وتاندىق تەلەارنالاردان «استانا ەكسپو-2017» ۇك» اق تاپسىرىسىمەن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «بالقاديشا» ءانىن لەيتموتيۆ ەتكەن شاعىن بەينەروليكتەر كورسەتىلە باستاعانىن كوزىمىز شالىپ ءجۇر. وندا مايرا مۇحامەدقىزى، ايمان مۇساقوجاەۆا سىندى ونەر مايتالماندارى باستاعان وتاندىق ساحنا جۇلدىزدارى امىرەنىڭ ءانىن اۋەزىن بۇزباي، جاڭاشا شىرقايدى. ال 1925 جىلى ءدال وسى ءاندى ءانشى امىرە پاريجدە وتكەن «ەكسپو» كورمەسىندە اۋەلەتكەنىن ءبىرىمىز بىلسەك، بىرىمىزگە ول بەيمالىم. اراعا عاسىر سالىپ، قايتا جاڭعىرعان بۇل وقيعانى ۇرپاق ساباقتاستىعى، ءداۋىر ۇندەستىگى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز، ءسىرا.

بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، قازاق­ستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، «سازگەن» ءانسامبلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جارقىن شاكەرىم قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار پەرزەنتى، قايتالانباس تالانت يەسى امىرە قاشاۋباەۆ جايىندا قۇندى دەرەكتەردى ۇسىنعان. ول امىرەنىڭ ورىنداۋىندا فونوگرافقا جازىلعان «اعاش اياق» پەن «بالقاديشا» اندەرىنە رەستاۆراتسيالىق تازارتۋ جۇمىستارىن جاساعان. مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ءانشىنىڭ 1925 جىلى پاريجگە قالاي بارعانى جايىندا بىلاي دەيدى: «سول جىلى پاريجدە وتپەك «دۇنيەجۇزىلىك دەكورا­تيۆتىك ونەر كورمەسىنە» قاتىسۋ ءۇشىن كەڭەس وداعىنداعى ءار رەسپۋب­لي­كانىڭ ماڭدايالدى ءانشى، كۇيشى، بيشىلەرىن شاقىرتۋ باستالادى. شەتەلدە كسرو ءيميدجىن كوتەرۋ ءۇشىن ءستاليننىڭ ءوزى سونداي تاپسىرما بەرەدى. ونى ۇيىمداستىرۋ سول كەزدەگى رسفسر حالىق اعارتۋ كوميسسارى ا.لۋناچارسكيگە جۇكتەلىپتى. سوعان بايلانىستى لۋناچارسكي سەمەيگە ارنايى جەدەلحات جىبەرەدى. حاباردى الىسىمەن امىرە ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىندا جولعا شىعادى». ءيا، بۇل كەزدە ماسكەۋدە پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك دەكوراتيۆتىك ونەر كورمەسىنە قاتىسۋ ءۇشىن ازىرلىك قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان-دى. ۇمىتكەرلەردىڭ بارلىعى «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن مىقتىلار – ۋكراينالىق و.فەدەروۆسكايا، وزبەك ءبيشىسى تامارا حانۋم، ءانشى كاري ياكۋبوۆ، ازەربايجاننان كەلگەن شەۆكەت حانۋم مامەدوۆا، ارمەنيادان سۋكياسوۆ، حاريبەكيشۆيلي، كاحۋروۆ، باشقۇرتستاندىق تەڭدەسسىز قۋرايشى جۇماباي ەسەنباەۆ جانە امىرە قاشاۋباەۆ. پاريجدە وتەتىن كونتسەرت باعدارلاماسىن دايىنداۋ ورىستىڭ ايگىلى قالامگەرى ۆلاديمير ماياكوۆسكيگە جۇكتەلگەن ەكەن. وسى جەردە ايتا كەتەر ءبىر جايت، امىرە مەن ۆ.ماياكوۆسكيدىڭ اراسىندا جاقسى سىيلاستىق بايلانىس بولعان كورىنەدى.

فرانتسياداعى «ەكسپو» كورمە­سىنە ارنالعان العاشقى كونتسەرت 1925 جىلعى 20 شىلدە كۇنى دەكوراتيۆتىك ونەر شاراسىنىڭ كسرو پاۆيلونىندا باستالادى. كەڭەس ارتىستەرى پاريج تەاترلارىندا بارلىعى 11 كونتسەرت بەرەدى. امىرە بارلىعىنا دا قاتىسىپ، «بەسقاراگەر»، «بالقاديشا»، «سمەت»، «دۋداراي»، «اعاش اياق»، «جالعىز ارشا»، ء«ۇش دوس»، «قاراتورعاي»، «قى­زىل بيداي» اندەرىن ورىندايدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قيانداعى فرانتسياعا قازاق توپىراعىنان تەك امىرە عانا بارعان. سول تۇستا پاريجدە جۇرگەن ۇلت قايراتكەرى مۇستافا شوقاي كەڭەس ەلىنەن كەلگەن دەلەگاتسيانى كورىپ، ايرىقشا قاتتى قۋانىپتى. ءتىپتى، امىرەنى كورىپ، كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس العان كورىنەدى. م.شوقايعا كەڭەس وكىمەتى جاۋ بولعانىمەن، حالقى جاۋ ەمەس، ول ارتىستەردىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، كوپ قولعابىس تيگىزگەن. ءپاريجدى ارالاتىپ، قىدىرتىپ ءجۇرىپ، امىرەگە اعالىق نيەتىن تانىتىپ، سۋ جاڭا كوستيۋم كيگىزگەن. مۇستافا شوقاي ءانشى ءىنىسىن وتانىنا شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتارعا حات جازىپ جىبەرەدى. الايدا، تابيعاتىنان ادال، ونەر ادامىنا ءتان اڭعالدىعى بار امىرە ول حاتتى جولدا ۇرلاتىپ الادى.

ەلگە كەلگەننەن كەيىن ونىڭ فرانتسيادا ۇلت قايراتكەرى – مۇستافا شوقايمەن كەزدەسۋىن، ودان سىي-سياپات الۋىن توتاليتارلىق بيلىك تەرىسكە ساناپ، تەرگەپ-تەكسەرىپ اۋرەگە سالادى.

امىرە تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەي­تىن تاعى ءبىر اڭگىمە بار. ءانشى­نىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزۋعا جەتپىسىنشى جىل­داردىڭ ىشىندە دىنمۇحامەد قوناەۆ­تىڭ ءوزى تاۋەكەل ەتىپ، 7 مىڭ رۋبل بولگىزگەن ەكەن. وسىنشا قارا­جاتقا ت.اندريۋششەنكو دەگەن ءمۇسىنشى بيىكتىگى 7 مەتر بولاتىن ەڭسەلى ەسكەرت­كىش تۇرعىزادى. بۇعان ەل قاتتى قۋان­عان. ول ۋاقىتتا ءانشى رەسمي اقتال­عانىمەن، ءالى دە بولسا قاتىگەز جۇيەنىڭ تاس قۇرساۋى ءجىبي قويماعان كەز. سول سۇرقيا سايا­ساتتىڭ كەسىرى بولسا كەرەك، ەسكەرتكىش ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتەدى.

ءبىر تاۋبە دەيتىنىمىز، ەلىمىز تاۋەل­سىزدىگىن العاننان كەيىن ۇلتى­نىڭ اتىن ايداي الەمگە العاش تا­نىتقان امىرەگە ارناپ سەمەي قالا­سىنىڭ تورىنە ەسكەرتكىش ورناتتى.

امىرەنىڭ انشىلىك ونەرىن، بىرە­گەي تالانتىن رومەن روللان، اناتولي لۋناچارسكي، الكەي مارعۇلان، ءسا­بيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سىندى قالامى قارىمدى ازاماتتار جازىپ كەتكەن. ساحنا شەبەرى قاليبەك قۋانىشباەۆ ول جونىندە بىلاي دەيدى: «وڭ جاق القىمىندا موينىنىڭ قال­تاسى بار ەدى. سوعان بار دەمدى تولتىرىپ اپ، ۇنەمدەپ شىعارىپ، كوپكە دەيىن دەم المايتىن». «پاريج اپتالىعى» گازەتىنىڭ 1925 جىلعى 24-31 شىلدە ارالىعىنداعى ساندارىندا «عاجايىپ داۋىس يەسى امىرە قاشاۋباەۆ ۇلت اسپابى دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءوز ەلىنىڭ جان-جۇيەنى بالقىتقان اندەرىن سالىپ بەردى» دەپ ەرەكشە تاڭدانا جازعان ماقالالار باسىلعان.

امىرە قايتىس بولعاندا كۇللى قازاق كۇڭىرەنىپ جوقتاعان. ول كۇنى رەسپۋبليكالىق باسىلىمدارعا كوپتە­گەن قازانامالار، كوڭىل ايتۋلار شى­عادى. جازۋشى ساكەن سەيفۋل­لين «كازاح­ستانسكايا پراۆدا» گازە­تىنە: «شىر­قاعان انىمەن الەمدى تاڭدان­دىر­عان، انري باربيۋس پەن رومەن روللان ءتا­رىزدى كورنەكتى مادەنيەت قايرات­كەر­لەرىن شىن كوڭىلمەن سۇيسىن­دىرگەن ءانشى امىرە دۇنيەدەن وزدى» دەپ اھ ۇرادى.

ءانشى امىرەنىڭ داۋىسىن 1974 جىلى العاش تاپقان جارقىن شاكەرىم قۇندى ماتەريالعا قالاي كەزىككەنى تۋرالى كەڭىرەك اڭگىمەلەگەن ەدى. ول كىسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، سول جىلدارى قىرعىزستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ت.ۇسىباليەۆ دەگەن كىسى د.قوناەۆقا «كومپارتيانىڭ 50 جىلدىعى بولعالى جاتىر، سوعان وراي قىرعىزستاننىڭ ساياقباي قارالاەۆ، ەستەمەس تۇرسىناليەۆ، ۇرقاش مامبەتاليەۆ، تۋعانباي ابديەۆ سەكىلدى ماناسشىلارىنىڭ جانە ايگىلى قىرعىز ورىنداۋشى­لارىنىڭ كۇيتاباعىن شىعارۋعا كومەكتەسسەڭىزدەر» دەگەن مازۇندا حات جازىپ، ءوتىنىش جاسايدى. ول كەزدە كۇيتاباققا جازۋ ستۋدياسى ورتا ازيا بويىنشا الماتى مەن تاشكەنتتە عانا بولاتىن. سودان كەيىن قازاق كسر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرماسىمەن الماتى كۇيتاباققا جازۋ ستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى سەيىلحان قۇسايىنوۆ مۋزىكا زەرتتەۋشىسى جارقىن شاكەرىمدى شاقىرتىپ، ءمان-جايدى ايتادى. «جۇلقىنعان جاس كەزىم، ءا دەگەنشە قىرعىزستاننان ءبىر-اق شىقتىم. بىشكەكتە جارتى جىلداي ءجۇرىپ، كولەمدى كۇيتا­باق شىعارۋ ءۇشىن قىرعىز راديوسىنان ءبىراز شىعارمالاردى جازىپ الدىق. ەندى قالعانىن ماسكەۋدەن قوسپاقشىمىز. وندا ساپالى جازبالار وتە كوپ. ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتىڭ فونو-فوتو قۇجاتتار جانە دىبىس جازۋ بولىمىندە ساقتالعان قىرعىز قورىن اقتارىپ، ماناسشىلاردى ىزدەپ جۇرگەن ەدىم. قالىڭ شاڭنىڭ اراسىندا جاتقان قوڭىر كىتاپ قولىما ءتۇسىپ، ونداعى امىرەنىڭ ەسىمى، ول ورىنداعان اندەردىڭ ءتىزىمى، سونداي-اق فونوگرافقا جازىلعان داۋىس تاسپاسىنىڭ ءنومىرى كوزىمە وتتاي باسىلدى. قۋانعانىمنان كوزىمنەن قالاي جاس شىعىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالىپپىن» دەپ اعىنان جارىلدى جارقىن اعا. قىزىعى سول، قازاقتىڭ ماڭدايالدى ءانشىسىنىڭ مۇراسى سوناۋ ماسكەۋ مۇراعاتىنىڭ قىرعىز بولىمىندە جاتىر. كەيبىر تۇستارى ءوشىپ كەتكەن. ونى كوپشىلىكتىڭ تىڭداۋىنا لايىقتاعان قازاق مۋزىكاسىنىڭ جاناشىرلارى قازاق كسر مادەنيەت ءمينيسترى جەكسەنبەك ەركىمبەكوۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن امىرەنىڭ اندەرى جازىلعان كۇيتاباقتى شىعارادى.

مۇنىمەن قوسا عالىم بىلتىر مادەنيەت جانە اقپارات مينيستر­لىگىنىڭ تاپسىرماسىمەن ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگكە اتتانىپ، ەكى ايعا جۋىق مۇراعات قوپارىپ، قازاق ونەرپازدارىنىڭ 200-دەن استام داۋىسىن الىپ كەلگەن ەدى. ولاردىڭ ىشىندە جامبىل جاباەۆتىڭ ءوز ورىنداۋىندا وتىزىنشى جىلدارى جازىلعان، بۇرىن-سوڭدى ەل ەستىمەگەن ءبىر تولعاۋى، كەنەننىڭ، قالقا جاپسارباەۆتىڭ، قايىپ اينابەكوۆتىڭ، ماياسار جا­پاقوۆتىڭ ءۇنتاسپالارى، باسقا دا جادىگەرلەر بار. وسى ءتىزىمنىڭ ىشىندە امىرە قاشاۋباەۆتىڭ پاريجدەگى وتكەن دۇنيەجۇزىلىك «ەكسپو-1925» كورمەسىندە شىرقاعان اندەرى دە بار. بۇل – قازاق مادەنيەتى ءۇشىن تەڭدەسى جوق، ۇشان-تەڭىز بايلىق ەكەنى راس. ماسكەۋدەن جەتكەن دىبىستىق جادىگەرلەر نەگىزىنەن 1930-1950 جىلداردا جازىلعان. «سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكى عالىمى – دوكتور شرامەك پەن پروفەسسور پەرنو قازاق ءانشىسىنىڭ داۋىسىن پاريجدە جۇرگەن جەرىندە فونوگراف اپپاراتىنا جازىپ العان ەكەن. سول جازبالار ۋنيۆەرسيتەت مۇراعاتىندا بولۋى مۇمكىن»، – دەيدى جارقىن شاكەرىم.

P.S. ەندى امىرەنىڭ پاريجدە سالعان اندەرى بولاشاقتا استانادا وتەتىن ەكسپو حالىقارالىق كورمەسىنىڭ قازاقستان ۇلتتىق پاۆيلونىندا شىرقالىپ تۇرسا قانداي عاجاپ!

ماقسات ءادىلحان.

Abai.kz