- Azan shaqyryp qoyghan esi­mi­niz - Kerim. Býginde ózinizdi qúl Kerim atap, basylym betterinde de osy esimmen boy kórsetip jýrsiz. Kerimning ózining esimine qúldy tirkestiruining syry nede?

- Azan shaqyryp qoyghan esi­mi­niz - Kerim. Býginde ózinizdi qúl Kerim atap, basylym betterinde de osy esimmen boy kórsetip jýrsiz. Kerimning ózining esimine qúldy tirkestiruining syry nede?
- Rasynda, Kerim edim, osy esim­men 35 jyl ómir sýrdim. Al­lahqa sansyz shýkir, dindi jaqsy kórushi edim. Biraq ony tolyq, tipti bastauysh dәrejesinde de bilmeytinmin. Sóitip jýrgende, mening Qúrandy oqyghym keldi. Shamamen 1995 jyldar bolatyn. Dәuletbek Baytúrsynúly degen azamattyng ýiining tórinde túrghan Qúrannyng qazaqsha tәrjima kitabyn kórushi em, sony alyp oqydym. Biraq jiyrma betten ary asa almadym. Sosyn ne isteyin, saqtap qoydym da, bir aidan song iyesine qaytara aparyp berdim. Sodan arada eki-ýsh jyl ótkende Qúrangha qaytadan yqylasym auyp, ony qazaqsha oqyp, mandayymdy sәjdege qo­yyp jýrdim. Sóitip jýrgende, auyr­ghanymdy bilem, aiyghyp túr­ghanda, Qúrangha degen yqy­la­symnyng erekshe ekenin sezip, qolyma aldym. Qolgha aldym da, tanghaldym, eki-ýsh jyl búryn jiyrma betten asa almaghan pa­qy­ryng endi kitaptan bas alsashy. Ertemen túryp alamyn da, kózge úiqy tyghylyp túrsa da, oqy ber­dim, oqy berdim. Qúrandy oqy­ghannan keyin payghambarymyzdyng (s.gh.s.) hadisterin oqyp, meshit imamdaryn úiyp tynday berdim, tipti bala aitsa da, qúlaq týre­tinmin. Sodan ne kerek, Pay­gham­bar (s.gh.s) hadiysinen óz atymnyng Allahtyng bir esimi ekenin oqyp, onyng «jomart» degen maghyna be­retinin bildim. Hadisten, sonday-aq adam esimi Allahtyng sipat esimimen atalatyn bolsa, oghan «әbdi», yaghny «qúl» degen tirkesti qosu kerek ekenin oqydym. Sosyn men «әbdi» emes, qazaqsha «qúl» de­gen sózdi óz atyma qosyp al­dym, mine, sodan beri de men - qúl Kerim Elemespin.
- Jana esim ómirinizge ýlken ózgerister ala kelgen eken. Al әde­biyetinizge she?
- Álbette, sodan bastap ómi­rimde de, әdebiyetimde de ýlken óz­gerister boldy. Ol ózgeris «Ýi­lespesten aqylym men imanym, otyz bes jyl iyir-iyir jol jýrdim» dep bastalatyn ólenimde-aq kórinis tapqan. Jyr joldary «Dinsiz kezim - núrsyz kezim eken de, núrsyz kezim - kezim eken tiri ólik» dep tәmamdalady. Yaghny tiri jýrgen ólik bolghanymdy týsindim. Adam emes, pende ekenmin, adam­dyq­tan mýlde habarsyz pende bo­lyp kelippin. Imangha keluimmen birge ómirimde de, ólenimde de búrynghy Kerimge qarama-qarsy jýru daghdysy bastaldy. Jalpy, adam neni tanysa, sony shyndyq dep biledi eken. Men de osy ua­qytqa deyin dinning syrtyndaghy nәrsening bәrin shyndyq dep bilip kelippin. Al dinning ishine kir­gen­nen keyin onyng syrtyndaghynyng bәri jalghan ekenin, al naghyz shyn­dyqtyng bәri dinning ishinde ghana ekenin sezine bastadym. Tipti әdebiyette de dәl solay. Son­dyq­tan bizding әdebiyetti oqy otyra, búlardyng bәri nәpsiby әdebiyet ekenin úghyndym. Yaghny ol bir­yn­ghay nәpsige qúrylghan, haqiqattan alshaq, «haqiqat» degen sózdi ghana biletin, biraq atauyn bilgenimen, onyng ne ekenin týsinbeytin bir orta men haqiqatty tanyghan or­ta­nyng arasy ekige bólinip túr­gha­nyn kórdim. Búl bólinu adam sa­nasynda túrghannan, ol adamnyng jýris-túrysy, qozghalysy, ómir sýruinen de kórinis tabady eken. Aqyn-jazushy bolsa, shygharmala­rynan kórinedi. Mine, osy jerden kelip, bizding әdebiyet te imandy әde­biyet jәne imansyz ne bey­imany әdebiyet dep bólinedi degen oy mening sanama nәsip boldy. Imandy әdebiyet jәne imansyz әdebiyet degendi bólip jazyp, әdeby ortagha úsynyp ta kórdim. Qazir «modernizm, postmo­der­nizm» dep, imannyng syrtyndaghy neshe týrli aghymdardy әdebiyetke jatqyzyp jýrmiz. Al imanshylyq әdebiyet jóninde ne bar? Tek qana zar zaman әdebiyetin atay alamyz. Sóitip, naghyz haqiqy әdebiyetti iytere salady ekenbiz. Sóite kele, bәrimiz qúrmetteytin Abaydyng ózinen de teris ainalamyz. Búl sózime eshkim kelise qoymas, biraq biz Abaydyng qúr atyn ghana aityp jýrmiz de, onyng iydeyasynan mýlde alshaq ómir sýrip kelemiz. Qarama-qayshy, kereghar әdebiyetti ústa­nyp jýrmiz. Imandy әdebiyet óz-ózinen bastyrylyp, biz kerek et­peytin dýnie retinde ghana dәrip­telip qaldy. Onyng ornyna nәpsiby әdebiyet keldi.
- Nәpsiby әdebiyet neni dәrip­teydi?
- Búrynghylardyng tanyghany Allah bolsa, endigi bizding tanygha­ny­myz - aru boldy. Bilgenimiz - aru, qyz-qyrqyn, tabighattyng syrtyn sýng dәstýri. Abaygha de­yin­gi әdebiyetimiz imandy әdebiyet te, odan keyingi әdebiyette auytqu payda bolypty. Mine, osydan kelip, 70 jyldyq illahi, Qú­day­lyq synaqtan keyin biz qaytadan haqiqatqa qaray bet búrudamyz, qaytadan bes arysymyzdy tap­tyq. Shәkәrimdi ómirge qaytyp alyp keldik desek te bolady. Allah Taghala bizge haqiqy әdebiyetti qay­ta әkelip, kórsetip jatyr. Áde­biyette janaru nemese shyndyqqa qaytu, adamnyng ózining adamdyghyn tanuy, pendeshilikten sheginu, shyndyqqa qaray bet alu kórinis tauyp jatyr. Búl da әdebiye­ti­miz­ding keshegi illahy synaq ua­qy­tynda júqtyryp alghan kelensiz nәrselerdi óz boyynan tasta­uy­nyng kórinisi bolar. Endigi jerde ol ary qaray illahiyatqa, adam ba­lasynyng ómir sýru daghdy­syn­daghy shyndyqqa qaray kele jatyr nemese naghyz klassikagha endi kele jatyr desek te bolady.
- Bizge әdebiyet zertteushiler týsindirgen «klassika» úghymynda iman jayly mýlde týsinik joq. Álde, bәlkim, siz «klassikanyn» bas­qa týsindirmesin aitqynyz kele me?
- Biz «klassika» degendi qate týsinip kelippiz. Ony qazaq halqy «imany әdebiyet» dep týsinu kerek. Mine, bizding klassikamyz da - imany әdebiyet bolugha tiyis. Oghan bet búrghandar ozady, búrmaghandar san úryp qalady. Búl túrghyda Abay shygharmalaryn әngimeleyik. Abaydyng ózining әdebiyetin ekige bóluge bolady. Biri - Abaydyng imangha kelgenge deyingi nemese ózining balalyq shaghynan haqiy­qat­ty tanyghangha deyingi shyghar­ma­shylyghy, sosyn balalyq shaghyn tastap, haqiqatty tanyghannan keyingi әdebiyeti. Nemese nәpsiby әdebiyet ókilindegi Abay jәne iman әdebiyeti ókilindegi Abay. Onyng nәpsiby әdebiyettegisin Abay dep, imany әdebiyettegisin óz atymen, Ibrahim dep ataghan jón shyghar. Óitkeni payghambarymyz (s.gh.s.) kimning aty qalay azan shaqyrylyp qoyylsa, sol atty aitudy dәriptegen eken. Sol esim­di atau - adam balasyna mindet. Adam­nyng ekinshi qoyylghan laqap atyna dinimizde rúqsat etilmeydi. Sondyqtan biz Abayday dana­myz­dy imany әdebiyette «Ibrahim Qúnanbayúly» dep atap, Ibrahim әdebiyetine qaytadan boylaytyn kezeng keldi dep esepteymin. Ol: «Jasymda ghylym bar dep esker­me­dim, paydasyn kóre túra tek­ser­medim, óskennen song týspedi uysyma, qolymdy mezgilinen kesh sermedim», - dep jyrlady. Búl - aqynnyng jýregimen aitqan jyr joldary, yaghny illahiyatqa kel­gen­nen keyin jazghany ekeni dau­syz. Abay haqiqatty tanyghannan keyin, jasynda ghylym bar dep eskermey, pendeshilikpen jýrip qalghanyn aityp otyr. Biraq onyng ómir sýrgen uaqyty aqyn­men kelisken joq. Sondyqtan oghan óz qoghamynyng ortasynda ómir sýru onaygha soqpady. «Myn­men jalghyz alystym, kinә qoyma» dep otyrghan Abaygha qalay kinә artpaqsyn? Soghan qaramastan, Abay bir adamgha jeterlik haqiqat aityp, jazyp qaldyrdy. Bilimdi adam qashanda jalghyz qalady. Áriyne, ol jalghyz qalayyn dep qalmaydy, bilimin basqalargha aitady, al basqalar bilmegennen keyin odan qashady. Bilimdining jalghyz qalatyn sebebi - osy. Mine, Abaydyng halin ózining óle­ninen-aq týsinip alugha bolady: «Adasqan kýshik sekildi, adasyp júrtqa qaytqan oi!». Aqyn ózining týisingen oilaryn, haqiqatyn halyq arasyna jiberip kórip edi, eshkimge keregi bolmay, adasqan kýshik sekildi ózine qaytyp keldi. Abaydy bizding sabaghanymyzdyng sebebi de sol. Abaydy sabaghan na­dandyq kezinde payghambary­myz­dyng (s.gh.s.) tisin týsirgen edi. Olar qoghamyna haqiqat әkelip edi, halyq kerek etpedi de, bәrin ólti­rip tastady. Imansyz ortada ha­qiy­qatty tanushylargha oryn joq.
- Islam qayratkerleri ómi­rin­degi úqsastyq pen olardyng әde­biye­tindegi úqsastyqtyng tylsym bay­lanysy bar degendi menzep kelesiz be?
- Úqsastyq bar. Oghan tanghal­mau mýmkin emes. Yassauiyding jer astyna týsui men Abaydyng jalghyz qaluy nemese Shәkәrimning taugha baryp, sayaq ghúmyr keshui - múnyng bәrinde úqsastyq bar. Olardyng bәri de ózining ortasyna kerek bol­ghan joq. Kerek bolmaghannan keyin olar Qúdaygha jalghyz ózderi minәjat etuge mәjbýr boldy. Jalaladin Rumiyding shygharmala­ryn da qarap otyrsanyz, ózining jalghyz qalghanyn jazady. Onyng da janynda adam qalmaghan. Úq­sas­tyq pa, úqsastyq. Qúranda «bi­letinder men bilmeytinder úq­sas pa?» delinedi. Qúdaydan bilim­diler ghana qorqady, al bilimsizder Qúdaydan da qoryqpaydy. Sodan kep, Qúdaydan qoryqpaghandardan qorqugha tura keledi. Haq dini - aqyldylardyng dini. Abay aqyldy ma, әlhamdilulla, aqyldy, Shә­kәrim aqyldy ma, әlhamdilulla, aqyldy, Yassauy she, ol da, әlham­dilulla, aqyldy. Búqardyng shygharmashylyghynda «Allah degen ar emes» degen pikir bar. Ony qazirgi tәnirshilderimiz bas­qasha týsinip, «Allah degen ar emes, yaky arsyzdyq» degendi Bú­qar aitqan dep, qate týsinik tara­typ jýr. Múnday soraqy pikirdi men filosof Áuezhan Qodardyng auzynan estip qalyp edim. Negi­zin­de Búqar «Allah degen ar emes, yaghni, ol úyat emes, úyalatyn dýnie emes» degendi aitqan. Abaygha jý­gi­neyik, «Aqylgha syimas, ol Al­lah» deydi aqyn. Haqiqat Qú­daydyng iliminde ghana nemese Al­lah­tyng Qúranynda. Allahtyng dini - islam, dәl osyghan kel­me­yin­she, basyn sәjdege qoymayyn­sha, Abaydy bizding qazaq tany almaydy. Abaydyng atyn bilmey­tin qazaq joq, biraq Abaydyng ruhaniyatyn biletin qazaq az. Bilse, nege ghamal etpeydi? Bilse, nege Abaydy qybylanama jasa­maydy? «Mahabbatpen jaratqan adamzatty, Sen de sýy ol Allahty jan­nan tәtti»! Búl da Abaydyng sózi. Bireuler «mahabbat tәtti», bireuler «jan tәtti» der. Al Abay ýshin jannan da tәtti Allah bar. Demek, búl qanday biyiktik bol­gha­ny? Osyny oilaghanymyz abzal.
- Osydan eki jyl uaqyt búryn Almatyda ótken jyr mýshәirasy qorytyndysynda aitqan sóziniz este qalypty. «Búrynghy poeziyada ruh bar edi, býgingi jyrlarda sezim basym. Endi osy ekeuin ýndestiru qajettigi túr» degen ediniz. Sizdin­she, osy ekeui ýndesip kele me?
- IYә, eki jyl búryn dәl osy­lay aitsam, býgin de sony qay­ta­lap aitar edim. Álde de dinning syrtyndaghy nәrselerdi jyrlau kóp kórinis berip qalyp jatyr. Mahabbatty tik kóterip jýremiz dep, ony «úly» jasap aldyq. Úly mahabbat deymiz. Qúdaydyng qúly emes, mahabbattyng qúlyna ainal­dyq. Mahabbatty tyr jalanash kýide ortagha alyp shyghyp, dop qúsatyp teuip oinap jýr key әdebiyetshiler. Jyghylyp-sýrinip jatsa da, mahabbat dep jyrlaydy. Óleng jazumen-aq zinagha barady. Búl әdebiyet pen ónerde qatar kórinis berip jatyr. Súbhanalla, qazir betbúrys bar, imangha kel­gender qatary qa­na­tyn kenge jayyp barady. Bú­rynghy imansyz әdebiyetti laq­tyratyn kez keldi. Áytpese kezinde milliondaghan taralym­men shyqqan kitaptar qayda? Áldebireuding ýiinen kezdeysoq tappasan, tabylmaydy. Búl da oilanatyn nәrse. Bir kisilerding kózimen qaraghanda, mening sózim jappay qara kýie jaghu bolyp kórinetin shyghar, biraq shyndyq­tyng betine tike qaraytyn kez kel­di. Ózimizding boyymyzdaghy jaman qylyqtardy tastaytyn uaqyt jetti. Biz óit­keni eshkimning qol­as­tynda ómir sýrip jatqan joq­pyz. Tәuelsizdik elimizge keldi eken, ol jýregimizge de endi degen sóz. Sony ózimiz tolyq týsinuimiz kerek. Bodandyq kezende bas­qa­lar­dan jiyp alghan jaman qa­siyetterdi ishki-syrtqy әle­mi­mizden shygharyp tastaytyn ke­zenge keldik. Ol kezeng bastaldy. Osy uaqytta adamdar bir-birine kómekteskeni abzal. Qanday kó­mek? Bir-birining kemdigin, qatesin kórsetip, dostyqtan emes, qate­lik­ten ketu kerek. Dosty dúshpan sanamau qajet. Qazir imandy sýietin әrbir azamat imansyz әdebiyetti oqymaydy. Ótkenge salauat ete bilgen dúrys. Áytpese Abayda da nәpsiby әdebiyet bolghan joq emes, boldy. Biraq ol imangha kelgennen keyin onday әdebiyetti jazghan joq. Kerek deseniz, «Sal­maghynnan qalsyn dene jan­shy­lyp...» dep jazghan da Abay bo­latyn. Qazirgi aqyndardyng jetip jatqan biyigi osy bolsa, Abay ony bala kýninde-aq jazyp tastady. Demek, postmodernizmning bәrin Abay sol uaqytta keship ótip ket­ken ghoy. Al Ibrahim Qúrannan týsingen sózderin halyqqa jet­kizip otyrdy. Bir qyrynan Abay­dy aqyn degennen góri hakim deu dúrys.
- Ángimenizge raqmet!

Núrbolat AMANJOL

«Ayqyn» gazetinen alyndy