سوڭعى جىلدارى شەتەلدە قاشىپ جۇرگەن اپپاق يشان (قۇربانالى احمەت) ەلگە ورالىپ، زىكىرشىلەردىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى. ونىڭ «ارۋاققا سيىناتىن قازاق بولايىقشى» دەگەن ءسوزىن ەستىپ جاعامىزدى ۇستاپ ەدىك، ءىزىن شالا «يشاندىق مەكتەپتى» دارىپتەگەن ماقالا شىقتى. وقىدىق، شوشىدىق. نەگە؟ ويتكەنى، قازاقتىڭ ءبارىن ءمۇريد قىلىپ، پىرگە بايلاپتى. ءداستۇرلى دىنگە «يشاندىق مەكتەپ» دەپ انىقتاما بەرىپتى. سونىمەن، «يشان» كىم، ء«پىر» كىم، ء«مۇريد» كىم؟

قازاق دالاسىندا ءدىن تاراتقان كىسىلەر وتە كوپ. قوجا، مولدا، احۋن، يشان، ماقسۇم ت.ب. كوپكە توپىراق شاشا المايمىز، الايدا، وسىنداعى يشانداردىڭ بارلىعى ەلگە بىردەي جاقپاعانى بەلگىلى. ولاردىڭ اراسىندا ءدىندى تەرىس بۇرىپ، قۇديار ءبىلال ايتقانداي ءحال ءىلىمىن ناسيحاتتاپ، ميستيكالىق اڭىزدارعا تولى ۋاعىز ايتىپ، ۇشىپ بارىپ، ۇشىپ كەلىپ جۇرگەندەرى جەتكىلىكتى.

يسلام ءدىنى ءبىرىنشى يمان كەلتىرىپ، ءدىندى قابىلداپ، 5 ۋاقىت نامازىڭدى وقىپ، ورازاڭدى ۇستاپ، شاماڭ جەتسە زەكەت بەرىپ، قاجىعا بارۋدى جۇكتەيدى ءاربىر ادامعا. ونان ءارى قابىلەتىڭ بولسا، قۇران جاتتاپ، ءىلىم تاراتىپ اللاعا جاقىندايسىڭ. ايتپەسە، 5 پارىزىڭدى ورىنداپ، شارۋاڭدى ىستەپ، بالا-شاعاڭدى اسىراپ، قوعامعا پايداڭدى قىل دەيدى. ۇش، قون، گالاكتيكانى سىرتتاي باقىلا، ەل بىلمەگەن قۇپيا سىردى ءبىل، پىرگە قول بەر، ونىڭ دارەت سۋىن ءىش دەمەيدى. فاتيحا، ىقىلاسىن ارەڭ جاتتاپ، نامازىن قازا قىلماي، ورازاسىن ۇستاپ جۇرگەندەردى اقىلعا سىيمايتىن قيالي نارسەمەن نەگە باسىن قاتىراسىزدار؟!

فيتنا عالىمدار...

يا، ميستيكالىق ۋاعىز ايتاتىن «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» قۇديار ءبىلال ايتقانداي، بۇعان دەيىن قازاق توپىراعىندا بولمادى ەمەس، بولدى. بىراق، ولاردىڭ ەشقايسىسىن بابالارىمىز قابىلدامادى. كەرىسىنشە، ولاردى ماسقارالاپ، كەيىنگىگە ساباق بولۋ ءۇشىن ولاردىڭ ءىسىن اۋىزدان-اۋىزعا تاراتتى. مىسالى، بولات-جانات داستانى. ول بۇرىن ەل اراسىندا «ساۋدا يشان» جانە «وپاسىز يشان» دەگەن اتپەن كەڭىنەن تاراعان جىر. وندا ماقالباي باي ساپارعا اتتاناردا ۇلى مەن قىزىن ساۋدا يشانعا اماناتتاپ كەتەدى. ء«پىر» بولىپ، جۇرت قول تاپسىردى دەگەن يشان اكە-شەشەسى كەتكەسىن قىزىنا قيانات جاسايدى. وقىساڭىز جاعاڭدى ۇستايسىز. قاراڭىز:

ء«بىر كۇندەرى جانات قىز،

شاي قۇيىپ وتىر تاعى دا،

ءىشىپ وتىر يشانى،

جەرگە قويىپ كەسەنى،

قىزعا يشان ۇمتىلدى.

قويانداي قىلعان قۋ دۇنيە،

نەشە اۋليە، نەشەنى.

داستارحاننان ءارى ءوتىپ،

بىلەگىنەن ۇستادى،

بەرى وتىر دەپ نۇسقادى.

قىز شەگىنىپ بۇلقىندى،

اشۋلانىپ جۇلقىندى.

قارا قۇستاي قوڭقاڭداپ،

قىزعا يشان ۇمتىلدى» دەيدى. مىنە، داستاندا بىرەۋدىڭ الپەشەتەگەن قىزىنىڭ تاعدىرى ارامزا يشاننىڭ كەسىرىنەن كۇل-تالقان بولادى. بۇل از دەسەڭىز، كەشەگى دۋلات باباتايۇلى بابامىزدىڭ يشانعا ارناپ جازعان ولەڭىندە:

«جۇماققا تۋرا باستايتىن،

ەل سەركەسى كءوسەمگە،

قۇتقاراتىن توزاقتان،

شاريعاتقا شەشەنگە» دەپ، كەكەتە وتىرىپ:

«بەدەۋ قاتىن قالدى ما

سەن ەتەگىن كءورمەگەن؟» دەپ، ونىڭ پەندەشىلىگىن بەتىنە باسادى. ءجا، پەندەشىلىك كىمدە جوق دەرسىز، بىراق اباي اتامىزدىڭ ءسوزىن قايدا قالدىرامىز؟ حاكىم اباي قۇديار ءبىلال ايتقانداي، ءحال ءىلىمىن مەڭگەرىپ، اۋليە بولام دەگەندەردى 38-قارا سوزىندە: «ياعني، پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىكپەن بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ ھۋ دەپ تاريقاتقا كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك” دەيدى. جانە دانىشپان اباي وسى ءسوزىنىڭ جالعاسىندا: ء“اربىر ناداننىڭ ءبىر تاريقاتقا كىردىك دەپ جۇرگەنى ءبىز بۇزىلدىق دەگەنىمەنەن ءبىر بولادى” دەيدى. ەندى بۇعان نە دەيمىز؟! ءشوپتى دە، شوڭگەنى دە ولەڭى قىلۋعا ارى جىبەرمەگەن اباي بۇل ماسەلەنى بەكەردەن بەكەر كۇيىنىپ جازعان جوق. ۇرپاعىن ودان ءارى ساقتاندىرىپ: “موللالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋسان بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار - ءفيتنا عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقپايدى. وزدەرى حۇكىم شاريعاتتى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى. ونان اسىپ ءوزىن-ءوزى ءاھىل تاريقات ءبىلىپ جانە بىرەۋدى جەتكىزبەك داعۋاسىن قىلادى. بۇل ءىس ولاردىڭ سىباعاسى ەمەس، بۇلاردىڭ جەتكىزبەگى مۇحال، بۇلار ادام ازدىرۋشىلار، ءحاتتا دىنگە دە زالالدى. بۇلاردىڭ سۇيگەنى - ناداندار، سويلەگەنى - جالعان، دالەلدەرى - تاسبىعى مەنەن شالمالارى، ونان باسقا ەشنارسە جوق”، – دەدى. ابايدىڭ ءسوزى – ءسوز! ەندى يشان بولماق تۇگىلى، كىم بولسا دا قازاق دالاسىندا ابايدان اسقان دانىشپان جوق. نە دەسەك تە، ونىڭ الىسقان 1000-ىنىڭ ءبىرى وسى يشان ەكەنى داۋسىز.

مىنە، ءحال ءىلىمىن ناسيحاتتاپ، قۇران مەن حاديسكە سۇيەنبەي، تاريقاتقا سۇيرەگەن يشاننىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى، دۇرىسى قازاق ۇعىمىنداعى وبرازى وسىنداي. ارينە، حالىقتى 5 پارىزىن ورىنداپ، قۇرانىن وقىپ، سۇننەتكە امال ەتۋگە تاربيەلەگەن يمام، مولدالار باسقا.

ماقالادا اۆتور: “يشاندىقتىڭ تاعى ءبىر انىقتاماسى – پىرلىك. پىرگە بايلانۋ ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا ءتان” دەپ ءتۇسىندىرىپتى. اشىعىن ايتايىق، پىرگە قول بەرۋ، وعان بايلانۋ قازاققا ءۇش ەمەس-اۋ، مىڭ قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. تاريقاتقا سۇيرەگەن ء«پىر»، ء«مۇريد» وبرازى دا قازاق ۇعىمىندا «يشاننىڭ» ءسينونيمى ىسپەتتى. ويتكەنى، ەكەۋى ءبىر تۇلعا. جالپى، وسى پىرلىك مەكتەپ پەن يرانداعى شيتتىك تارماقتىڭ جۇيەسىن سالىستىرساق، اسا ءبىر ايىرماشىلىق جوق، ۇقساس ەكەنىن بايقايمىز. ىشكى سەنىمدەرى، ءپىردى قۇرمەتتەۋ ادەبى، بىرىنەن سوڭ بىرىنە جالعاسقان پىرلىك قاسيەت دەگەن شاتپاعى، زىكىر سالۋى دا.

ءXىV-XV عاسىردا اسان قايعى بابامىز ءپىر مەن ءمۇريد تۋرالى «بۇل زاماندا نە عارىپ؟» دەگەن تولعاۋىندا:

ء«مۇريدىن تاۋىپ الماسا،

ازعىن بولسا ءپىر عارىپ» دەگەن. بابامىز نەگە بۇل جەردە ءپىردى «ازعىن» بولسا دەپ سيپاتتايدى؟ نەگە «عۇلاما»، «حاكىم»، «تاقۋا» بولسا دەمەيدى؟ وسىدان-اق، بىلۋگە بولادى، ء«پىردىڭ» بەينەسى قانداي ەكەنىن. ودان ءارى «مۇريدكە» ء(پىردىڭ شاكىرتى) نازار اۋدارۋدىڭ قاجەتى شامالى.

قازاق دالاسىندا پىرگە قول بەرگەن دەگەن اقپارات بىرەن-ساران عانا. ونىڭ ءوزى بولات-جانات داستانىندا كورىنىس تاپقان، ماسقارالانعان. انىعى، حالىق قارسى بولعان. مۇمكىن، مەنىڭ بابالارىم پىرگە قول بەرگەن، ءمۇريد بولعان دەرسىز؟ وعان جاۋاپتى ىبىراي التىنسارين اتامىز بەرگەن. «مۇسىلماندىق تۇتقاسى» كىتابىنىڭ 13 بەتىندە ول: «يماننىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى يمان تاقليدي. بۇل يمان – اقىلىمەن قۇدايدى تانىمايىنشا، «اتا-بابالاردىڭ ۇستاپ كەلە جاتقان جولى عوي» دەپ يمان كەلتىرگەندەردىڭ يمانى بولار. ارينە بۇل يمان نادان حالىقتا بولادى، ءوزى ەش نارسەنى تۇسىنبەي، بىرەۋدىڭ سوزىنە ەرىپ ءىس ىستەۋشى كىسى ازعىرۋشىعا ەرىپ دىننەن شىعۋىدا جەڭىل» دەگەن. ياعني، ءپىر نە ايتسا، سوڭىنان ەرۋدى قالاماعان بابالارىمىز. قىسقاسى، اسان قايعىنىڭ ء(XىV-XV), ابايدىڭ ء(XىX-XX) تۇسىندا سىنعا ۇشىراپ، ەلدى ويران قىلعان «يشان»، ء«پىر»، «تاريقات» قازىر تۋرا جولدا دەي المايمىز. ويتكەنى، بۇگىندە ءوزىن ء«پىر» اتاپ جۇرگەن الگى قۇربانالىنىڭ (اپپاق يشان) قويعان تالاي كونتسەرتىنە ەل كۋا. ءبىر جولى اۋىلىمىزعا كەلگەندە كۇننىڭ ىستىعىندا ۇستىنە شاپان، اياعىنا ءماسى كيىپ، باسىنا سالا قۇلاش سالدە وراعان تاريقاتشىلاردىڭ جاپا-تارماعاي كەلىپ، قۇربانالىنىڭ دارەت سۋىنا تالاسقانى بار. نە دەگەن جيىركەنىشتى؟! بۇل نە مادەنيەت؟! ال، ء«پىردىڭ» ار جاعىندا وعان سيىنۋ، ودان جاردەم سۇراۋ تۇرعانى ايتپاسا دا بەلگىلى. ونى ماقالاڭىزدا «ارۋاق اۋىزعا الىنعان جەردە تىپىرشىپ وتىرا الماي كەتەتىن ءدىندارلار بار» دەپ جەتكىزگەنسىز. ايتپاقشى، ماقالادا ءسىز ماقتاعان بۇرىنعى ءمۇفتي ءابساتتار قاجى دەربىسالى ء«دىن باسى» اتتى كىتابىنىڭ 60-بەتىندە: ء«تىرىنىڭ ولىگە، ادامنىڭ ادامعا ءمىناجات ەتۋى يسلام قاعيدالارىنا قايشى». … «مۇسىلمان بالاسى ءبىر اللاعا عانا قۇلشىلىق جاسايدى» دەگەن بولاتىن. وسى پىكىرى ۇنامادى-اۋ، ءسىرا، «بۇگىنگى مەدرەسەلەر، ءتىپتى اراب ەلدەرىندەگى ءمۇيىزى قاراعايداي جوعارعى ءدىني وقۋ ورىندارى اۋليەلىك تۇسىنىكتى شاكىرت بويىنا دارىتا المايدى” دەپ، بۇتىندەي قمدب-ىن كىنالاپسىز. سوندا قمدب-نا قاراستى مەدرەسەلەر مەن “نۇر مۇباراك” ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبارى دە تۇككە تۇرعىسىز بولعانى ما؟ قۇران جاتتاتىپ، اقيدا، فيقھ سالاسىن وقىتىپ، مەشىت يمامدارىن دايىنداپ جاتقان جوق پا؟ ولاي بولسا، نەگە ءوپ-وتىرىك ماقتايدى؟ الدە بۇل وقۋ وردالارى ماقالا اۆتورىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن “تەڭسەلىپ زىكىر” سالۋعا رۇقسات بەرۋ كەرەك پا؟ قىسقاسى، ساۋدا يشاننان جالعاسقان، اسان قايعى سىناپ، اباي “فيتنا عالىم” دەپ انىقتاما بەرگەن – يشاندىق مەكتەپ، ياعني، پىرلىك جول، تاريقات ءبىزدىڭ جولىمىز ەمەس.

سوندا ءداستۇرلى ءدىن دەگەنىمىز نە دەپ ويلارسىز؟

ول - قۇران ۇكىمى مەن پايعامبار (س.ا.ۋ) سۇننەتىنە سۇيەنىپ وتكەن بابالارىمىزدىڭ جولى. ولار تەك اللاعا عانا سيىندى. مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) پايعامبار كورسەتكەن جولمەن ءجۇردى. وعان دالەلدى الىستان ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق. ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنەن، ىبىرايدىڭ «مۇسىلماندىق تۇتقاسىنان»، شاكارىمنىڭ «مۇسىلماندىق شارتىنان» قاراساڭىز دا جەتىپ جاتىر. ارينە، بابالارىمىزدىڭ ەڭبەگى بۇدان دا كوپ ايتا بەرسەك. الدە بۇلاردىڭ جولىن ءداستۇرلى جول دەپ ايتا المايمىز با؟ قازىرگى تاڭدا قمدب وسى جولدا قىرۋار شارۋا اتقارىپ، بارلىق مەشىتتى ءبىر ورتالىقتاندىرىپ، بارلىعىندا ءبىر اللاعا عانا سيىنۋدى، پايعامبار (س.ا.ۋ.) سۇننەتىمەن، بابالار جولىمەن ءجۇرۋدى ناسيحاتتاۋدا.

اسحات ءنادىروۆ

Abai.kz