Didar Amantay - qazaqtyng belgili talantty jazushysy. Taqauda, Almatynyng bir baspasynan Didardyng «Qarqaraly basynda» atty roman, povesti, әngimeleri toptastyrylghan kitaby jaryq kóredi. Shúrayly tilimen, boyauy qanyq sujetimen erekshelenetin Didar Amantaydyng jinaqtaghy shygharmalary oqyrman tarapynan óz baghasyn alady dep senemiz. QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, qazaqtyng Bas synshysy Zeynolla Serikqaliyúly aitqanday, «Didar Amantayday parasatty qalamgeri bar әdebiyet, bәribir, myqty әdebiyet bolady». Jazushynyng tuyndylary qazaq әdebiyetine engen sony lep, jana mashyq ekenin eskere otyryp әri qandayda bir mәselege qatysty pikiri  oqyrman qauymdy nemqúraydy qaldyrmaytynyn bolghandyqtan tómendegi súhbatty úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat».

«Búl - әdettegidey shygharma sonynda kózinizge jas әkeletin, daghdysynsha oy qorytatyn proza emes»

-  Didar agha, әngimemizdi әdebiyetten, yaghny sizding shygharmashylynyzdan bastasaq. Sizding jaqynda jaryqqa shyghatyn «Qarqaraly basynda» atty kitabynyzdy oqyrmandarynyz taghatsyz kýtip jýrgen kórinedi. Búl kitabynyzda әdebiyetke qúmar qauymgha qanday janalyqtarynyz bar?

Didar Amantay - qazaqtyng belgili talantty jazushysy. Taqauda, Almatynyng bir baspasynan Didardyng «Qarqaraly basynda» atty roman, povesti, әngimeleri toptastyrylghan kitaby jaryq kóredi. Shúrayly tilimen, boyauy qanyq sujetimen erekshelenetin Didar Amantaydyng jinaqtaghy shygharmalary oqyrman tarapynan óz baghasyn alady dep senemiz. QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, qazaqtyng Bas synshysy Zeynolla Serikqaliyúly aitqanday, «Didar Amantayday parasatty qalamgeri bar әdebiyet, bәribir, myqty әdebiyet bolady». Jazushynyng tuyndylary qazaq әdebiyetine engen sony lep, jana mashyq ekenin eskere otyryp әri qandayda bir mәselege qatysty pikiri  oqyrman qauymdy nemqúraydy qaldyrmaytynyn bolghandyqtan tómendegi súhbatty úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat».

«Búl - әdettegidey shygharma sonynda kózinizge jas әkeletin, daghdysynsha oy qorytatyn proza emes»

-  Didar agha, әngimemizdi әdebiyetten, yaghny sizding shygharmashylynyzdan bastasaq. Sizding jaqynda jaryqqa shyghatyn «Qarqaraly basynda» atty kitabynyzdy oqyrmandarynyz taghatsyz kýtip jýrgen kórinedi. Búl kitabynyzda әdebiyetke qúmar qauymgha qanday janalyqtarynyz bar?

-  Qazirgi tanda «Qarqaraly basynda» atty 400 bettik kitabym baspada dayyndalyp jatyr. Búl kitap men ýshin óte qúndy jәne búl tek bir-eki  jyldyq enbekting nәtiyjesi emes. Osy kýnge deyin jazylghan shygharmalarymnyng basyn qúrap, kitap shygharu mening kópten beri oiymda jýrgen is bolatyn. Atalghan kitapqa búghan deyin el oqyp ýlgergen «Gýlder men kitaptar» atty romanym enip otyr. Shygharmashylyq izdenisterimning nәtiyjesinde búl romangha janalyq retinde týrki kýntizbesin qostym. Búl kýntizbe tarihy derekter boyynsha naqty solay boldy ma, ony bilmeymin, biraq kóne mifterge, qazaqtyng anyz-әpsanalaryna sýiensek, atalghan kýntizbe bizding jylnamalarymyzdyng shejiresin beredi. Sonday-aq men  osy «Qarqaraly basynda»  kitabyma ózimning osy uaqytqa deyin jazghan otyz jeti әngimemning bәrin engizdim. Sonymen qatar, jinaqqa orys tilindegi jeti filosofiyalyq esse, tórt óleng kirdi.  Jalpy, men әngimelerimning bәrin 25 jasyma deyin jazghan bolatynmyn. Osy әngimelerimde prozany poeziya dengeyine jetkizuge tyrystym dep oilaymyn. Yaghni, mening prozamdy óleng formasyna keltirip, aq óleng retinde de oqugha bolady. «Qarqaraly basynda» kitabym әdeby qauymnyng tarapynan jaqsy bagha alady degen ýmittemin.

-  Qazirgi prozanyng jay-kýii, baghyt-baghdary túrghysynda ne aitar ediniz?

-  Jalpy, men prozany bes týrge bólemin: әleumettik-antropologiyalyq proza, kommersiyalyq proza, ghylymiy-fantastikalyq proza, metafizikalyq-filosofiyalyq proza, poetikalyq proza. Birinshisi - býgingi әdebiyette keninen taralghan romandar. Múnda adamnyng bolmys-bitimin, bet-әlpetin, týr-túlghasyn suretteydi, múrny - qonqaq, erni - salpy nemese qaymaq erin, dýrdiygen týrik erin degen sekildi sipat aitylady, keyipkerding túrmysy, әleumettik jaghdayy jazylady. Ne kórsem - sony jazamyn degen proza osy. Búl proza ózining tarihy rólin atqarghan jәne, biraq, búdan bylay da jazyla beredi. Alayda, qazirgi kezde proza - әri ketti. Býginde oqyrmannyng súranysyna qaray kommersiyalyq proza da damyp otyr. Kommersiyalyq proza belgili bir shytyrman oqighagha qúrylady, múnday romandar bir-birine úqsas boluy da mýmkin. Siz ony bir mәrte oqisyz da, ekinshi mәrte izdemeysiz. Jazushy sizdi eki dýrkin izdetuge talpyndyrmaydy da. Ghylymiy-fantastikalyq proza - bizding әdebiyetimizde endi ghana ayaghyna túryp kele jatqan proza. Búl ýlken daryndy, tereng bilimdi, intellektualdyq óreni qajet etedi. Metafizikalyq-filosofiyalyq prozagha qazaq prozasynda Múqtar Maghauinnin, Ábish Kekilbaydyn, Asqar Sýleymenovtin, Oralhan Bókeydin, Tólen Ábdikting keybir shygharmalaryn jatqyzuymyzgha bolady. Negizinen, metafizikalyq-filosofiyalyq taqyrypty roman formasynda alghash kótergen batys әdebiyeti. Prozanyng әldeqayda mәrtebesi joghary túrghan, shoqtyghy biyik, mereyi ýstem, kemel týri - poetikalyq proza. Múnda, bir jaghynan, oqighany beytarap sipattap otyrghan siyaqty, ekinshiden, sol uaqytta sanagha kezdeysoq ashylghan aqiqat qapylysta jarq ete qalady, uaqighanyng kónil-kýii ózgerip sala beredi, әrbir janghan sham qalam izimen satylap jaryq shashyp otyrady. Búl, bir sebepten, ýzik-ýzik bolyp ta, ekinshi jaghynan, tútas bir tasqyn retinde de kórinui mýmkin. Biraq, múnda әnsheyinde adamnyng kózine týspeytin, oiyna kele bermeytin, kez kelgen adam bayqay qoymaytyn qúbylystardy surettey otyryp, adamnyng jana bir qasiyetin beyneleudi kózdeydi. Búl - әdettegidey - shygharma sonynda kózinizge jas әkeletin, daghdysynsha oy qorytatyn proza emes. Kerisinshe, sananyzdyng týbine terendep engen, sizdi nebir saualdargha apara otyryp, aldynyzdan basqa bir saual qoyatyn, sóitip, ary qaray kete beretin sheksiz, ómirding ózi siyaqty teren, ken, tirshilik siyaqty kýrdeli proza. Biz sanamyz neni qabyldaydy, sony ghana kóremiz. Qazirgi kezde ghalymdar әlemning on bir ólshemi bar degen boljam jasauda. Al biz tórt-aq ólshem kóremiz: biyiktik, úzyndyq, en, uaqyt. Qalghan jeteui býktelip, nyghyzdalyp, jasyrynyp jatyr. Ony biz kóre almaymyz. Sonyng qyrtystaryna enetin - poetikalyq proza. Ekinshi jaghynan, poetikalyq proza - estetikanyng kemel dengeyine shyqqan proza. Qalihan Ysqaqtyng «Aqtoqym» degen әngimesi, Alen Rob-Griyening «Jaghajay» әngimesi, Ivan Buninning «Antonov almalary» әngimesi, Ghabit Mýsirepovting «Qos shalqar» әngimesi, E.Hemingueyding «Týngi jaryq» degen әngimesi, A.Kamuding «Ýnsizdik», «Nevernaya jena», Ya. Kavabatanyn  «Bambukting ýni, shabdalynyng gýli» әngimesi poetikalyq prozagha jatady. Bolashaqta mening - belgili bir baspamen kelise otyryp, ózimning talghamymdaghy poetikalyq prozagha jatatyn әngime, romandardy bir kitapqa jinaqtap, «Naz qonyr» degen atpen jaryqqa shygharu- oiym bar. Álem әdebiyetining tuyndylary, qazaq prozasyndaghy ýzdik shygharmalar: qazaqshasy qazaqsha, orysshasy oryssha, keybireuin aghylshynsha bir jinaqqa engizsem dep oilaymyn. Negizi, kez kelgen ónerding maqsaty - estetika, gumanizm, әdildik, tuysqandyq, barlyghy - estetikada toghysyp, toqaylasyp jatyr. Jaqsylyqtyng ghana emes, jamandyqtyng da estetikasy boluy mýmkin. Bizding týsinigimizdegi estetika jaryqqa, núrgha bólengen. Jazushy kemel mәtinge jetse, kemel shygharma qúrylymyna jetse, poetikalyq prozanyng maqsaty - osy.  Ózining keyipkeri ýshin kýresken qalamgerge qazir bizding janymyz ashidy. Óitkeni onyng zamany ótti. Prozany bes týrge bólude biz olardyng iydealdyq kýiin aityp otyrmyz. Áriyne, ómirde olar bir-birimen qoyyndasyp, aralasyp, bite qaynasyp jatady.  Matematikada belgili bir qúbylysty zertteu ýshin onyn  iydealdyq kýiin anyqtap alady ghoy. IYdealdyq kýidegi qasiyet ólshemge, birlikke ainalady. Salystyra otyryp, shyn ómirdegi qúbylystardyng zandylyghyn, kýsh-quatyn, qabiletin tabamyz, shotqa qaghyp, esebin, kólemin shygharamyz. Sol siyaqty prozanyng iydealdyq kýiin anyqtaghanda - biz olardy jogharydaghy týrlerge bólemiz.

«Uaqyt - býgingi әdebiyetting nómiri birinshi qaharmany»

-  Sizding shygharmalarynyzdaghy jas keyipkerleriniz jazushy bolu ýshin Flober, Frans Kafka, Stefan Sveyg, Gy de Mopassan, Tomas Mann, Remark, Djek Keruak, Bruno Shulis, Djerom Devid Selindjer sekildi batys jazushylaryn múqiyat oqu kerek degendi jii aitady. Ózinizding de shygharmashylyghynyzgha batys jazushylary ýlken әserin tiygizgen siyaqty...

-  «Gýlder men kitaptar» romanyn jazarda kóp izdendim dep aita alamyn.  Búl romanda adamzat balasyna týsken qasiyetti kitaptardan ýzindiler keltiriledi, diny kózqarastardyng pikirtalasy, oitalasy qozghalady. Ádebiyetting damuy qayda bara jatyr, adamzattyng aqyl-oyy әlemdi tany ala ma? Uaqyttyn  shegi men bastauy, mәngilik pen kenistikting sheksizdigi, Qúdaydyng qúdireti degen ne? Alapat Jarylysqa deyin býkil әlem bir nýkte ghana bolghan eken. Sol nýkte jarylghan kezde әlem osy býgingi kólemine jetken. Al sol nýktege deyin ne boldy? Ony qansha talaptansa da eshqanday ghylym zerttey alghan joq, qazir de aqyl-oyy jetpey otyr. Mine, osy mәselelerge baylanysty birshama filosofiyalyq oilar  kóteriledi. Qazir men ertede bastalghan «Gәkku» atty romanymdy jazu ýstindemin. Osy romanymda «Gýlder men kitaptar» shygharmasynda aitylghan oilar jalghasyn tabady. Kezinde Gertruda Stayn, Stiyven Kreyn, Ernest Heminguey, Djerom D. Selindjer, Beyimbet Maylin bergi jaghynda Alen Rob-Griye degen jazushylar algha qoyghan maqsat býgin de bizding múratymyzgha ainalyp otyr. Baylauy joq qyzyl sóz qughan lingvistikalyq oramdardy meyilinshe azayta otyryp, sujettik jelige qúrylghan uaqighaly sóilemderdi kóbirek jazu. Osy qashanda mening shygharmashylyghymnyng kýn tәrtibinde túrdy. Prozanyng damuy әrdayym oqighagha qúryluy kerek. Qúrylghan sóilem sizge naqty jauapty algha tartpaytyn, saualy mol sóilem retinde qúryluy tiyis. Sóilemning ýilesimdilikke, ýndestikke qúrylyp, birneshe maghyna bergeni әri oqighany surettegeni, oidy hikayatpen beynelegeni jón. Býgingi - uaqyt - degen úghymnyng Alapat Jarylysqa deyin bolmaghany ras. Sheksiz nyghyzdyqqa úmtylghan nýkte jarylghan kezde - uaqyt dýniyege keldi. Qazirgi ghalymdardyng boljauynsha, әlemdi eki taghdyr kýtip túr. Birinshisi - bir nýkteden shyqqan әlem ýlkeyip, keyin qayta bir nýktege enip, beynelep aitqanda, dәn qauyzyna syiyp ketedi. Ekinshisi - әlem ýlkeye kelip, solyp, kýsh-quatyn joghaltyp, jolda qalady - әlem sónedi. Solghannan góri, әriyne, bir nýktege engeni jaqsy ghoy. Uaqyt - eki nýktening arasyndaghy qúbylys. Búl adam  ómirine qatty әser etedi. Uaqyt pen kenistikting baylanysy tualy kóp aitylady. Ýlken qalalarda uaqyttyng jyldamdyghy artady. Shaghyn eldi mekenderde uaqyt, kerisinshe, bayau jýredi. Sondyqtan, qazirgi qala qazaqylanyp, qazaqtyng bәri qalagha kóship jatqan zamanda kólemi ýlken proza jazugha asa talpynudyng qajeti joq sekildi. Áriyne, eshkimge shekteu qoya almaymyz, әrkim ne jazsa da - ózi biledi. Biraq, mening oiymsha, romannyng kólemine emes, nyghyzdyghyna júmys isteu kerek. Yaghni, bizding jazghan sóilemderimiz, әngimelep otyrghan oqighalarymyz neghúrlym nyghyz bolsa, soghúrlym ol oqyrmangha da, ghalymdargha da, әdebiyettanushylargha da qyzyqty bolady. Nyghyzdalghan derekting bolashaqqa baratynyna senimdimiz. Uaqyt - býgingi әdebiyetting nómiri birinshi qaharmany. Óitkeni ghylymy túrghyda alyp qaraghanda uaqyt arqyly úly Jaratushygha da, әlemning jaratyluyna da shyghasyz, adamnyng ómirine aralasasyz. Uaqyt - jeke bir túnyp túrghan sheksiz әlem. Sondyqtan, meninshe, býgingi qazaq prozasynyng taqyryby әleumettik-antropologiyalyq prozadan  metafizikalyq-filosofiyalyq, poetikalyq prozagha qaray búryluy kerek. Keyde ghylymiy-fantastikalyq prozanyng da óse kele poetikalyq proza dengeyine jetui mýmkin.

«Postmodernizmde birynghay stili joq, sondyqtan jaryp shyqqan postmodernistik stili bolmaydy»

-  Býginde mýiizi qaraghayday әdeby synshylarymyz qazirgi prozada obrazdyng joqtyghyn algha tartyp, poeziyanyng birshama óskendigin, prozanyng kenjelep bara jatqandyghyn aityp jýr...

-  Qazaq prozasy damymay túr degen - asa bir jansaq pikir. Sauatsyz tújyrym, úshqary kózqaras. «Kórmes týieni de kórmes» demekshi, múnday pikirler bireuge kýie jaghu, kólenke týsiru, arandatu maqsatynda aitylghan dep esepteymin. Men sekildi jazyp jýrgen, ýlken izdeniste, talpynysta jýrgen qyz-jigitter kóp. Aytalyq, Ámirhan Balqybek, Núrghaly Oraz, Mәdina Omarova, Aygýl Kemelbaeva, Daniyar Salamat, Dәuren Quat, Qanat Ábilqayyr, Darhan Beysenbekúly, Mәdy Aljanbay. Áriyne, olardyng jazghan prozasy maghan týgel únaydy degen sóz emes. Biraq, proza bar ghoy jәne de jaman proza emes koy. Maghan eshqashan jazushy-qalamger býkil shygharmashylyghymen únaghan emes. Kez kelgen jazushynyng belgili bir shygharmalary ghana únaydy. Býginde kózge týsip jýrgen jaqsy prozashy, myqty jazushy, talantty dramaturgterding biri - Asylbek Yqsan degen jigit. Osy uaqytqa deyin ol kitabyn shyghara almay jýr. Onyng «Ayaqtyng iyesi», «Avtobus» tәrizdi әngimeleri - óte bir jaqsy dýniyeler. Eger demeushi tabylyp, mýmkin belgili bir memlekettik qúrylymdar qoldau kórsetip, Asylbekting kitaptary oqyrmanmen qauyshsa, óte jaqsy mәdeny oqigha bolar edi. Taghy bir aita ketetin mәsele, keybireuler býgingi prozanyng keyipkeri kim, qaharmany kim dep izdep jýr ghoy.  Búl XIX-XX  ghasyr romanynyng aldynda túrghan mindet edi, yaghny әleumettik-antropologiyalyq romannan qaharman izdeuge bolady. Qazir proza әldeqayda ósti. Jana mashyq kórindi. Biraq, postmodernizmdi jazu stiyli dep jýrgen belgili әdebiyet synshylarynyng da týsinigi qate. Postmodernizm degenimiz - mәdeny situasiya. Qazir birdene jazu ýshin Internet qolymyzda, úyaly telefon qaltamyzda, kez kelgen taqyrypqa qajetti derekti onay tauyp alamyz. Búryn aqparattyng bәrin esimizde saqtaushy edik, qazir Internetten diskke kóshirip, sómkemizge salyp alamyz. Osynyng bәri jazu tehnikasyna, jazu stiyline әser etedi. Postmodernizmde birynghay stili joq, sondyqtan jaryp shyqqan postmodernistik stili bolmaydy.  Taghy bir aita ketetin jayt, mening әngime, romandarymdaghy keyipkerlerimning bәri auyzeki tilde sóilese qoymaydy, olardyng auyzeki tilge jaqyn sóilesuin men kórkemdik tezge salamyn. Men prozamdy poeziyagha jetkizdim dep aitqandyqtan, sóilemderimning meylinshe әdemi, kemel shyghuyna, muzyka saryny ayasynda jazyluyna, ýilesimdilikting saqtaluyna asa mәn beremin. Mening talghamym - osy.

-  Bayqasaq, qazirgi kezde eki tilde, yaghni, qazaq, orys tilderinde qatar jazatyn jazushylardyng qatary kóbeygen tәrizdi. Jalpy qazirgi qazaq aqyn-jazushylarynyng shygharmalaryn basqa tilderge audaruda qanday mәseleler bar. Audarmanyng dengeyi qanday dәrejede?

-  Eshqanday jazushy da, aqyn da eshqashan ózining jazghanyn mindetsinbeui qajet. Óitkeni jazushylyq - әrkimning ózi tandap alghan erikti taghdyry. Sondyqtan kez kelgen aqyn-jazushy meni audarmay jatyr, maghan qalamaqy berilmey jatyr dep bәlsinbeui tiyis. Búl, tipti, qazaq oqyrmany tarapynan narazylyq tudyratyn jaghday. Memleket bәrine әdil boluy kerek. Jazushygha da, oqyrmangha da. Oqyrman men jazushynyng qúqyghy birdey. Eger sizding shygharmanyz myqty jazyluymen kózge týsip, rezonans tudyrsa, til biletin keybir sheteldik oqyrmangha únasa, onda olar  ózderi-aq  ony audaryp alady. Qazir mening shygharmalarym jeti tilge audarylyp jatyr. Audarmashylargha men óz qaltamnan qarjy tóleymin.  Bizde, Qúdaygha shýkir, býginde shet tilin biletin qazaqtar óte kóp. Búl ózi - asa qiyn nәrse emes, tek qarajat joq. Sondyqtan eger qaltaly jazushylar shetelge tanylghysy kelse, audarmashylargha  audartsyn. Audarmashylar asa kóp súramaydy da. Keybir jazushylarda aqsha joq, al aqshasy bar jazushylar shygharmalaryn memleketting esebinen audartqysy keledi. Qazir memleketke qol jayyp, mýsәpir bola beretin zaman ótti. Búl jazushy degen mәrtebeni tómendetetin tilemsek qylyq. Osy  jat minez bizding boyymyzdan neghúrlym tezirek arylsa, soghúrlym biz halyqtyng  naghyz azamaty bolyp shyghamyz. Býgingi jazushy ózining kim ekenin kórsetti. Búryn jazushy sózining әleueti kýshti bolghan sebebi - olardy memleket qoldady. Sonda, memleketting qamqorlyghynda bolghanda ghana jazushy myqty eken, al memleket qamqorlyghyn qoyyp edi, ókinishke qaray, kóptegen jazushylarymyz beyshara bop qaldy. Sondyqtan mening әriptesterime, ózime aitarym, eshkimge qol jayyp, jylap-syqtaudyng qajeti joq. Qol úshyn berse - jaqsy, kómektese almasa - renish joq. Biz - ór minezdi týrkilerding úrpaghymyz. «Qazaqtildi bozbala, biz Mahambetpiz», - degim keledi.

«Poeziya qúryp bara jatyr, teatr óledi» degen zar, múnly uәjder siyaqty múnday pikirler bolashaqta da aityla beredi»

-  Didar agha, siz býginde «Qazaqfilimdegi» ssenarlyq-redaksiyalyq alqanyn bas redaktorysyz ghoy. Keyde osy alqa mýshelerining ózi  filimder әbden jaryqqa shyghyp ketkennen keyin kinogha qatysty netýrli syndar aityp, kenesting júmysyna qatyspaghan synay tanytyp jatady. Jalpy, osy ssenarlyq alqanyng negizgi qyzmeti jóninde terenirek aityp ótseniz.

-  «Qazaqfilimde» filimder óndiriske jiberilmes búryn ssenarlyq-redaksiyalyq alqanyng syn tezinen ótkizilip, Eksperttik Kenesting talqysyna týsedi. Kenesting qúramyna belgili jazushylar, dramaturgter,  akterler, rejisserler, produserler kiredi. Atap aitsaq, Dulat Isabekov, Smaghúl Elubay, Satybaldy Narymbetov, Ahan Sataev, Bolat Qalymbetov, Asylbek Yqsan, Áliya Uәljanova, Igori Gonopoliskiy, Bauyrjan Nógerbek syndy belgili adamdar. Bas-ayaghy on beske tarta Kenes mýshelerining bәrin biz Eksperttik Kenesting jiynyna ylghy shaqyryp otyramyz. Olardyng arasynda keyde belgili bir sebeptermen  jinalysqa kelmey qalatyndary bolady. Biraq olar ózderi bolmaghan kezde talqylanghan filimning ssenariyi turaly pikirlerin qaghazgha jazyp jiberedi. Demek, óndiriske jiberilgen filimderdi talqylaugha Kenes mýshelerining bәri tolyqtay qatysatyny anyq. Áriyne, újymdyq, shygharmashylyq júmys barysynda bir adam bir filimdi jaqtap, 14 adam, kerisinshe, qarsy boluy mýmkin. Biraq qalay desek te, kez kelgen joba óndiriske jiberilmes búryn Eksperttik Kenesting sauatty, kәsiby talqylauynan ótedi. Jiynda filim ssenariyining kemshilikterin, kemeldendire týsui tiyis tústaryn týgeldey aitamyz. Júmysymyz móldir әri jemisti dep tolyqtay sendire alamyn. 2008-2010 jyldardaghy Eksperttik Kenesting atqarghan júmysynyng nәtiyjesi sol, «Qazaqfilimnin» songhy týsirilgen filimderine býginde kinoteatrlarymyzda belet bolmay jatyr. «Mahabbat tәlkegi» atty filimge belet aldyn-ala 2-3 kýn búryn satylyp ketken. Áriyne, filim bireuge únaydy, bireuge únamaydy. Biraq mәsele - kórermenning filimge barghanynda, kinoteatrlar esigin ashqanynda. 2008-2009 jyldary qazirgi «Qazaqfilim» basshylyghy ózine deyingi óndiriske jiberilgen filimderdi ayaqtaugha kýsh salsa, 2009 bastap basshylyq ózi qabyldaghan filimderdi óndiriske jiberdi. Solardyng alghashqy qarlyghashy - byltyr jaryqqa shyqqan Daniyar Salamattyng «Bәiterek» filimi. Sonday-aq biylghy jyly ekrangha shyqqan «Namys» («Ryvok»), «Siz kimsiz, Ka myrza», «Mahabbat tәlkegi» filimderi de byltyrghy jylghy júmystyng nәtiyjesi.

-  Júmystarynyzdyn jýrip jatqanynyn kórinisi bolar, kino tónireginde dau-damay órshy týsti. Kinogha qatysty jiyndarda óziniz ataghan filimderge kópshiliktin kónili tolmaytynyna kuә bolyp jýrmiz. «Qazaqfilim» halyqtyq kinolardy, avtorlyq óner tuyndylaryn týsirudi qoyyp,  kommersiyalyq kinogha bet búryp ketti degen syndargha qanday uәj aitasyz?

-   Býginde «Qazaqfilim» kinostudiyasy kommersiyalyq jobalardy emes, kórermen kóretin filimderdi óndiriske jiberip jatyr. Bizding algha qoyghan maqsatymyz - kórermenge ne qajet ekenin zerttep, býgingi kinoteatrlargha qazaq kórermenderin tartu. «Qazaqfilim» qúrylghaly 50 jyldan beri nebir syndar aitylyp keledi. «Poeziya qúryp bara jatyr, teatr óledi» degen zar, múnly uәjder siyaqty múnday pikirler bolashaqta da aityla beredi. «Dosyna - dostyq qaryz is, Dúshpanyna әdil bol» dep Abay aitpaqshy, qanday syn bolsa da,  ol әdil jәne sauatty boluy kerek. Qazirgi aitylyp jýrgen syndardyng kópshiligi adal baghalau, janashyrlyq kómek, kenes beru túrghysynda aitylghan syndar emes. Árkimning jeke basynyng ókpe-nazy. Eger bizge jaqsy ssenariy  әkelinse, onymen júmys isteuge qashanda dayynbyz. Jobasy ótimdi әri asa mәndi eshqanday rejisserdi syrtqa teuip otyrghan joqpyz.

«Qazaq kinosyndaghy shetel akterlerining sany - filimderge qatysqan mamandardyng jýzden biri ghana»

-  Sonda qazirgi kórermenning talghamyna  «Kelin», «Mahabbat tәlkegi, «Qayrat chempion, №1 pәk jigit»sekildi filimder say kelip otyrghany ghoy? Ár últ óz kinosynda óz halqyn úly etip kórsetuge tyrysady. Al biz ózimizge de, ózgege de kýlki bolyp qalatyn jaghdaylarymyz kóp. Qazaq kinosynan kórermen nendey tәrbie alyp otyr?

-  Sizding búl saualynyzgha qarasaq, qazaq kórermeni qatty tәrbiyelengisi kelip túrghan sekildi kórinedi. Negizgi iydeologiyany, sayasatty memlekettik qúrylymdar jasaydy, al halyq soghan baghany saylau kezinde berip otyrady. Kinodan býgingi  sayasatty izdeu - jansaqtyq. Kino, negizinen, mәngilik taqyryptardy kóteredi. Kinonyng ekinshi bir qyzmeti - adamdardy sergitedi, kórsetilim barysynda bir sәt bolsa da sharuasyn, problemasyn úmytady. Kinogha adam demalu ýshin barady. Biz adamdardyng osynday qalau qúqyn qalay tartyp alamyz? Mysaly, siz teledidardan nemese ýiinizge disk әkelip kórgende - iydeologiyalyq kino kóresiz be? Búl - jalghan pafos. Kinodan iydeologiya emes, óner izdeuimiz kerek. Ónerde bir ghana iydeologiya bar, ol - gumanizm. Kinogha iydeologiya qajet dep jýrgen adamdardyng kóbi kinogha esh qatysy joq adamdar. Ózderine jýktelgen mindetti atqara almay, betaldy kinogha tiyisip, qoyylymgha súranyp, sony jóndeymin dep jýrgender. Qolynan is keletin adamdar daugha týse bermeydi. Bos jýrgender ghana basqanyng júmysyna aralasady. Kino onay týsirilip, beynetsiz jasalatyn siyaqty kórinedi, sonday aldamshy oy tughyzady. Ásirese jaqsy kino bәrimizding qolymyzdan keletin tәrizdi sóileytinimiz bar.

-  Kino salasynda býginde bilikti mamandardyng jetispeuine ne sebep?

-  Dәl qazirgi tanda mamandardyng tapshylyghyna ýderis retinde qarau kerek. Ras, bizding ortada myqty ssenariysterdin, rejisserlerdin, akterlerding sany, qarasy azdau, arpa ishindegi bir biday siyaqty qadau-qadau. Sondyqtan biz ózimizding jas kino mamandarymyzgha ýlgi bolsyn dep ardagerlerimizdi, keyde sheteldik kino mamandaryn tartamyz. Negizinen, kinogha qajetti tehnikany da shygharatyn AQSh, Japonya, Batys elderi ghoy. Qazir biz olardan ýirenetin bolsaq, keyin ózimiz olarmen bәsekelesetin maman dayyndap, úrpaq tәrbiyelep shygharamyz. Tek bizding filimderde ghana emes, sheteldik  filimderde de basqa elding akterleri jýredi. «Qazaqfilim» shetelden bir akter shaqyrsa, bizding keybir synshylarymyz ózimizde akter joq pa dep baybalam salady. Qazaq kinosyndaghy shetel akterlerining sany - filimderge qatysqan mamandardyng jýzden biri ghana. Sonymen qatar, elimizdegi jeke menshik kompaniyalarda kóptegen sheteldik mamandar júmys istep jýr ghoy. Sonda qalay, olardyng barlyghyn quyp shyghuymyz kerek pe? Neghúrlym biz basqa oi, syrt pikirge ashyq bolsaq - qogham soghúrlym algha damidy.

Alashqa aitar datym bar: «Qazaqtyng qazaq ekenin dәleldeytin tólqújaty - qazaq orta  mektebining attestaty»

-  Býgingi kýni qazaqtyng algha qoyghan eki ýlken múraty bar. Birinshisi - qazaq mektebin jaqsartu, ekinshisi - qazaqtyng sanyn arttyru. Sondyqtan men  әlemning qay týkipirinde jýrse de, barsha qazaqtardy balalaryn qazaq mektebine beruge shaqyramyn. Búryn alashordashylar ózderining óneri, ghylymymen ghana ainalyspay, halyqtyng bolashaghyna, birligine qyzmet etti.   Sondyqtan býgingi kózi ashyq azamattar qazaqtyng problemasynan tys qalmauy kerek. Qazirgi qazaqtyng ýlken tragediyasynyng biri - aramyzda ana tilin bilmeytin orystildi (bolashaqta qytaytildi, mongholtildi, ózbektildi) qazaqtardyng boluy. Jalpy, men qazaqty orystildi, qazaqtildi dep bólgenge qarsymyn. Qazaq oryssha sóilese de - qazaq. Biraq, jat tilde ómir sýrgen mәdeniyet, bәribir, ana tili qúrysa, ertenine kózi bitelgen búlaq sekildi keuip, qansyp qalady. Basqa tilde jan saqtap otyrghan mәdeniyetting ómir sýru bir-aq sharty bar, ol - ana tilining tiri bolghany. Men búryn balanyng tili qazaqsha shyghuy kerek dep oilaytynmyn. Keyin qarasam, tili oryssha shyqsa da, qazaq mektebinde oqyghan bala qazaqsha sóilep shygha keledi eken. Balanyng tili qazaqsha shyghu kerek degendi jeleu etip alghan әkim-qaralar balalaryn qazaq balabaqshasyna beredi de, keyin orys mektebinde oqytady. Búl dúrys emes. Qazaqtyng bolashaghyna qazaq mektebindey júmys isteytin eshqanday qoghamdyq, memlekettik  institut joq. Býkil qazaq bar kýshimizdi  orta mektepterimizde bilim dәrejesining artuyna saluymyz kerek. Mektep qyzmetkerlerining әleumettik jaghdayyn jaqsartudy ýkimetten talap eteyik. Qazaqtyng qazaq ekenin dәleldeytin tólqújaty - qazaq orta  mektebining attestaty. Ekinshi mәsele, dýniyejýzinde taryday shashyraghan qazaqtardyng bәrin derlik elimizge qaytaru kerek. Halyqtyng neghúrlym sany az bolsa, soghúrlym onyng kóptegen mәdeniy-ruhany tasqyndargha qarsy túra alu qabileti tómendeydi. Tariyhqa ýnilsek, әlemdegi alyp imperiya qúrghan halyqtardyng sany 40 millionnan 100 milliongha deyin jetedi. Kóp halyq ózining maqsat-mýddesin tabandy qorghay alady. Al biz kip-kishkentay qazaq óz ishimizde qyryqqa bólinemiz. Qazirgi kezde әrbir qazaq balasy sanymyzdyng 20 milliongha tez jetui kerek ekenin bilui, týsinui kerek. Adamdary úly bolmayynsha, Otan úly bolmaydy. Qazaghy kóbeymeyinshe, qazaqtyng mәselesi bitpeydi.

Eskertu: «Alash ainasy» gazetinde jariyalanghan súhbattyng tolyqtyrylghan núsqasy www.abai.kz aqparattyq portalynda jaryq kórip otyr.