Belgili jazushy, bayyrghy jurnalist, bilikti audarmashy Sarbas Aqtaevtyng esimi gazet oqyrmandaryna jaqsy tanys. Baspasóz salasynda qyzmet etkenine biyl alpys jyl tolyp otyrghan ardager jurnalisting qalamynan tughan dýniyeler oiynyng terendigimen, tilining qúnarlyghymen, mazmúnynyng baylyghymen erekshelenedi.
Jaqynda seksenning sengirine kóterilip otyrghan qalamger aghamyzben kezdesip, ómiri ótkelderi, býgingi  jurnalistikanyng jay-kýii, qoghamnyng týiitkildi mәseleleri turaly oy bólisuding sәti týsti.
– Kópshilikti Sizding jurnalistikagha qalay kelgeniniz qyzyqtyrary anyq. Ángimemizdi osydan bastasaq.
– Qazaqta «At bolar tay sayaqqa ýiir» degen ataly sóz bar. Osy sózding óz ómirime de qatysty bar siyaqty. Men ózimning qúrby-qúrdastarymnan góri jasy ýlken aghalarymen jii aralastym. Atalas aghalarym qalada joghary synypta oqyp jýrgende kanikulgha kelgen sayyn tórt-bes jastaghy meni kiyindirip alyp shyghady da birge oinatady. Bizding jaqta ýiding tóbesinen jýrip ketetin kýrtik qarlar bolady. Sonda qol shanamen meni aldaryna alyp otyryp syrghanaq tepkizedi. Ángimelerin tyndaymyn. Júmbaq jasyryp, sony sheshuge meni de qatystyrady.
Ákem ýsh jasymda «halyq jauy» degen jalghan jalamen ústalyp ketti. Sodan mening qam kónilimdi kótergileri kele me, aghalarym bәiek bolyp jýredi. Meni sondarynan qaldyrmaydy. Olar bizding tónirektegi Aqan serinin, Ýkili Ybyraydyn, ataqty aitys aqyny Orynbaydyng jyrlaryn jatqa biletin. Men solardy tyndap óstim. Bәlkim, mening kesteli kórkem sózge qúmarlyghym solardyng arqasynda da oyanghan shyghar. Atap aitqanda, Qasym, Baubek, Jylqybay degen jamaghayyn aghalar meni tәrbiyelep ósirdi deuge әbden bolady. Jylqybay degen agham jazda kanikul kezinde kolhozdyng jylqysyn baghady. Es kóre me, meni birge alyp shyghady. Juas bir atty ústap, toqymyn salyp, meni jylqy qayyrugha jiberedi. Múnyng ómir kóruge, tabighatty tanugha ýlken septigi tiygen bolsa kerek. Al Qasym degen nemere agham 1941 jyly orta mektepti gramotamen bitirdi. Týgel beske oqyghan. Keyin mektepte múghalim boldy. Ózi mektepke jetektep aparyp, 1-synypty oqytty. Sodan soghysqa ketip qaldy da, men basqa múghalimning qolyna týstim. Qasym agham kóp ólen-jyrlardy jatqa biletin. Ózi de óleng jazushy edi. Sol kisining arqasynda Narmanbet Ormanbetov, Núrjan Naushybaev siyaqty aqyndardyng ólenderimen qarshadayymda-aq tanystym. Mening bir ereksheligim ne nәrseni de bir-eki oqyghanda qaghyp alatynmyn. Sóitip, qayta aityp beremin. Ólenge degen alghashqy sýiispenshilikti oyatqan sol aghalarym da shyghar.
Bizding auyl Kókshetau qalasynan qyryq shaqyrym jerde bolatyn. Auyldyng qasynan, eki-eki jarym shaqyrym jerde Kókshetaudan Qostanaygha qatynaytyn qasqa jol ótedi. Ol kezde kóbine at-kólikpen ghana jýredi. Keyde ógiz jegip pe qatynaydy. Jolaushylardyng deni bizding auylgha soqpay ketpeytin. Auylgha kelgenderding birazy bizding ýige týsedi. Shay ýstinde әngime-dýken qúrady. El, jer tanugha sol әngimelerding de әseri boldy. Áli esimde, Jәmәly degen Kenashy auylynyng qazaghy sheber etikshi edi. Sol soghysqa bir ayaghyn berip keldi. Jolda bizding ýige soghyp, qonghany bar. Sonda aitady: «Búl da Qúdaydyng tileuimdi bergeni shyghar. Etikshi adammyn, qolymnan aiyrylghanda ne bolatyn edi? Áyteuir, bir ayaqty berip keldik» deytin. On eki mýshesining bireuinen aiyrylyp otyryp, sonyng ózine shýkirshilik etedi jaryqtyq! Solardyng ónegeli sózderi, ómir joldary zerdemde jastayymnan shegelenip qaldy.
Onyng ýstine sheshem Aqan serining auylynyng qyzy bolatyn. Jastayymnan anam atasynyng әnderin syzyltyp salyp, ol әnderding shyghu tarihyn aitu arqyly úly sazger serining ómirine erterek qanyqtym. Ol kisiler Aqan seri demey, Aqan-aghang deytin. Býkil auyly osylay ataytyn. Aqan-aghannyng birde Esil jaqtaghy Maqpal degen qyzgha yntyzary auady:
Men keldim Syrymbetten Qyrymbetke,
Týbi birge tuysqan Qúlymbetke.
Alystan at arytyp kelgenimde,
Ei, Maqpal, bermen qara, qyryn ketpe, – degen ólenin mening sheshem aityp otyratyn. Búl óleng Aqan shygharmalaryna endi me, enbedi me, bilmedim. Biz osynday siyrek dýniyelerdi jastay kónilge toqyp óstik. Sodan da bolar, 8-synypta óleng jaza bastadym. Shyghatyn «orbitamyz» – qabyrgha gazeti ghoy. Keyin qabyrgha gazetining redaktory boldym. Jastar gazetine, audandyq gazetke ólender jiberip túrdym. Bir dәpter ólenimdi kolhozdyng tóraghasy Baluan Sholaqtyng naghashysy Múqash baluannyng nemeresi Ghaziz degen jigit kórip: «Oy, mynau bolayyn dep túrghan jurnalist qoy» degeni bar. Sodan ba eken, jurnalist degen mamandyq mening oiymdy da, boyymdy da әbden biylep aldy. Oqu bitirgende QazMU-ding jurnalistika fakulitetine týspekshi bolghanmyn. Qújattarymdy jinastyryp jýrgende emtihan merzimi ótip ketipti. Amalsyz oqudan qaldym da qoydym.
Kitapqa qúmarlyghym erekshe edi. Mektep, auyl kitaphanalaryn týgel tauysyp shyqqanmyn. Sony biletin audandyq gazetting redaktory, anama aghayyndyghy bar Ghaziz Birataev degen azamat «Bizge kelip júmys iste» dedi. Sóitip, audandyq gazetke keldim. Alghashqyda esepshi qylyp aldy. Bir aidan song jauapty hatshy boldym. Jyldan astam jap-jaqsy júmys istedim. Sonda da odan әri oqyghym, jurnalistikagha barghym keledi. Biraq mening ornyma qalatyn kisi tabylmay, taghy da emtihannan kesh qalatyn boldym. Qaraghandyda oqu qyrkýiekting 10-ynda bastalatynyn estip, solay qaray tartyp otyrdym. Kelsem qazaq әdebiyeti fakuliteti degen joq. Aqyrynda, orys filologiyasyna týsip, sony bitirip shyqtym. Ol kezde qazaq tili fakulitetteri kóp instituttarda jabylyp qalghan. Qazaq әdebiyeti fakuliteti tipti joq. Orys filologiyasynda oqy jýrip, óleng jazuymdy toqtatpadym. Qazaq әdebiyetin de biluim kerek. Qazaq tilinde shyghatyn gazet-jurnaldardy jibermey oqitynmyn. Kóp kýnim kitaphanada ótedi. Mening jurnalistikagha keluime ana tilime, tughan tilime degen ynty­zarlyq, ólen-jyrgha qúmarlyq sebep boldy.
Institutty bitirgennen keyin bir jylday qala manyndaghy orta mektepte orys әdebiyeti men tilinen sabaq berdim. Sabaq berip jýrip oblystyq gazetke jazyp túrdym. Sodan meni belsendi auyl tilshisi retinde gazetke shaqyrdy. Aldynda komsomolgha qyzmet etuge shaqyrghan. Onyng jalaqysy da jaqsy edi. Biraq gazetke býiirim búryp túrdy. Oblystyq gazetke әdeby qyzmetker bolyp keldim. Sóitip, 1958 jyldyng mausymynan qiyndyghy men qyzyghy qat-qabat jurnalistik jolym bastaldy. Oblystyq gazette әdebiyet bólimining mengerushisi boldym. Alghashqy ólender jinaghym sol kezderi jaryq kórdi.
Hrushevting ii-qii ózgeristeri kezinde Tyng ólkesindegi qazaq gazetteri jabylyp qalyp, Almatygha keldim. Múnda kelgenim jalpy jaman bolghan joq. Biraq mening tughan jerdegi aqyndyghym aqyldy qara sózge auysyp ketti. «Ara-Shmeli» jurnalynda felietonist boldym. Múnan song Almaty oblystyq «Jetisu» gazetine redaktordyng orynbasarlyghyna shaqyryldym. Tabany kýrektey toghyz jyl osy qyzmetti atqardym. Ákemdey bolghan ardaqty ústazym, qazaq jurnalistikasynyng irgetasyn qalaushylardyng biri Ábduәly Qaraghúlov meni basqa jerge jibergisi kelmedi. Ýlken senim artyp, bar biylikti berip qoyghan song óz betinmen qayda ketersin! Ol kisi zeynet jasyna kelip, zeynetkerlikke shyqty. Bas redaktor taghayyndau kerek. Birinshi orynbasar, toghyz jyl istegen, jurnalistikada ózindik qoltanbasy qalyptasyp qalghan, birer syilyqtyng iyesi bolghan mening qújattarymdy alyp barghanda bir basshy: «Búl ózi pedagog eken ghoy, jurnalistikada qaydan jýr, ózimizden bireudi tappadyndar ma?» dep aldyndaghy qaghazdardy shiyryp laqtyryp jiberipti. Sóitip, eki aidan song «Sosialistik Qazaqstangha» (býgingi «Egemen Qazaqstan») Bas redaktordyng orynbasary bop keldim. Tabany kýrektey on jeti jyl tapjylmay, bir adym ghana ilgerilep sol orynda otyrdym. Tek qayta qúru kezenine oray Parlament óz gazetin shygharatyn bolyp, sony úiymdastyrudy maghan jýktep, aitaqyrdan aibyndy gazet shygharugha tura keldi.
Astanamyz Aqmolagha kóshetin bolyp, Preziydentimiz osy mәseleni talqylaghaly segiz bas redaktordy shaqyryp alyp, aqyldasqanda onyng úsynysyn qoldap shyqqan men ghana edim. «Halyq kenesi» gazetinde búl turaly alghashqy maqalany da jazghan men. Alayda ol jaqqa bara almay, Almatyda qalugha tura keldi. Qazaq aitady: «Payda kórgen jerindi baypanda da basa ber, ziyan kórgen jerinnen baylasa da qasha gór» dep. Baypandap jýrip seksening sengirine qalay shyqqanymyzdy da bilmey qaldyq. Kýni keshege deyin búdan jiyrma jyl búryn Bas redaktory bolyp kelgen «Aqiqat» jurnalynda júmys istedim. «Aramyzda jýre ber» dep jibermegen jigitterge rahmet. Búdan әri boyym syimay, demalatyn kez kelgen shyghar dep byltyrdan beri aralarynnan kettim. Biraq tilegim de, jýregim de «Qazaq gazetterinin» újymymen bir. Birlesip júmys istegen son, ýlken-kishi әriptestering tuystay bolyp ketedi. Bәri de aghalap syilaydy, qúshaghyn jayyp, betin tosyp jatady. Toy-tomalaq sharalarynan qaldyrmaydy. Soghan tәubә deymiz.
Áriyne, gazette de, jurnalda da isteuge bolady. Biraq baspasózde istep jýrip, baspasózden shyghyp qalatyn adamdar bolady. Sebebi kópshiligi údayy izdenbeydi. Sol basylymnyng tónireginde qalyp qoyady. Men ondaylardyng qataryna jatpaymyn ghoy dep oilaymyn. Árdayym da, tipti basshy bola jýrip, aiyna bir ocherk jazbaghan kezim joq. Áriyne, ólendi siyreksitip jiberdim. Al basqa janrda biraz ter tóktim.
– Oqyrmandar Sizdi audarmashy retinde de jaqsy biledi. Osy baghyttaghy oilarynyzben bólise otyrsanyz…
– Men jazushy retinde kólemdi roman bergenim joq. Birer ghana derekti povesti jazdym. Al biraq jazghan ocherkterim men esselerim, ómirde bolghan adamdar, tarihy túlghalar jónindegi dýniyelerim oqyrman kónilinen jol tapty ghoy dep oilaymyn. Qazir sala qúlash romandy oqyp jatatyn zaman joq. Mәselen, 60-jyldary aghylshyndar Lev Tolstoydyng «Anna Kareninasyn» negizgi oqighalaryn ghana bayandap, jiyrma bettik kitap qyp shygharghan. Sondyqtan qazir prozanyng ishinde esse, ocherkter oqyrmangha tiyimdi-au dep oilaymyn. Óitkeni onda keyipkerding ómiri de, enbegi de týgel qamtylady. Tyng derekter de tabylady. Ári qysqa, әri núsqa degen osy.
Ózindi-ózing qamshylau ýshin keyde audarmagha barasyn. Bizding kezimizde gazette audarma degen negizgi salanyng biri boldy. Óitkeni resmy jinalystar orys tilinde ótetin. Bayandamalaryn, sóilegen sózderdi beru kerek. Ol ýshin audarmany jazyp otyra almaysyn. Birden baryp «diktovka» jasaugha tura keldi. Shәkirtterimdi de soghan baulydym. Sauytbekting aitatyny ghoy: «Agha, sizden ýirengenim – diktovka boldy» dep. Kórkem audarmanyng ózin de men shapshang jasaymyn. V.A.Obruchevting «Júmbaq jerin» qyryq eki, al Nikolay Anovtyng «Án qanatyn» elu alty kýnde audardym. Kýndiz júmys isteymin, keshkisin gazet qaraymyn. Saghat 11-den 3-ke deyin otyryp, audardym. Úzyn sany on eki roman tәrjimalaghan ekem. Ózge tildegi shygharmany óz oqyrmandaryna jetkizu ýshin sol tilde sóilete bilu kerek qoy. Key sәtterde erkin ketetinim bar. Barynsha qazaqsha sóiletudi, qazaqtyng ruhyna say keluin qarastyramyn. Óz últymyzgha orys jazushylarynyng qazaq taqyrybyndaghy shygharmalaryn audarghandy jón sanaymyn. Mәselen, M.Prishvindi qazaqqa әli eshkim ana tilimizde tanystyrghan joq. Onyng Qozy Kórpesh-Bayan súlu jónindegi әngimesi siyaqty qazaq túrmysynan jazylghan dýniyeleri qazaqqa kerek qoy. Solar әli qozghausyz jatyr. Últymyzgha qajet bolghasyn, D.Mamiyn-Sibiryaktyng «Qyr hikayalaryn» qolgha alyp, týgelge juyq audardym. Áriyne D.Mamiyn-Sibiryak talay roman jazghan adam. Alayda solardyng ishinde qazaqqa qatysty dýniyelerin qamtydym. Paustovkiyding de qazaq ómirine qatysty jazghan shygharmalary bar. Vsevolod Ivanov әli qazaqshagha audarylghan joq. Onyng «Qazaq Temirbay» degen hikayaty bar. Oryssha ol «Kirgiz Temirbay» delinedi. Ol kezde qazaqty «kirgiyz» deytin edi ghoy. Osy shygharma jelisimen kino týsirilgende Temirbaydyng rólin Biyshenaliyev oinady da, shyn mәninde ol qyrghyz Temirbay bolyp ketti. Al ol qazaq bolatyn. Ivanovta osy tektes talay dýniyeler bar. Solardy biz audardyq pa? Audarghan joqpyz. Daliding qazaq jóninde eki hikayaty bar. Ol da audarylmady. Bizding baspalar osynday shygharmalardy audaryp, qazaqtyng tól tuyndysynday etip shygharuy kerek qoy.
Býginde gazetter bas maqala degennen auylyn aulaq salady. Kezinde «Bas maqala – gazetting tuy» dep ýiretken bizdi. Óz basym «SQ»-da jýrgende eki aida ýsh bas maqala jazyp otyrdym. Osyny on jeti jylgha kóbeytip kóriniz. Qansha jazghanym sonda bilinedi. Qazir bolsa, solardyng kez kelgenine óz qolymdy qoyar edim. Óitkeni olardyng әrqaysysyna jauapkershilikpen qaradym. Ózimning tól tuyndym dep bildim. Býginde oilap otyrsam, oblystyq, respublikalyq gazetterde alty jýzge juyq bas maqala jazyppyn. Olardyng ólenmen jazylghandary da boldy. «SQ»-gha keyipkerding suretimen beriletin әri ocherk, әri maqala syndy kórnekti túlghalar turaly bas maqalany alghash alyp kelgen de ózim edim. Áriyne, búl izdenis jemisi, jana óriske úmtylu. Gazet júmysy osynday izdenudi talap etedi. Qúnt joq pa, әiteuir, jazghandarymdy kitap qylyp shygharu oiyma kelmedi. Iran, Vietnam, Vengriya, Týrkiya saparlarynan jazghan jol jazbalarymnyng ózi jinalsa – bir kitap.
Sonyng ishinde M.Gorikiy jónindegi ocherk-essege erekshe toqtalsam deymin. Onda «Jetisu» gazetinde istep jýrgenmin. Gorikiyding 100 jyldyghy qarsanynda «Nijniy Novgorodta» (ol kezde Gorikiy qalasy) býkilodaqtyq konferensiya boldy. Soghan qatystym. Issaparmen barghasyn esep berip qana qoigha bolady ghoy. Men olay etpedim. Qaladaghy úly jazushygha qatysty jerlerdi aralap, ózining kitaptarynan derekter ala otyryp, qalamger jóninde tútas gazetting bir nómirin toltyratyn ocherk dayyndadym. Búlay jazu ýshin Gorikiyding biraz shygharmalaryn oqyp shyghu kerek ghoy. Eng bolmaghanda, «Balalyq shaghy» men «Mening uniyversiytetimdi» bilu kerek. Júrt eley bermeytin derekter keltirildi. Jetkinshek Maksimning ózin-ózi atpaqshy kezi de bolghan. Múny ekining biri bile bermeydi. Lenin qaytys bolghanda Gorikiy qaraly buket jibergen. Sol muzeyde saqtauly túr. Qazir Gorikiydi revolusiyanyng jarshysy dep odan irgemizdi bólip alyp jýrmiz. Shyn mәninde, ol jazushy ghoy. Fadeevti «Jas gvardiyany» jazdyng dep kinәlaugha bola ma? Sholohovty «Tynyq Dondy» jazdyng dep kinәlaugha bola ma? Olar revolusiyany nasihattap otyrghan joq. Sol uaqyttyng tynysyn berip otyr.
– Termin sózderdi audaruda da tә­ji­riybeniz ba­rynan qanyqpyz. Termiyn­derding audaryluy jóninde ne aitar ediniz?
– Terminderding birazyn sinirip aldyq. Óz basym «programma», «platforma» sózderin audaryp, baghdarlama, aiqyndama, túghyrnama degen sózderdi ainalysqa engizdim. Rynok bylay qaraghanda bazar. Naryq dep aldyq. Búghan da kóz ýirendi. «Plyajdy» jaghajay dep audaryp, qazaq sózining qataryna jana bir sóz engizuge ýles qostyq. Áriyne, alghashqyda júrt tosyrqaydy. Biraq keyin ýirenip ketedi. Eng ayaghy jana etik te alghashqyda ayaqty qyspay ma? Otaghasy, otanasy dep jatamyz. Otaghasynyng da әrtýrli maghynasy bar. Aqan aghagha (Aqan seri) «Otaghasy-ay» depti bireu. «Ózing otaghasy bol» depti aqyn. «Jaryqtyq-ay, renjip qaldynyz ba?» depti әlgi iyesi aqyryn. «Ózing jaryqtyq bol» depti. «Aqan agha, nege búghan shamdandynyz?» degende: «Ne­mene, men ottyng basynda kýldi kýrep otyr­­ghan shal ma edim. «Jaryqtyq-ay» dey­sin, men ólgen joqpyn, әli tirimin» degen eken.
Bir sóilemde bir sózdi keyde eki, tipti ýsh ret qaytalugha tura keledi ghoy. Men baghdarlama, aiqyndama, túghyrnama sózderin qaytalamau maqsatynda oilap tapqan em, aqyr ayaghynda olar termin bolyp ketti.
«Zamokty» qúlpysaray dep aldym. Shynynda, jabyq túrady, eskertkish siyaqty dýniye. Onyng ózin de o basta qúlyptauly túratyn dýnie degennen shygharghan bolar.
«Babyr» degen esim bar qazaqta. Babyr shyn mәninde jolbarys degen sóz. Týbi týrki sózi. Ony orystar kezinde bobrmen shatastyrghan. Keyde menen súraydy: «Seni sary bop tughasyn Sarbas qoyghan shyghar» dep. «Mening esimimdi men tumay túryp qoyghan» deymin. Mening aldymdaghy ýsh úl, eki qyz shetinep ketken. Bizderde bala túrmay jýrgende naghashy atalarynyng atyn qoyatyn dәstýr bar. Bizding sheshemizding arghy atasy Baysary degen kisining Shaqaman, Sarbas, Sart degen ýsh úly bolghan ghoy. Sarbas batyr bolghan desedi. Sol kisining atyn qoyghan. Sarbastan Últay tuady. Mening Sosialistik Enbek Eri bolghan bólem bar edi. Onyng aty Últay bolatyn. Oghan da naghashy atasynyng atyn qoyghan. Sarbas degen basy sary bolghannan emes. Sary degen sóz kóne týrkide basty degen maghyna beredi. Mәselen sardar, sarbaz, Saryarqa. Arqa degen tyl degen maghynany bildiredi. Sonda Saryarqanyz qazaq­tyng basty tyly bolyp shyghady. Baghzyda Syr men Qarataudy qonystanyp, Saryarqany jay­laghan el emespiz be? Bizge osylardy bilu kerek.
– Ángime arnasyn qazirgi jurnaliys­tika­nyng jay-kýiine búrsaq. Neni jazyp jýrmiz, neni jaza almay jýrmiz?
– Jurnalistika jana bir qyr tapty. Ol – tanymdyq jurnalistika. Tarihyn úmytyp qalghan biz ýshin búl qajet dýniye. Ilgeridegi, keyingi tarihy túlghalar bolsyn, tipti ózderimizding ataqty zamandastarymyz bolsyn, olardy júrttyng bilgeni abzal. Búl jóninen bizding gazetterimiz kóp ilgeri ketti. Tanymdyq materialdar kóp. Ol jaghy jaqsy. Biraq taldau materialdary kemshin. Dәuirge ýn qosyp otyru jaghy shamaly.
Ánebir jyldary Gorbachev Reseyding bes oblysy tyng iygeru túsynda Qazaqstangha kirip ketti dep, sandyraqtap edi, keshe sonyng izin jalghap, qazaq dalasynda búryn memleket bolmaghan degen sypsyng sóz shyqty. Búghan bizding ýn qosyp, toytarys beruimiz kerek edi ghoy. Resey basshysy múny nadandyghynan, tarihtan týk sezbeytindiginen aityp otyrghan joq. Onyng da ózining ishki esebi bar. Ne degenmen, asyldyng túyaghy ghoy, Putinning shalys pikirlerining qate ekenin Parlamentte ashyq aitugha Mәulen Áshimbaevtyng ghana batyly bardy.
Biz biletin memlekettigimiz – Altyn Orda. Atyrau oblysynyng qazirgi aumaghynda kezinde bir emes, eki astanamyz bolghan. Keshegi Qazaq handyghy qayda? Altyn Ordadan bólingen Kók Orda qayda? Noghayly, Astrahan handyqtary she. Qazaq dalasyndaghy memleket emes pe osylar. Sóitip otyryp, nege qazaqta memleket bolmady deymiz. Bizding memlekettigimizdi patsha ýkimeti joyyp jiberdi. Bizde memleket bolmady degen sóz Jirinovskiyding shatylbayyna shalqar óris beru degen sóz.
Batyldyghymyz jetpeydi. Áli de jer qorqaqpyz. Biz bayaghy 37-de, kenes zamanynda әbden úrylyp qalghan halyqpyz. Mening qúrdastarym – tórt jylghy ashtyqtan keyingi túnghysh týlekter. 34-shi jylghy qúrdastarym joqqa jaqyn. Mening ýlken aghalarmen jýretinim – óz tenim az boldy. Menen keyin tughan jarym jas kishiler meni agha tútyp ketti. 34-shi jyldan bastap ense kótergen jyldardyng túnghyshy bizdermiz.
– Izinizdi basyp jýrgen jas jurna­listerge aitar tileginiz?
– Jas jurnalister bizge qaraghanda baqytty. Biz derekti de, materialdy da arystannyng auyzynan, týrikpening týbinen izdep taptyq. Qazir internet bar. Kez kelgen adam, kez kelgen el jóninde derek tabugha bolady. Al biz ol ýshin qanshama kitap aqtardyq, qanshama izdendik. Qazirgi jurnalisterge rahat, ghalamtordan ala salady. Mәselen, Klinton kim? Qay jyly tughan, ne istep, ne qoydy? Bәri bar. Ghalamtor BAQ-tan ilgeri jýredi. Biz múny paydalanuymyz kerek. Jas jurnalisterding baqyty da, júmysynyng jenil boluy da osynda. Tek qoryta biletin oi, sa­ralay biletin sana, týiindey biletin aqyl kerek.
Bizding jurnalister tilge saldyr-salaq qaraydy. Teatr búryn til ýirenetin mektep bolatyn. Gazet te solay edi. Júrt qazir gazetten góri, kógildir ekrangha kóp ýniletin boldy. Til ýiretetin mektep kógildir ekran bolu kerek edi. Búl bolsa, tilimizdi býldirip barady. Audarma filimder berilip jatyr. «Apa» degen sózdi oryndy-orynsyz qoldanady. «Ana» degen sózding ornyna «apa» dep soghady. «Mama» degen sózden nege qashamyz? Kýlli Batys Qazaqstan, Arqa «mama» deydi. Ol orystan kelgen deymiz. Orystan emes, ol bayaghydan bar sóz. «Mama biye» degen qazaqta bar ghoy. Mama – meyirimnin, kendikting belgisi. «Apa» barlyghyna kelmeydi, ol kóbine әpkening ornyna qoldanylady. Qamqorlyq degen sózdi qamqor dep jәne shatastyryp jýr.
Ókinishtisi, jurnalistikada tildi oqytpaydy. Tildi oqytqan jón.
– Osy ghúmyrynyzda qoghamda bolyp jat­qan týrli ózgeristerdi bastan keshirdiniz. Sizdi qazir ne mәseleler tolghandyrady?
– Kenes zamanynda eki ýlken asharshylyqty bastan ótkerdik. Biri – 1920-21 jylghy, biri – 1930-33 jyldardaghy. Osynyng saldarynan halqymyzdyng ýshten ekisinen airyldyq. Endi halqymyz óssin deymiz. Kimmen ósedi? Shettegi qandastarymyzdy alyp keleyik dep aighaylap jatyrmyz. Alyp keleyik. Olar da sanauly. Halyq ózdiginen ósui kerek qoy. Óz ishinen. Bizding ósetin qúnarly topyraghymyz da, bastau qaynarymyz da auyl edi. Auyldyng ózinde birden-ekiden artyq bala tumaytyn boldy. Qalanyng jaghdayy belgili. Al sol tughan bir-eki balanyng aman ósui ýshin de jaghday kerek emes pe. Jaqynda medisinalyq oqu oryndarynda pediatriya fakuliteti jabylyp qaldy degende qatty renjidim. Bir jastan jeti jasqa deyingi balagha dәrigerlik baqylau auaday qajet ekeni belgili. Onday balalar dәrigerin dayarlamaytyn bolsaq, bizding medisinalyq oqu ornymyz nemenege kerek. Búl ýlken problema. Osylardy biz kóteruimiz, biylikting aldyna qongymyz kerek.
Qazirgi mektep eki kýnning birinde jylu jinaydy. Osyghan tosqauyl qoyylsa.  1-synypta psihologiyalyq test degen bar. Onyng ne keregi baryn týsinbey-aq qoydym. Búryn balany teksermey-aq mektepke qabyldaytyn. Býginde bala mektepke kelmey jatyp-aq, oqy bilui, jaza bilui, suret sala bilui kerek eken. Sol dúrys pa? Taghy bir aitatyn nәrse, búryn bala mektepke tartyldy ma, tartylmady ma – baqylap otyratyn. Qazir baqylau bylay túrsyn, balandy ózing baryp, bedelindi salyp әreng qabyldatasyn. Búl da bizding kótermey jýrgen mәselemiz.
Balalardyng ýlgi kiyimi. Qazir bir balany mektepke dayarlau ýshin alpys myng tengedey qajet. Al ýsh, tórt, bes balasy bar ata-ana sonsha qarjyny qaydan tabady? Ýsh jýz-tórt jýz mynday qarjy kerek eken olargha. Enbekaqyng jýz myngha jetpey jatsa, búl qalay bolghany? Osy jaghyn oilamaymyz. Qazir auyldy jerde múghalimge enbekaqyny bergen sabaghynyng sanyna emes, synyptaghy balanyng sanyna qaray tóleytin kórinedi. Osynday mәseleler qaperimizden shyghyp ketip jatady. Men jurnalisterge kýrmeui qiyn úrymtal mәselelerdi kóbirek kótereyik der edim.
Astananyz bolsyn, Almatynyz bolsyn, aspanmen iyin tiresip kóp ýiler bos túr. Al júrt ýi-kýisiz bosyp jýr. Álgi bos túrghandardy baylar satyp alyp qoyghan. Osy ýilerding onnan birinde ghana túrghyn bar. Qalghany bos. Ol baylardyng jyljymaytyn mýligi. IYesiz ýy erten-aq kýireydi. Eger el qamyn oilaytyn basshy bolsa, bayshykeshterdi jinap alyp: «Sen memleketten alatynyndy aldyn. Myna jayyndy ýii joqtargha ber» dese, qanekey. Basshy osylay jasasa halyq arasynda bedeli de artar edi.
Bizde mýmkindik bar. Baylyq jetedi. Sony halyq ýshin iygeru kerek.

Tәjiriybesi mol qalamgerding qajyrly enbegi layyqty baghalanyp keledi. S.Aqtaev baspasóz salasyndaghy jemisti enbegi ýshin «Parasat», eki mәrte «Qúrmet belgisi» ordenderimen, birneshe medalidarmen marapattaldy. Eki mәrte Qazaqstan Jogharghy Kenesining Qúrmet Gramotasyna ie boldy. «Qazaqstannyng enbek sinirgen mәdeniyet qayratkeri», «KSRO baspasózining ýzdik qyzmetkeri» qúrmetti ataqtary berildi. Jurnalister odaghy syilyghynyng tórt mәrte iyegeri. Uaqytynda Qazaqstan halyq baqylau komiytetining mýshesi, Almaty qalalyq kenesining deputaty, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng hatshysy bolyp saylandy. Qazirgi kýni Jazushylar odaghy aqsaqaldar alqasynyn, Tarihy eskertkishterdi qorghau jónindegi respublikalyq qoghamnyng basqarma mýshesi.
Sarbas agha jasynyng úlghayghanyna qaramastan qalamyn qolynan týsirgen emes. Maqalalary qazir de jii jariyalanyp túrady. Múnyng ózi jýrek qalauymen qalaghan jurnalistik kәsipke degen shynayy qúshtarlyghynyng aiqyn belgisi.

Núrperzent Dombay

"Ana tili"