قاي قىرعىندى ايتىپ وتىرسىز، سەناتور مىرزا

ومەكەڭ شاتاستىرىپ وتىرعان، ول كiسiنiڭ "تاي-تۇرiك بابالارىن" جويعان شىڭعىس حان دەگەنiن ءتۇسiنۋ تiپتi قيىن.

شىڭعىس حان جويعان حاندىقتىڭ بiرi - قازاق تۇگiلi كۇللi تۇرiكتەرگە قاتىسى شامالى بيرمالىقتار مەن تاڭعۇتتار، تيبەتتiكتەر مەن باسقا دا قىرىق رۋلى ارالاس حالىقتار قۇرعان "باتىس شيا" (1038-1227) مەملەكەتi بولار. ول مەملەكەتتiڭ اۋماعى قازاقستاننان شالعايدا جاتقان قازiرگi نيڭ شيا (دۇڭگەندەردiڭ جەرi), شيانشي ولكەسiنiڭ باتىس سولتۇستiگi, گان سۋ ولكەسiنiڭ باتىس سولتۇستiگi, شيڭحاي ولكەسiنiڭ شىعىس سولتۇستiگi مەن قىتايعا قاراستى iشكi موڭعوليانىڭ باتىسىن قامتىعان. ازiرگi نەگiزگi حالقى دۇڭعاندار مەن تيبەتتiكتەر، iشiنارا موڭعولدار بولىپ تابىلادى.

قازاق حاندىعىنان بۇرىنعى قاراحان مەملەكەتi تۇسىندا دا، قاراقىتايلار-كيداندار جەتiسۋ مەن ورتالىق ازيادا قۇرعان لياۋ حاندىعى تۇ­سىندا دا تاڭعۇتتار قۇرعان باتىس شيا (907-1125) پاتشالىعىنا باعىنىشتىلىق، الىم-سالىق تولەگەنi جونiندە جازبا دەرەك مۇلدە جوق ەكەنi بەلگiلi. ال قاراقىتايدىڭ بۇگiنگi قىتاي - حان ۇلتىنا ەشبiر تۋىستىعى جوق تۇڭعىس - موڭعول تەك­تi حالىق ەكەنi, شىڭعىس حان جورىعىنان كەيiن جەرگiلiكتi قازاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، ت.ب. حالىقتارعا سiڭiپ، مۇسىلمان بولىپ كەتكەنi تاريحي شىندىق

"تاي-تۇرiك اتا-بابالارىمىز" جونiندە بiر نىرسە دەۋ تiپتi ءجونسiز.

ولاي بولعاندا، ومiربەك بايگەلدi قانداي تاريحي جازبا دەرەكتەرiنە سۇيەنiپ "تاي-تۇرiك-سىنعان اتا-بابالارى" جونiندە وي كەزدiرگەنiن ايتىپ بەرە الار ما ەكەن؟ كۇتەمiز.

تاريحقا سەناتوردىڭ بار تالاسى...

تاريحتان بەلگiلi بولعانىنداي، باتىس شيا مەملەكەتiن دە، قارا قىتاي - لياۋ مەملەكەتiن دە، قاراحاندار مەملەكەتiن دە جويعان شىڭعىس حان ەكەنi جونiندە سiزشە "قىتاي ەلiنiڭ راستاۋىنا" جۇگiنۋدiڭ قاجەتi جوق. تاريحتان الiپپەلiك ساۋاتى بار ادامداردىڭ بارiنە بەلگiلi جاي.

ال، ومiربەك مىرزانىڭ "وزiنە عانا بەرiلگەن ەرەكشە قاسيەتiنiڭ" ارقاسىندا اشقان "جەر ۇيىعى، عۇلامالار، قازاقتان شىققان ءتورت پايعامبار جاتقان قاسيەتتi شۋ ءوڭiرi, بۇدان 5000 جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن يبراЊيم پايعامبار، 7000 جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن ءمۇسIن پاي­عامبار، 11000 جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن ساقتار ت.ب. جونiندەگi بالگەرلiك-ساۋەگەيلiكتەرi جونiندە ءسوز تالاستىرىپ اۋرە بولمايىق، ويتكەنi بiز، ونداي "ەرەكشە قاسيەتi جوق، قۇدايدىڭ قۇلى، پايعامباردىڭ ۇممەتi عانامىز. "اياز ءالiڭدi بiل، قۇمىرىسقا جولىڭدى بiل" دەگەن قازاق دانالىعىن ەستەن شىعارا المايمىز.

قيالداۋدىڭ دا شەگi بولاتىن ەدi

ەندiگi سوڭعى ءسوزدi ومەكەڭ "اشقان" ەلدiباي اقىنعا قاتىستى بiرنەشە "جاڭالىقتارىنا" ارناماقشىمىز. ومەكەڭدi "مادەنيەت قايراتكەرi" اتاندىرعان ەڭ باستى ەڭبەگi "قىتاي ەلiنiڭ بءۇكiل تاريحىنداعى ەڭ ۇلى، ەڭ بيiك،ءاىلەمگە ءاىيگiلi بولعان لي باي دەگەن اقىنىن، زەرتتەي كەلگەندە، بiزدiڭ قازاق حالقىنىڭ ءتول ۇرپاعى ەكەندiگiن دءالەلدەپ، انىقتاعاندىعى" كورiنەدi. سوندا، قىتايشا ەڭ بولماسا، امانداسىپ، ەسەن-ساۋلىق سۇراسۋدى بiلمەيتiن سەناتور مىرزانىڭ 1300 جىلدىڭ الدىندا ءومiر سۇرگەن قىتاي اقىنىنىڭ قازاقتىڭ ءتول ۇرپاعى ەكەنiن دالەلدەپ شىققانىنا قالاي سەنۋگە بولادى؟ ومەكەڭ "اشتىم" دەگەن جاڭالىقتاردى قىتاي جازبا دەرەكتەرiنە "نەگiزدەپ، اۋدارىپ" بەرگەن مۇحتارحان ورازبايدىڭ قازاق حالقى مەن قازاق مەملەكەتiن ۇياتقا قالدىرعان ورەسكەل بۇرمالاۋلارى مەن قاساقانا الداپ-ارباۋلارى جونiندە ايتىلار ءسوز باسقا. سولاي بولسا دا، سەناتور-تاريحشى ومەكەڭنەن مىناداي سۇراقتاردىڭ جاۋابىن سۇراۋعا بولاتىن شىعار.

 -قىتايدا مىڭداعان جىلداردان بەرi اتادان بالاعا اتا-تەك ەسiم بولىپ كەلە جاتقان، بiر عانا لي فاميلياسىن يەلەنگەن ميلليونداعان ۇرپاقتىڭ iشiنەن قانداي تiل زاڭدىلىعىنا سۇيەنiپ لي بايدى - EI-de-bai- ەلدiباي اتتى قازاق جاساپ العانىڭىزدى دالەلدەپ بەرە الاسىز با؟

قىتايلاردىڭ اتى-جوندەرiن اركiم قالاعانىنشا اۋدارىپ، قازاققا مەنشiكتەي بەرسە، مىنا دۇنيە نە بولىپ كەتەر ەدi?

سول سياقتيا لي بايدىڭ اكەسi "لي كەنi" قانداي سيقىرلى دۇعانىڭ كۇشiمەن "القا بي" ەتiپ الدىڭىز؟ ودان دا سوراقىسى - "ەلiباي. لي باي. لي بو" اتتى كiتاپقا جازعان "بەتاشار" سوزiندە ومەكەڭ ەشبiر شەك-ءشۇباسiز: اقىن ءوزiن "دۋلات بابانىڭ توعىزىنشى ۇرپاعىمىن" دەپ انىق ايتقان" دەپ بادىرايتا جازادى.

سونداي-اق، ول تاعى دا باستىرمالاتا "...ءوزiنiڭ جەتi اتاسىنا دەيiنگi شەجiرەسi تۇگەل بەرiلiپتi,ءازiرشە ولار قىتايشا جازىلعاندىقتان قازاقشاسى اۋدارىلىپ شىعا قويعان جوق. بەسiنشi اتاسى تۇرiك قاعاناتىنىڭ  iشiنە كiرگەن دەربەس (؟) 16 حاننىڭ بiرi بولىپتى. رۋى بارلىق جەردەگiدەي (؟) بiردە دۋلى، بiردە دۋلات دەپ وقىلىپ، ايتىلىپ ءجۇر ەكەن" - (7-بەت) دەپ انىقتاي تۇسەدi.

عىلىمدا، اسiرەسە، تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان قاتاڭ قاعيدالار مەن زاڭدىلىقتار بار. تاريحشى ەڭ الدىمەن زەرتتەپ وتىرعان تاقىرىبىنا قاتىستى دەرەك كوزدەرi مەن ونىڭ دەرەكنامالىق بايانىنا ارقا سۇيەۋi كەرەك. داستارحان باسىندا وتىرعان قاريالاردىڭ " دەيدi ەكەن، دەپتi ەكەن، پالەن كiتاپتا نەمەسە پالەن گازەت، جورنالدا جازىپتى ەكەنiنە" سۇيەنiپ تاريح ءتۇيiنiن تارقاتۋعا بولمايتىنىن بiلەتiن ۋاقىت ءالi جەتپەگەنi مە؟

اتالمىش دوكەي كiتاپتىڭ 99 بەتiندە ومەكەڭ مەن مۇحتارحان اۋدارۋعا ۇلگەرمەگەن لي بايدىڭ اتا شەجiرەسi قىتاي جازۋىمەن بەرiلiپتi. بار بولعانى بiر بەت قانا. قىتايدىڭ ەسكi-جاڭا جازۋىن وقۋدىڭ "بiلگiرi" بولعان مۇحتارحان مىرزا ونى وزiنەن باسقا وقي دا، تۇسiنە دە المايدى دەپ ويلاسا كەرەك. وزiنە قۇدايداي سەنەتiن ومەكەڭ كوكەسiنە ول ارعى اتاسى قىتايدىڭ حان پاتشالىعىنىڭ (ب.ز. بۇرىنعى 206-زامانىمىزدىڭ 220-جىل ارالىعى) ايگiلi گەنەرالى لي گۋاڭ ەكەنiن. 16 حاندىق تۇسىندا (304-439) باتىس لياڭ حاندىعىن قۇرعان لي حاۋدىڭ 9-ۇرپاعى ەكەنiن كورسەتەتiن شەجiرەلiك كەستەنi تەرiس اۋدارىپ "دۋلات بابانىڭ 9-ۇرپاعى" دەپ سەندiرەدi. بiزدiڭ قوعامدا، سiز بەن بiزدiڭ كوزiمiزدi باقىرايتىپ قويىپ وسىنداي سوراقىلىقتارعا ۇيالماي باراتىن ادامداردىڭ الشاڭ باسىپ جۇرگەنi, ول ءوز الدىنا عانا لاقپاي، كۇللi قازاق زيالىلارىن، سەناتورلار مەن حالىق جازۋشىلارىن اداستىرۋعا جول بەرiلەتiنi قالاي؟

لي بايعا قاتىستى تولىپ جاتقان قاساقانا بۇرمالاۋلاردىڭ ءمان-ءجايiن انىقتاپ بەرۋ ءۇشiن قىتاي تiلiنiڭ "بiلگiرi", پروفەسسور-تاريحشى مۇحتارحان ورازبايمەن ايتىسپاساق، ەلەسكە ەلتiپ العان ومەكەڭە بiر نارسە دەۋ قيىن سياقتى.

ازiرشە ابايسىزدان دوكەي كiتاپقا قىتايشا نۇسقاسى كiرگiزiلگەن "لي باي شى شي بياۋدى" (لي بايدىڭ اتا-بابا شەجiرەسiن) قازاقشالاپ بەرسەك، كوزi قاراقتى وقىرماننىڭ ءوزi-اق اق-قاراسىن ايىرىپ الار.

وسى كەستەنiڭ ەڭ استىنا نە جازىلعان ەكەن؟ ماسقارا-اي، بiلگiشتەر ۇيالماي-قىزارماي-اق: "اقىننىڭ ساقتالعان شەجiرەسi: بەسiنشi اتاسى تۇرiك قاعاناتىنىڭ قاعانى بولعان دەيدi",- دەپ قازاقشالاپ قويىپتى. بۇعان نە دەۋگە بولادى؟

ال، وسى شەجiرەگە ەسكەرتۋ رەتiندە قىتاي عالىمدارىنىڭ ءتورت ءتۇرلi بولجام پiكiرلەرi بەرiلiپتi. ول تۋرالى بiز دە ارناۋلى توقتالاتىن بولامىز، الداعى ۋاقىتتا.

"ەشتەن كەش جاقسى" دەگەن، ويلانىڭىز، سەنەاتور مىرزا

قۇرمەتتi سەناتور مىرزا، تاريح - كوڭiل-كۇيمەن، قيتۇرقى مۇددەلەردiڭ قىلىمسىعان قىڭقىلىنا قىڭا قويمايتىن اسا قاتال دا قايسار اقىل-ويدىڭ جەمiسi ەكەنiن بiر مينۋت تا ەسiمiزدەن شىعارماۋعا تيiسپiز. سiزگە، مىناداي سوزدەرمەن تاريحپەن ويناۋعا بولمايتىنىن ايتقىمىز كەلەدi.

"بiر ايتا كەتەتiن ءجاي، ەلiباي اقىندى ەش جەردە دە، ەش ۋاقىتتا دا قىتايدىڭ ءوز حالقىنىڭ ۇرپاعى دەپ ايتپاعان ەكەن، جءانە ايتپايدى دا ەكەن. كەرiسiنشە ورتا ازيادان، عۇنداردان شىققان شۋ وزەنiنiڭ بويىندا، شۋ قالاسىندا تۋعان دەگەن تۇسiنiك كەڭiنەن ورىن الىپتى" ("ەلiباي" 5-بەت).

سiزگە قارسى ايتارىمىز، لي باي اقىندى ەش جەردە دە، ەش ۋاقىتتا دا قىتايلار ءوز حالقىنىڭ ۇرپاعى ەمەس دەپ ايتقان دا، جازعان دا ەمەس. ال، تۋىلعان جەرi تۋرالى وتكەن عاسىردىڭ ەكiنشi شيرەگiندە، اسiرەسە، 60-70 جىلدارداعى كوممۋنيستiك اۆانتيۋرا قۇتىرىنعان كەزەڭدە پارتيالىق ءارi ۇلى حاندىق شوۆينيستiك يدەولوگيا قاجەتi ءۇشiن ورتالىق ازياعا، شۋ وڭiرiنە قاراي بەيiمدەيتiن زەرتتەۋسىماقتار بوي كوتەرگەنi بولماسا (گو مورو ت.ب. عالىمدار اۋزىمەن), قىتايدىڭ لي باي زەرتتەۋشiلەرi اقىن "تاڭ پاتشالىعىنا قاراستى شۋ (           ), (سۋيابتى بiلدiرەتiن - سۋ يە ەمەس), (سىشۋان ولكەسiنiڭ ەسكi اتاۋى) ولكەسiنiڭ شاڭميڭ وڭiرiندەگi شيڭليان قىستاعىنىڭ ادامى، جاناما اتى تاي باي، لاقابى شيڭلياندىق (بiزدiڭ فاراپتىق - تۇركiستاندىق نەمەسە الماتىلىق دەگەنiمiزدەي) كiسi" دەپ جازۋدان ەش جاڭىلعان ەمەس. ("جۇڭگونىڭ ايگiلi ادام ەسiمدەرiنiڭ ۇلكەن لۇعاتى" 1921 جىنە 1948 جىلدار، شاڭحاي شاڭ ۋ باسپاحاناسى. 383 ب. جانە 670 ب.)

ومەكە، سiزدەر جالاۋلاتىپ جۇرگەن گو مورونىڭ ءسوزi دەگەننiڭ ءباسپاسوز بەتiنە قالاي كوتەرiلگەنi تۋرالى دا الدا كەڭiنەن ءسوز ەتەتiن بولامىز.

 قازاقستانعا قاراستى شۋ-تالاس ءوڭiرi جونiندە قىتاي جازبالارى ەشتەڭە دەمەگەنi جانە قىرعىزدىڭ توقماق قالاسى ماڭى تۋرالى جازبالار قىتاي باسپاسوزiندە 1970-جىلداردان كەيiن عانا پايدا بولعانى كوپ نارسەدەن حابار بەرسە كەرەك.

قىتايدىڭ لي بايتانۋشىلارى ونىڭ تۋىلعان جەرi تۋرالى ءارتۇرلi بولجام ايتقاننىڭ وزiندە، ونىڭ تۇرiك حالىقتارىنا - قازاق ۇلتىنا، ونىڭ دۋلات رۋىنا قاتىسى جونiندە بiر يەروگليف ارناپ كورگەن ەمەس، قايتا ۇلى قىتايدىڭ ۇلى اقىن پەرزەنتi ەكەنiن جانىن سالا قورعاپ، ايقىنداپ بەرۋدەن تانعان ەمەس، سوندىقتان قىتاي حالقىنىڭ اتىنان، قىتايدىڭ لي بايتانۋشىلارى اتىنان وكiم شىعارا ءسوز ايتۋ سiز سياقتى سەناتور مىرزاعا مۇلدە جاراسپايدى.

ومiربەك بايگەلدi مىرزا، سiز شىنىمەن "تاريحتىڭ ءتۇيiنiن تارقاتۋعا" بەل بايلاساڭىز، جارتى جولدا توقتاپ قالماڭىز. استامشىلىققا دا ۇرىنباڭىز، تاريحقا، عىلىمعا قۇرمەت ەتە وتىرىپ بiز تاراپىنان سiزگە قويىلعان سۇراقتار مەن تەرiستەۋلەر جونiندەگi ساليحالى ويلارىڭىز بولسا ايتا جاتارسىز..

وسىندايدا، تىۋەلسiزدiك العاننان بەرگi 20 جىلعا تاياۋ ۋاقىت iشiندە قازاق باسپاسوزiندە جاريالانعان تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان الۋان ءتۇرلi زەرتتەۋ ماقالالار مەن توم-توم كiتاپتاردا جازىلعانداردى ساراپتاپ قاراعانىمىزدا قوعامدىق عىلىمدار مەن ادەبيەت سالاسىندا مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسIرەپوۆ، الكەي مارعۇلان، قانىش ساتباەۆ سياقتى جۇرت مويىنداعان، ايتقان ءسوزi وكiمدەي ورىندالاتىن، زور بەدەلدەردiڭ جوقتىعى، سوندىقتان "باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىمداردىڭ" جۇگەنسiز كەتiپ، ۇلتتىق، تاريحي ساناسى ەندi عانا قايتا قالىپتاسا باستاعان حالقىمىزدى شاتاستىرىپ بارا جاتقانى جانعا باتادى ەكەن.

شىعىس دانالىعىنىڭ بiر جاۋھارىنداي تاريح كوشiنiڭ الدىن جارقىراتىپ كەلگەن "پاتشا - پاتشاعا، ءۋىزiر - ۋىزiرگە، اكە - اكەگە، بالا - بالاعا ۇقساۋى كەرەك" دەيتiن وسيەتiنەن كوز جازىپ قالعان سياقتىمىز.

 ەڭ دۇرىسى - ەتiكتi ەتiكشi تiككەنi, التىن-كۇمiستi زەرگەر ۇستاعانى، قويدى قاساپشىنىڭ باۋىزداعانى ءجون بولار.

الiمعازى داۋلەتحان ت.ع.ك.

(جالعاسى بار)

Abai.kz