Songhy jyldary shetelde qashyp jýrgen Appaq ishan (Qúrbanәli Ahmet) elge oralyp, zikirshilerding tóbesi kókke jetkendey boldy. Onyng «aruaqqa siynatyn qazaq bolayyqshy» degen sózin estip jaghamyzdy ústap edik, izin shala «ishandyq mektepti» dәriptegen maqala shyqty. Oqydyq, shoshydyq. Nege? Óitkeni, qazaqtyng bәrin mýrid qylyp, pirge baylapty. Dәstýrli dinge «ishandyq mektep» dep anyqtama beripti. Sonymen, «ishan» kim, «pir» kim, «mýriyd» kim?

Qazaq dalasynda din taratqan kisiler óte kóp. Qoja, molda, ahun, ishan, maqsúm t.b. Kópke topyraq shasha almaymyz, alayda, osyndaghy ishandardyng barlyghy elge birdey jaqpaghany belgili. Olardyng arasynda dindi teris búryp, Qúdiyar Bilәl aitqanday hәl ilimin nasihattap, mistikalyq anyzdargha toly uaghyz aityp, úshyp baryp, úshyp kelip jýrgenderi jetkilikti.

Islam dini birinshi iman keltirip, dindi qabyldap, 5 uaqyt namazyndy oqyp, orazandy ústap, shamang jetse zeket berip, qajygha barudy jýkteydi әrbir adamgha. Onan әri qabileting bolsa, qúran jattap, ilim taratyp Allagha jaqyndaysyn. Áytpese, 5 paryzyndy oryndap, sharuandy istep, bala-shaghandy asyrap, qoghamgha paydandy qyl deydi. Úsh, qon, galaktikany syrttay baqyla, el bilmegen qúpiya syrdy bil, pirge qol ber, onyng dәret suyn ish demeydi. Fatiha, yqylasyn әreng jattap, namazyn qaza qylmay, orazasyn ústap jýrgenderdi aqylgha syimaytyn qiyaly nәrsemen nege basyn qatyrasyzdar?!

Fitna ghalymdar...

Ya, mistikalyq uaghyz aitatyn «anqau elge aramza molda» Qúdiyar Bilәl aitqanday, búghan deyin qazaq topyraghynda bolmady emes, boldy. Biraq, olardyng eshqaysysyn babalarymyz qabyldamady. Kerisinshe, olardy masqaralap, keyingige sabaq bolu ýshin olardyng isin auyzdan-auyzgha taratty. Mysaly, Bolat-Janat dastany. Ol búryn el arasynda «Sauda ishan» jәne «Opasyz ishan» degen atpen keninen taraghan jyr. Onda Maqalbay bay sapargha attanarda úly men qyzyn Sauda ishangha amanattap ketedi. «Pir» bolyp, júrt qol tapsyrdy degen ishan әke-sheshesi ketkesin qyzyna qiyanat jasaydy. Oqysanyz jaghandy ústaysyz. Qaranyz:

«Bir kýnderi Janat qyz,

Shay qúiyp otyr taghy da,

Iship otyr Ishany,

Jerge qoyyp keseni,

Qyzgha ishan úmtyldy.

Qoyanday qylghan qu dýniye,

Neshe әuliye, nesheni.

Dastarhannan әri ótip,

Bileginen ústady,

Beri otyr dep núsqady.

Qyz sheginip búlqyndy,

Ashulanyp júlqyndy.

Qara qústay qonqandap,

Qyzgha ishan úmtyldy» deydi. Mine, dastanda bireuding әlpeshetegen qyzynyng taghdyry aramza ishannyng kesirinen kýl-talqan bolady. Búl az deseniz, keshegi Dulat Babatayúly babamyzdyng ishangha arnap jazghan óleninde:

«Júmaqqa tura bastaytyn,

El serkesi kósemge,

Qútqaratyn tozaqtan,

Shariyghatqa sheshenge» dep, kekete otyryp:

«Bedeu qatyn qaldy ma

Sen etegin kórmegen?» dep, onyng pendeshiligin betine basady. Jә, pendeshilik kimde joq dersiz, biraq Abay atamyzdyng sózin qayda qaldyramyz? Hakim Abay Qúdiyar Bilәl aitqanday, hәl ilimin mengerip, әulie bolam degenderdi 38-qara sózinde: «yaghni, pendelikting kәmәlaty әuliyelikpen bolatúghyn bolsa, kýlli adam tәrki dýnie bolyp hu dep tariqatqa kirse, dýnie oiran bolsa kerek” deydi. Jәne danyshpan Abay osy sózining jalghasynda: “әrbir nadannyng bir tariqatqa kirdik dep jýrgeni biz búzyldyq degenimenen bir bolady” deydi. Endi búghan ne deymiz?! Shópti de, shóngeni de óleni qylugha ary jibermegen Abay búl mәseleni bekerden beker kýiinip jazghan joq. Úrpaghyn odan әri saqtandyryp: “mollalar túra túrsyn, hususan búl zamannyng ishandaryna bek saq bolyndar. Olar - fitnә ghalym, búlardan zalaldan basqa eshnәrse shyqpaydy. Ózderi hýkim sharighatty taza bilmeydi, kóbi nadan bolady. Onan asyp ózin-ózi әhil tariqat bilip jәne bireudi jetkizbek daghuasyn qylady. Búl is olardyng sybaghasy emes, búlardyng jetkizbegi múhal, búlar adam azdyrushylar, hattә dinge de zalaldy. Búlardyng sýigeni - nadandar, sóilegeni - jalghan, dәlelderi - tasbyghy menen shalmalary, onan basqa eshnәrse joq”, – dedi. Abaydyng sózi – sóz! Endi ishan bolmaq týgili, kim bolsa da qazaq dalasynda Abaydan asqan danyshpan joq. Ne desek te, onyng alysqan 1000-ynyng biri osy IShAN ekeni dausyz.

Mine, hәl ilimin nasihattap, qúran men hadiske sýienbey, tariqatqa sýiregen ishannyng qazaq әdebiyetindegi, dúrysy qazaq úghymyndaghy obrazy osynday. Áriyne, halyqty 5 paryzyn oryndap, qúranyn oqyp, sýnnetke amal etuge tәrbiyelegen imam, moldalar basqa.

Maqalada avtor: “Ishandyqtyng taghy bir anyqtamasy – pirlik. Pirge baylanu bizding tabighatymyzgha tәn” dep týsindiripti. Ashyghyn aitayyq, pirge qol beru, oghan baylanu qazaqqa ýsh emes-au, myng qaynasa da sorpasy qosylmaydy. Tariqatqa sýiregen «Pir», «mýriyd» obrazy da qazaq úghymynda «ishannyn» sinoniymi ispetti. Óitkeni, ekeui bir túlgha. Jalpy, osy pirlik mektep pen Irandaghy shiittik tarmaqtyng jýiesin salystyrsaq, asa bir aiyrmashylyq joq, úqsas ekenin bayqaymyz. Ishki senimderi, pirdi qúrmetteu әdebi, birinen song birine jalghasqan pirlik qasiyet degen shatpaghy, zikir saluy da.

XIV-XV ghasyrda Asan qayghy babamyz pir men mýrid turaly «Búl zamanda ne gharip?» degen tolghauynda:

«Mýriydin tauyp almasa,

Azghyn bolsa pir gharip» degen. Babamyz nege búl jerde pirdi «azghyn» bolsa dep sipattaydy? Nege «ghúlama», «hakim», «taqua» bolsa demeydi? Osydan-aq, biluge bolady, «pirdin» beynesi qanday ekenin. Odan әri «mýridke» (pirding shәkirti) nazar audarudyng qajeti shamaly.

Qazaq dalasynda pirge qol bergen degen aqparat biren-saran ghana. Onyng ózi Bolat-Janat dastanynda kórinis tapqan, masqaralanghan. Anyghy, HALYQ qarsy bolghan. Mýmkin, mening babalarym pirge qol bergen, mýrid bolghan dersiz? Oghan jauapty Ybyray Altynsarin atamyz bergen. «Músylmandyq tútqasy» kitabynyng 13 betinde ol: «Imannyng ýshinshi týri iman taqlidi. Búl iman – aqylymen Qúdaydy tanymayynsha, «ata-babalardyng ústap kele jatqan joly ghoy» dep iman keltirgenderding imany bolar. Áriyne búl iman nadan halyqta bolady, ózi esh nәrseni týsinbey, bireuding sózine erip is isteushi kisi azghyrushygha erip dinnen shyghuyda jenil» degen. Yaghni, pir ne aitsa, sonynan erudi qalamaghan babalarymyz. Qysqasy, Asan qayghynyng (XIV-XV), Abaydyng (XIX-XX) túsynda syngha úshyrap, eldi oiran qylghan «ishan», «pir», «tariqat» qazir tura jolda dey almaymyz. Óitkeni, býginde ózin «pir» atap jýrgen әlgi Qúrbanәlining (Appaq ishan) qoyghan talay konsertine el kuә. Bir joly auylymyzgha kelgende kýnning ystyghynda ýstine shapan, ayaghyna mәsi kiyip, basyna sala qúlash sәlde oraghan tariqatshylardyng japa-tarmaghay kelip, Qúrbanәlining dәret suyna talasqany bar. Ne degen jiyirkenishti?! Búl ne mәdeniyet?! Al, «pirdin» ar jaghynda oghan siynu, odan jәrdem súrau túrghany aitpasa da belgili. Ony maqalanyzda «aruaq auyzgha alynghan jerde typyrshyp otyra almay ketetin dindarlar bar» dep jetkizgensiz. Aytpaqshy, maqalada siz maqtaghan búrynghy mýfty Ábsattar qajy Derbisәli «Din basy» atty kitabynyng 60-betinde: «Tirining ólige, adamnyng adamgha minajat etui Islam qaghidalaryna qayshy». … «Músylman balasy bir Allagha ghana qúlshylyq jasaydy» degen bolatyn. Osy pikiri únamady-au, sirә, «Býgingi medreseler, tipti arab elderindegi mýiizi qaraghayday jogharghy diny oqu oryndary әuliyelik týsinikti shәkirt boyyna daryta almaydy” dep, býtindey QMDB-yn kinәlapsyz. Sonda QMDB-na qarasty medreseler men “Núr Mýbarak” uniyversiytetining bәri de týkke túrghysyz bolghany ma? Qúran jattatyp, aqida, fiyqh salasyn oqytyp, meshit imamdaryn dayyndap jatqan joq pa? Olay bolsa, nege óp-ótirik maqtaydy? Álde búl oqu ordalary maqala avtorynyng kónilinen shyghu ýshin “tenselip zikir” salugha rúqsat beru kerek pa? Qysqasy, Sauda ishannan jalghasqan, Asan qayghy synap, Abay “fitna ghalym” dep anyqtama bergen – ishandyq mektep, yaghni, pirlik jol, tariqat bizding jolymyz emes.

Sonda DÁSTÝRLI DIN degenimiz ne dep oilarsyz?

Ol - Qúran ýkimi men Payghambar (s.a.u) sýnnetine sýienip ótken babalarymyzdyng joly. Olar tek Allagha ghana siyndy. Múhammed (s.a.u.) payghambar kórsetken jolmen jýrdi. Oghan dәleldi alystan izdeuding keregi joq. Abaydyng ólenderi men qara sózderinen, Ybyraydyng «Músylmandyq tútqasynan», Shәkәrimning «Músylmandyq shartynan» qarasanyz da jetip jatyr. Áriyne, babalarymyzdyng enbegi búdan da kóp aita bersek. Álde búlardyng jolyn dәstýrli jol dep aita almaymyz ba? Qazirgi tanda QMDB osy jolda qyruar sharua atqaryp, barlyq meshitti bir ortalyqtandyryp, barlyghynda bir Allagha ghana siynudy, payghambar (s.a.u.) sýnnetimen, babalar jolymen jýrudi nasihattauda.

Ashat Nәdirov

Abai.kz