip, kólemdi kýita­baq shygharu ýshin Qyrghyz radiosynan biraz shygharmalardy jazyp aldyq. Endi qalghanyn Mәskeuden qospaqshymyz. Onda sapaly jazbalar óte kóp. Ortalyq Memlekettik múraghattyng fono-foto qújattar jәne dybys jazu bóliminde saqtalghan qyrghyz qoryn aqtaryp, manasshylardy izdep jýrgen edim. Qalyng shannyng arasynda jatqan qonyr kitap qolyma týsip, ondaghy Ámirening esimi, ol oryndaghan әnderding tizimi, sonday-aq fonografqa jazylghan dauys taspasynyng nómiri kózime ottay basyldy. Quanghanymnan kózimnen qalay jas shyghyp ketkenin de bilmey qalyppyn» dep aghynan jaryldy Jarqyn agha. Qyzyghy sol, qazaqtyng mandayaldy әnshisining múrasy sonau Mәskeu múraghatynyng qyrghyz bóliminde jatyr. Keybir tústary óship ketken. Ony kópshilikting tyndauyna layyqtaghan qazaq muzykasynyng janashyrlary Qazaq KSR Mәdeniyet ministri Jeksenbek Erkimbekovting tikeley tapsyrmasymen Ámirening әnderi jazylghan kýitabaqty shygharady.

Múnymen qosa ghalym byltyr Mәdeniyet jәne aqparat ministr­ligining tapsyrmasymen Mәskeu men Sankt-Peterburgke attanyp, eki aigha juyq múraghat qoparyp, qazaq ónerpazdarynyng 200-den astam dauysyn alyp kelgen edi. Olardyng ishinde Jambyl Jabaevtyng óz oryndauynda otyzynshy jyldary jazylghan, búryn-sondy el estimegen bir tolghauy, Kenennin, Qalqa Japsarbaevtyn, Qayyp Aynabekovtin, Mayasar Ja­paqovtyng ýntaspalary, basqa da jәdigerler bar. Osy tizimning ishinde Ámire Qashaubaevtyng Parijdegi ótken dýniyejýzilik «EKSPO-1925» kórmesinde shyrqaghan әnderi de bar. Búl – qazaq mәdeniyeti ýshin tendesi joq, úshan-teniz baylyq ekeni ras. Mәskeuden jetken dybystyq jәdigerler negizinen 1930-1950 jyldarda jazylghan. «Sorbonna uniyversiytetining eki ghalymy – doktor Shramek pen professor Perno qazaq әnshisining dauysyn Parijde jýrgen jerinde fonograf apparatyna jazyp alghan eken. Sol jazbalar uniyversiytet múraghatynda boluy mýmkin», – deydi Jarqyn Shәkerim.

P.S. Endi Ámirening Parijde salghan әnderi bolashaqta Astanada ótetin EKSPO halyqaralyq kórmesining Qazaqstan últtyq pavilionynda shyrqalyp túrsa qanday ghajap!

Maqsat ÁDILHAN.

Abai.kz