Dýisenbi, 28 Qazan 2024
Tarih 10959 0 pikir 23 Qazan, 2014 saghat 09:47

QIYaLDAUDYNG DA ShEGI BOLATYN EDI (jalghasy)

Qay qyrghyndy aityp otyrsyz, senator myrza

Ómekeng shatastyryp otyrghan, ol kisining "tay-týrik babalaryn" joyghan Shynghys han degenin týsinu tipti qiyn.

Shynghys han joyghan handyqtyng biri - qazaq týgili kýlli týrikterge qatysy shamaly birmalyqtar men tanghúttar, tiybettikter men basqa da qyryq ruly aralas halyqtar qúrghan "Batys shiya" (1038-1227) memleketi bolar. Ol memleketting aumaghy Qazaqstannan shalghayda jatqan qazirgi Ning shiya (dýngenderding jeri), Shiyanshy ólkesining batys soltýstigi, Gan su ólkesining batys soltýstigi, Shiynhay ólkesining shyghys soltýstigi men Qytaygha qarasty ishki mongholiyanyng batysyn qamtyghan. Ázirgi negizgi halqy dúnghandar men tiybettikter, ishinara mongholdar bolyp tabylady.

Qazaq handyghynan búrynghy Qarahan memleketi túsynda da, qaraqytaylar-kidandar Jetisu men Ortalyq Aziyada qúrghan Liyau handyghy tú­synda da tanghúttar qúrghan Batys Shiya (907-1125) patshalyghyna baghynyshtylyq, alym-salyq tólegeni jóninde jazba derek mýlde joq ekeni belgili. Al qaraqytaydyng býgingi Qytay - Han últyna eshbir tuystyghy joq túnghys - monghol tek­ti halyq ekeni, Shynghys han joryghynan keyin jergilikti qazaq, qyrghyz, ózbek, úighyr, t.b. halyqtargha sinip, músylman bolyp ketkeni tarihy shyndyq

"Tay-týrik ata-babalarymyz" jóninde bir nirse deu tipti jónsiz.

Olay bolghanda, Ómirbek Baygeldi qanday tarihy jazba derekterine sýienip "tay-týrik-synghan ata-babalary" jóninde oy kezdirgenin aityp bere alar ma eken? Kýtemiz.

 

Tariyhqa senatordyng bar talasy...

Tarihtan belgili bolghanynday, Batys Shiya memleketin de, qara qytay - Liyau memleketin de, Qarahandar memleketin de joyghan Shynghys han ekeni jóninde Sizshe "Qytay elining rastauyna" jýginuding qajeti joq. Tarihtan әlippelik sauaty bar adamdardyng bәrine belgili jay.

Al, Ómirbek myrzanyng "ózine ghana berilgen erekshe qasiyetinin" arqasynda ashqan "Jer úiyghy, ghúlamalar, qazaqtan shyqqan tórt payghambar jatqan qasiyetti Shu óniri, búdan 5000 jyl búryn ómir sýrgen IBRAЊIM payghambar, 7000 jyl búryn ómir sýrgen MÝSIN pay­ghambar, 11000 jyl búryn ómir sýrgen saqtar t.b. jónindegi balgerlik-sәuegeylikteri jóninde sóz talastyryp әure bolmayyq, óitkeni biz, onday "erekshe qasiyeti joq, qúdaydyng qúly, payghambardyng ýmmeti ghanamyz. "Ayaz әlindi bil, qúmyrysqa jolyndy bil" degen qazaq danalyghyn esten shyghara almaymyz.

 

Qiyaldaudyng da shegi bolatyn edi

Endigi songhy sózdi Ómekeng "ashqan" Eldibay aqyngha qatysty birneshe "janalyqtaryna" arnamaqshymyz. Ómekendi "Mәdeniyet qayratkeri" atandyrghan eng basty enbegi "Qytay elining býkil tarihyndaghy eng úly, eng biyik,әilemge әiygili bolghan Ly Bay degen aqynyn, zerttey kelgende, bizding qazaq halqynyng tól úrpaghy ekendigin dәleldep, anyqtaghandyghy" kórinedi. Sonda, qytaysha eng bolmasa, amandasyp, esen-saulyq súrasudy bilmeytin senator myrzanyng 1300 jyldyng aldynda ómir sýrgen qytay aqynynyng qazaqtyng tól úrpaghy ekenin dәleldep shyqqanyna qalay senuge bolady? Ómekeng "ashtym" degen janalyqtardy qytay jazba derekterine "negizdep, audaryp" bergen Múhtarhan ORAZBAYdyng qazaq halqy men qazaq memleketin úyatqa qaldyrghan óreskel búrmalaulary men qasaqana aldap-arbaulary jóninde aitylar sóz basqa. Solay bolsa da, senator-tarihshy Ómekennen mynaday súraqtardyng jauabyn súraugha bolatyn shyghar.

 -Qytayda myndaghan jyldardan beri atadan balagha ata-tek esim bolyp kele jatqan, bir ghana Ly familiyasyn iyelengen milliondaghan úrpaqtyng ishinen qanday til zandylyghyna sýienip Ly Baydy - EI-de-bai- Eldibay atty qazaq jasap alghanynyzdy dәleldep bere alasyz ba?

Qytaylardyng aty-jónderin әrkim qalaghanynsha audaryp, qazaqqa menshiktey berse, myna dýnie ne bolyp keter edi?

Sol siyaqtya Ly Baydyng әkesi "Ly Keni" qanday siqyrly dúghanyng kýshimen "Alqa bi" etip aldynyz? Odan da soraqysy - "Elibay. Ly Bay. Ly bo" atty kitapqa jazghan "Betashar" sózinde Ómekeng eshbir shek-shýbәsiz: Aqyn ózin "Dulat babanyng toghyzynshy úrpaghymyn" dep anyq aitqan" dep badyrayta jazady.

Sonday-aq, ol taghy da bastyrmalata "...ózining jeti atasyna deyingi shejiresi týgel berilipti,әzirshe olar qytaysha jazylghandyqtan qazaqshasy audarylyp shygha qoyghan joq. Besinshi atasy týrik qaghanatynyn  ishine kirgen derbes (?) 16 hannyng biri bolypty. Ruy barlyq jerdegidey (?) birde DULY, birde DULAT dep oqylyp, aitylyp jýr eken" - (7-bet) dep anyqtay týsedi.

Ghylymda, әsirese, tarih ghylymynda qalyptasqan qatang qaghidalar men zandylyqtar bar. Tarihshy eng aldymen zerttep otyrghan taqyrybyna qatysty derek kózderi men onyng dereknamalyq bayanyna arqa sýieui kerek. Dastarhan basynda otyrghan qariyalardyng " deydi eken, depti eken, pәlen kitapta nemese pәlen gazet, jornalda jazypty ekenine" sýienip tarih týiinin tarqatugha bolmaytynyn biletin uaqyt әli jetpegeni me?

Atalmysh dókey kitaptyng 99 betinde Ómekeng men Múhtarhan audarugha ýlgermegen Ly Baydyng ata shejiresi qytay jazuymen berilipti. Bar bolghany bir bet qana. Qytaydyng eski-jana jazuyn oqudyng "bilgiri" bolghan Múhtarhan myrza ony ózinen basqa oqy da, týsine de almaydy dep oilasa kerek. Ózine qúdayday senetin Ómekeng kókesine ol arghy atasy qytaydyng Han patshalyghynyng (B.z. búrynghy 206-zamanymyzdyng 220-jyl aralyghy) әigili generaly Ly Guang ekenin. 16 handyq túsynda (304-439) Batys Liyang handyghyn qúrghan Ly Haudyng 9-úrpaghy ekenin kórsetetin shejirelik kesteni teris audaryp "Dulat babanyng 9-úrpaghy" dep sendiredi. Bizding qoghamda, siz ben bizding kózimizdi baqyraytyp qoyyp osynday soraqylyqtargha úyalmay baratyn adamdardyng alshang basyp jýrgeni, ol óz aldyna ghana laqpay, kýlli qazaq ziyalylaryn, senatorlar men halyq jazushylaryn adastyrugha jol beriletini qalay?

Ly Baygha qatysty tolyp jatqan qasaqana búrmalaulardyng mәn-jәiin anyqtap beru ýshin qytay tilining "bilgiri", professor-tarihshy Múhtarhan Orazbaymen aityspasaq, eleske eltip alghan Ómekene bir nәrse deu qiyn siyaqty.

Ázirshe abaysyzdan dókey kitapqa qytaysha núsqasy kirgizilgen "Ly Bay shy shy biaudy" (Ly Baydyng ata-baba shejiresin) qazaqshalap bersek, kózi qaraqty oqyrmannyng ózi-aq aq-qarasyn aiyryp alar.

Osy kestening eng astyna ne jazylghan eken? Masqara-ay, bilgishter úyalmay-qyzarmay-aq: "Aqynnyng saqtalghan shejiresi: Besinshi atasy týrik qaghanatynyng qaghany bolghan deydi",- dep qazaqshalap qoyypty. Búghan ne deuge bolady?

Al, osy shejirege eskertu retinde qytay ghalymdarynyng tórt týrli boljam pikirleri berilipti. Ol turaly biz de arnauly toqtalatyn bolamyz, aldaghy uaqytta.

 

"Eshten kesh jaqsy" degen, oilanynyz, seneator myrza

Qúrmetti Senator myrza, tarih - kónil-kýimen, qiytúrqy mýddelerding qylymsyghan qynqylyna qyna qoymaytyn asa qatal da qaysar aqyl-oydyng jemisi ekenin bir minut ta esimizden shygharmaugha tiyispiz. Sizge, mynaday sózdermen tarihpen oinaugha bolmaytynyn aitqymyz keledi.

"Bir aita ketetin y, Elibay aqyndy esh jerde de, esh uaqytta da qytaydyng óz halqynyng úrpaghy dep aitpaghan eken, jәne aitpaydy da eken. Kerisinshe Orta Aziyadan, ghúndardan shyqqan Shu ózenining boyynda, Shu qalasynda tughan degen týsinik keninen oryn alypty" ("Elibay" 5-bet).

Sizge qarsy aitarymyz, Ly Bay aqyndy esh jerde de, esh uaqytta da qytaylar óz halqynyng úrpaghy emes dep aitqan da, jazghan da emes. Al, tuylghan jeri turaly ótken ghasyrdyng ekinshi shiyreginde, әsirese, 60-70 jyldardaghy kommunistik avantura qútyrynghan kezende partiyalyq әri úly handyq shovinistik iydeologiya qajeti ýshin Ortalyq Aziyagha, Shu ónirine qaray beyimdeytin zertteusymaqtar boy kótergeni bolmasa (Go Moro t.b. ghalymdar auzymen), Qytaydyng Ly Bay zertteushileri aqyn "Tang patshalyghyna qarasty Shu (           ), (Suyabty bildiretin - Su ye emes), (Syshuan ólkesining eski atauy) ólkesining Shanming ónirindegi Shiynlian qystaghynyng adamy, janama aty Tay Bay, laqaby Shiynliandyq (bizding faraptyq - týrkistandyq nemese almatylyq degenimizdey) kisi" dep jazudan esh janylghan emes. ("Júngonyng әigili adam esimderining ýlken lúghaty" 1921 jine 1948 jyldar, Shanhay Shang U baspahanasy. 383 b. jәne 670 b.)

Ómeke, Sizder jalaulatyp jýrgen Go MOROnyng sózi degenning baspasóz betine qalay kóterilgeni turaly da alda keninen sóz etetin bolamyz.

 Qazaqstangha qarasty Shu-Talas óniri jóninde qytay jazbalary eshtene demegeni jәne Qyrghyzdyng Toqmaq qalasy many turaly jazbalar qytay baspasózinde 1970-jyldardan keyin ghana payda bolghany kóp nәrseden habar berse kerek.

Qytaydyng Ly Baytanushylary onyng tuylghan jeri turaly әrtýrli boljam aitqannyng ózinde, onyng týrik halyqtaryna - qazaq últyna, onyng Dulat ruyna qatysy jóninde bir iyeroglif arnap kórgen emes, qayta úly Qytaydyng úly aqyn perzenti ekenin janyn sala qorghap, aiqyndap beruden tanghan emes, sondyqtan qytay halqynyng atynan, Qytaydyng Ly Baytanushylary atynan ókim shyghara sóz aitu Siz siyaqty Senator myrzagha mýlde jaraspaydy.

Ómirbek Baygeldi myrza, siz shynymen "tarihtyng týiinin tarqatugha" bel baylasanyz, jarty jolda toqtap qalmanyz. Astamshylyqqa da úrynbanyz, tariyhqa, ghylymgha qúrmet ete otyryp biz tarapynan Sizge qoyylghan súraqtar men teristeuler jónindegi salihaly oilarynyz bolsa aita jatarsyz..

Osyndayda, tiuelsizdik alghannan bergi 20 jylgha tayau uaqyt ishinde qazaq baspasózinde jariyalanghan tarihy taqyrypqa arnalghan aluan týrli zertteu maqalalar men tom-tom kitaptarda jazylghandardy saraptap qaraghanymyzda qoghamdyq ghylymdar men әdebiyet salasynda Múhtar ÁUEZOV, Ghabit MÝSIREPOV, Álkey MARGhÚLAN, Qanysh SÁTBAEV siyaqty júrt moyyndaghan, aitqan sózi ókimdey oryndalatyn, zor bedelderding joqtyghy, sondyqtan "bas-basyna by bolghan ónkey qiqymdardyn" jýgensiz ketip, últtyq, tarihy sanasy endi ghana qayta qalyptasa bastaghan halqymyzdy shatastyryp bara jatqany jangha batady eken.

Shyghys danalyghynyng bir jauharynday tarih kóshining aldyn jarqyratyp kelgen "patsha - patshagha, uizir - uizirge, әke - әkege, bala - balagha úqsauy kerek" deytin ósiyetinen kóz jazyp qalghan siyaqtymyz.

 Eng dúrysy - etikti etikshi tikkeni, altyn-kýmisti zerger ústaghany, qoydy qasapshynyng bauyzdaghany jón bolar.

Álimghazy DÁULETHAN t.gh.k.

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir