بەلگىلى جازۋشى، بايىرعى جۋرناليست، بىلىكتى اۋدارماشى سارباس اقتاەۆتىڭ ەسىمى گازەت وقىرماندارىنا جاقسى تانىس. ءباسپاسوز سالاسىندا قىزمەت ەتكەنىنە بيىل الپىس جىل تولىپ وتىرعان ارداگەر ءجۋرناليستىڭ قالامىنان تۋعان دۇنيەلەر ويىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، ءتىلىنىڭ قۇنارلىعىمەن، مازمۇنىنىڭ بايلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
جاقىندا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كوتەرىلىپ وتىرعان قالامگەر اعامىزبەن كەزدەسىپ، ءومىرى وتكەلدەرى، بۇگىنگى  جۋرناليستيكانىڭ جاي-كۇيى، قوعامنىڭ تۇيىتكىلدى ماسەلەلەرى تۋرالى وي ءبولىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
– كوپشىلىكتى ءسىزدىڭ جۋرناليستيكاعا قالاي كەلگەنىڭىز قىزىقتىرارى انىق. اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاساق.
– قازاقتا «ات بولار تاي ساياققا ءۇيىر» دەگەن اتالى ءسوز بار. وسى ءسوزدىڭ ءوز ومىرىمە دە قاتىستى بار سياقتى. مەن ءوزىمنىڭ قۇربى-قۇرداستارىمنان گورى جاسى ۇلكەن اعالارىمەن ءجيى ارالاستىم. اتالاس اعالارىم قالادا جوعارى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە كانيكۋلعا كەلگەن سايىن ءتورت-بەس جاستاعى مەنى كيىندىرىپ الىپ شىعادى دا بىرگە ويناتادى. ءبىزدىڭ جاقتا ءۇيدىڭ توبەسىنەن ءجۇرىپ كەتەتىن كۇرتىك قارلار بولادى. سوندا قول شانامەن مەنى الدارىنا الىپ وتىرىپ سىرعاناق تەپكىزەدى. اڭگىمەلەرىن تىڭدايمىن. جۇمباق جاسىرىپ، سونى شەشۋگە مەنى دە قاتىستىرادى.
اكەم ءۇش جاسىمدا «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالامەن ۇستالىپ كەتتى. سودان مەنىڭ قام كوڭىلىمدى كوتەرگىلەرى كەلە مە، اعالارىم بايەك بولىپ جۇرەدى. مەنى سوڭدارىنان قالدىرمايدى. ولار ءبىزدىڭ توڭىرەكتەگى اقان سەرىنىڭ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ، اتاقتى ايتىس اقىنى ورىنبايدىڭ جىرلارىن جاتقا بىلەتىن. مەن سولاردى تىڭداپ ءوستىم. بالكىم، مەنىڭ كەستەلى كوركەم سوزگە قۇمارلىعىم سولاردىڭ ارقاسىندا دا ويانعان شىعار. اتاپ ايتقاندا، قاسىم، باۋبەك، جىلقىباي دەگەن جاماعايىن اعالار مەنى تاربيەلەپ ءوسىردى دەۋگە ابدەن بولادى. جىلقىباي دەگەن اعام جازدا كانيكۋل كەزىندە كولحوزدىڭ جىلقىسىن باعادى. ەس كورە مە، مەنى بىرگە الىپ شىعادى. جۋاس ءبىر اتتى ۇستاپ، توقىمىن سالىپ، مەنى جىلقى قايىرۋعا جىبەرەدى. مۇنىڭ ءومىر كورۋگە، تابيعاتتى تانۋعا ۇلكەن سەپتىگى تيگەن بولسا كەرەك. ال قاسىم دەگەن نەمەرە اعام 1941 جىلى ورتا مەكتەپتى گراموتامەن ءبىتىردى. تۇگەل بەسكە وقىعان. كەيىن مەكتەپتە مۇعالىم بولدى. ءوزى مەكتەپكە جەتەكتەپ اپارىپ، 1-سىنىپتى وقىتتى. سودان سوعىسقا كەتىپ قالدى دا، مەن باسقا مۇعالىمنىڭ قولىنا ءتۇستىم. قاسىم اعام كوپ ولەڭ-جىرلاردى جاتقا بىلەتىن. ءوزى دە ولەڭ جازۋشى ەدى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا نارمانبەت ورمانبەتوۆ، نۇرجان ناۋشىباەۆ سياقتى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىمەن قارشادايىمدا-اق تانىستىم. مەنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىم نە نارسەنى دە ءبىر-ەكى وقىعاندا قاعىپ الاتىنمىن. ءسويتىپ، قايتا ايتىپ بەرەمىن. ولەڭگە دەگەن العاشقى سۇيىسپەنشىلىكتى وياتقان سول اعالارىم دا شىعار.
ءبىزدىڭ اۋىل كوكشەتاۋ قالاسىنان قىرىق شاقىرىم جەردە بولاتىن. اۋىلدىڭ قاسىنان، ەكى-ەكى جارىم شاقىرىم جەردە كوكشەتاۋدان قوستانايعا قاتىنايتىن قاسقا جول وتەدى. ول كەزدە كوبىنە ات-كولىكپەن عانا جۇرەدى. كەيدە وگىز جەگىپ پە قاتىنايدى. جولاۋشىلاردىڭ دەنى ءبىزدىڭ اۋىلعا سوقپاي كەتپەيتىن. اۋىلعا كەلگەندەردىڭ ءبىرازى ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسەدى. شاي ۇستىندە اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. ەل، جەر تانۋعا سول اڭگىمەلەردىڭ دە اسەرى بولدى. ءالى ەسىمدە، ءجامالي دەگەن كەڭاششى اۋىلىنىڭ قازاعى شەبەر ەتىكشى ەدى. سول سوعىسقا ءبىر اياعىن بەرىپ كەلدى. جولدا ءبىزدىڭ ۇيگە سوعىپ، قونعانى بار. سوندا ايتادى: «بۇل دا قۇدايدىڭ تىلەۋىمدى بەرگەنى شىعار. ەتىكشى اداممىن، قولىمنان ايىرىلعاندا نە بولاتىن ەدى؟ ايتەۋىر، ءبىر اياقتى بەرىپ كەلدىك» دەيتىن. ون ەكى مۇشەسىنىڭ بىرەۋىنەن ايىرىلىپ وتىرىپ، سونىڭ وزىنە شۇكىرشىلىك ەتەدى جارىقتىق! سولاردىڭ ونەگەلى سوزدەرى، ءومىر جولدارى زەردەمدە جاستايىمنان شەگەلەنىپ قالدى.
ونىڭ ۇستىنە شەشەم اقان سەرىنىڭ اۋىلىنىڭ قىزى بولاتىن. جاستايىمنان انام اتاسىنىڭ اندەرىن سىزىلتىپ سالىپ، ول اندەردىڭ شىعۋ تاريحىن ايتۋ ارقىلى ۇلى سازگەر سەرىنىڭ ومىرىنە ەرتەرەك قانىقتىم. ول كىسىلەر اقان سەرى دەمەي، اقان-اعاڭ دەيتىن. بۇكىل اۋىلى وسىلاي اتايتىن. اقان-اعاڭنىڭ بىردە ەسىل جاقتاعى ماقپال دەگەن قىزعا ىنتىزارى اۋادى:
مەن كەلدىم سىرىمبەتتەن قىرىمبەتكە،
ءتۇبى بىرگە تۋىسقان قۇلىمبەتكە.
الىستان ات ارىتىپ كەلگەنىمدە،
ەي، ماقپال، بەرمەن قارا، قىرىن كەتپە، – دەگەن ولەڭىن مەنىڭ شەشەم ايتىپ وتىراتىن. بۇل ولەڭ اقان شىعارمالارىنا ەندى مە، ەنبەدى مە، بىلمەدىم. ءبىز وسىنداي سيرەك دۇنيەلەردى جاستاي كوڭىلگە توقىپ وستىك. سودان دا بولار، 8-سىنىپتا ولەڭ جازا باستادىم. شىعاتىن «وربيتامىز» – قابىرعا گازەتى عوي. كەيىن قابىرعا گازەتىنىڭ رەداكتورى بولدىم. جاستار گازەتىنە، اۋداندىق گازەتكە ولەڭدەر جىبەرىپ تۇردىم. ءبىر داپتەر ولەڭىمدى كولحوزدىڭ توراعاسى بالۋان شولاقتىڭ ناعاشىسى مۇقاش بالۋاننىڭ نەمەرەسى عازيز دەگەن جىگىت كورىپ: «وي، مىناۋ بولايىن دەپ تۇرعان جۋرناليست قوي» دەگەنى بار. سودان با ەكەن، جۋرناليست دەگەن ماماندىق مەنىڭ ويىمدى دا، بويىمدى دا ابدەن بيلەپ الدى. وقۋ بىتىرگەندە قازمۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە تۇسپەكشى بولعانمىن. قۇجاتتارىمدى جيناستىرىپ جۇرگەندە ەمتيحان مەرزىمى ءوتىپ كەتىپتى. امالسىز وقۋدان قالدىم دا قويدىم.
كىتاپقا قۇمارلىعىم ەرەكشە ەدى. مەكتەپ، اۋىل كىتاپحانالارىن تۇگەل تاۋىسىپ شىققانمىن. سونى بىلەتىن اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى، اناما اعايىندىعى بار عازيز بىراتاەۆ دەگەن ازامات «بىزگە كەلىپ جۇمىس ىستە» دەدى. ءسويتىپ، اۋداندىق گازەتكە كەلدىم. العاشقىدا ەسەپشى قىلىپ الدى. ءبىر ايدان سوڭ جاۋاپتى حاتشى بولدىم. جىلدان استام جاپ-جاقسى جۇمىس ىستەدىم. سوندا دا ودان ءارى وقىعىم، جۋرناليستيكاعا بارعىم كەلەدى. بىراق مەنىڭ ورنىما قالاتىن كىسى تابىلماي، تاعى دا ەمتيحاننان كەش قالاتىن بولدىم. قاراعاندىدا وقۋ قىركۇيەكتىڭ 10-ىندا باستالاتىنىن ەستىپ، سولاي قاراي تارتىپ وتىردىم. كەلسەم قازاق ادەبيەتى فاكۋلتەتى دەگەن جوق. اقىرىندا، ورىس فيلولوگياسىنا ءتۇسىپ، سونى ءبىتىرىپ شىقتىم. ول كەزدە قازاق ءتىلى فاكۋلتەتتەرى كوپ ينستيتۋتتاردا جابىلىپ قالعان. قازاق ادەبيەتى فاكۋلتەتى ءتىپتى جوق. ورىس فيلولوگياسىندا وقي ءجۇرىپ، ولەڭ جازۋىمدى توقتاتپادىم. قازاق ادەبيەتىن دە ءبىلۋىم كەرەك. قازاق تىلىندە شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردى جىبەرمەي وقيتىنمىن. كوپ كۇنىم كىتاپحانادا وتەدى. مەنىڭ جۋرناليستيكاعا كەلۋىمە انا تىلىمە، تۋعان تىلىمە دەگەن ىنتى­زارلىق، ولەڭ-جىرعا قۇمارلىق سەبەپ بولدى.
ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىر جىلداي قالا ماڭىنداعى ورتا مەكتەپتە ورىس ادەبيەتى مەن تىلىنەن ساباق بەردىم. ساباق بەرىپ ءجۇرىپ وبلىستىق گازەتكە جازىپ تۇردىم. سودان مەنى بەلسەندى اۋىل ءتىلشىسى رەتىندە گازەتكە شاقىردى. الدىندا كومسومولعا قىزمەت ەتۋگە شاقىرعان. ونىڭ جالاقىسى دا جاقسى ەدى. بىراق گازەتكە ءبۇيىرىم بۇرىپ تۇردى. وبلىستىق گازەتكە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ كەلدىم. ءسويتىپ، 1958 جىلدىڭ ماۋسىمىنان قيىندىعى مەن قىزىعى قات-قابات جۋرناليستىك جولىم باستالدى. وبلىستىق گازەتتە ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدىم. العاشقى ولەڭدەر جيناعىم سول كەزدەرى جارىق كوردى.
حرۋششەۆتىڭ يۋ-قيۋ وزگەرىستەرى كەزىندە تىڭ ولكەسىندەگى قازاق گازەتتەرى جابىلىپ قالىپ، الماتىعا كەلدىم. مۇندا كەلگەنىم جالپى جامان بولعان جوق. بىراق مەنىڭ تۋعان جەردەگى اقىندىعىم اقىلدى قارا سوزگە اۋىسىپ كەتتى. «ارا-شمەل» جۋرنالىندا فەلەتونيست بولدىم. مۇنان سوڭ الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنە رەداكتوردىڭ ورىنباسارلىعىنا شاقىرىلدىم. تابانى كۇرەكتەي توعىز جىل وسى قىزمەتتى اتقاردىم. اكەمدەي بولعان ارداقتى ۇستازىم، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءابدۋالي قاراعۇلوۆ مەنى باسقا جەرگە جىبەرگىسى كەلمەدى. ۇلكەن سەنىم ارتىپ، بار بيلىكتى بەرىپ قويعان سوڭ ءوز بەتىڭمەن قايدا كەتەرسىڭ! ول كىسى زەينەت جاسىنا كەلىپ، زەينەتكەرلىككە شىقتى. باس رەداكتور تاعايىنداۋ كەرەك. ءبىرىنشى ورىنباسار، توعىز جىل ىستەگەن، جۋرناليستيكادا وزىندىك قولتاڭباسى قالىپتاسىپ قالعان، بىرەر سىيلىقتىڭ يەسى بولعان مەنىڭ قۇجاتتارىمدى الىپ بارعاندا ءبىر باسشى: «بۇل ءوزى پەداگوگ ەكەن عوي، جۋرناليستيكادا قايدان ءجۇر، وزىمىزدەن بىرەۋدى تاپپادىڭدار ما؟» دەپ الدىنداعى قاعازداردى شيىرىپ لاقتىرىپ جىبەرىپتى. ءسويتىپ، ەكى ايدان سوڭ «سوتسياليستىك قازاقستانعا» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بوپ كەلدىم. تابانى كۇرەكتەي ون جەتى جىل تاپجىلماي، ءبىر ادىم عانا ىلگەرىلەپ سول ورىندا وتىردىم. تەك قايتا قۇرۋ كەزەڭىنە وراي پارلامەنت ءوز گازەتىن شىعاراتىن بولىپ، سونى ۇيىمداستىرۋدى ماعان جۇكتەپ، ايتاقىردان ايبىندى گازەت شىعارۋعا تۋرا كەلدى.
استانامىز اقمولاعا كوشەتىن بولىپ، پرەزيدەنتىمىز وسى ماسەلەنى تالقىلاعالى سەگىز باس رەداكتوردى شاقىرىپ الىپ، اقىلداسقاندا ونىڭ ۇسىنىسىن قولداپ شىققان مەن عانا ەدىم. «حالىق كەڭەسى» گازەتىندە بۇل تۋرالى العاشقى ماقالانى دا جازعان مەن. الايدا ول جاققا بارا الماي، الماتىدا قالۋعا تۋرا كەلدى. قازاق ايتادى: «پايدا كورگەن جەرىڭدى بايپاڭدا دا باسا بەر، زيان كورگەن جەرىڭنەن بايلاسا دا قاشا گور» دەپ. بايپاڭداپ ءجۇرىپ سەكسەنىڭ سەڭگىرىنە قالاي شىققانىمىزدى دا بىلمەي قالدىق. كۇنى كەشەگە دەيىن بۇدان جيىرما جىل بۇرىن باس رەداكتورى بولىپ كەلگەن «اقيقات» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەدىم. «ارامىزدا جۇرە بەر» دەپ جىبەرمەگەن جىگىتتەرگە راحمەت. بۇدان ءارى بويىم سىيماي، دەمالاتىن كەز كەلگەن شىعار دەپ بىلتىردان بەرى ارالارىڭنان كەتتىم. بىراق تىلەگىم دە، جۇرەگىم دە «قازاق گازەتتەرىنىڭ» ۇجىمىمەن ءبىر. بىرلەسىپ جۇمىس ىستەگەن سوڭ، ۇلكەن-كىشى ارىپتەستەرىڭ تۋىستاي بولىپ كەتەدى. ءبارى دە اعالاپ سىيلايدى، قۇشاعىن جايىپ، بەتىن توسىپ جاتادى. توي-تومالاق شارالارىنان قالدىرمايدى. سوعان ءتاۋبا دەيمىز.
ارينە، گازەتتە دە، جۋرنالدا دا ىستەۋگە بولادى. بىراق باسپاسوزدە ىستەپ ءجۇرىپ، باسپاسوزدەن شىعىپ قالاتىن ادامدار بولادى. سەبەبى كوپشىلىگى ۇدايى ىزدەنبەيدى. سول باسىلىمنىڭ توڭىرەگىندە قالىپ قويادى. مەن وندايلاردىڭ قاتارىنا جاتپايمىن عوي دەپ ويلايمىن. ءاردايىم دا، ءتىپتى باسشى بولا ءجۇرىپ، ايىنا ءبىر وچەرك جازباعان كەزىم جوق. ارينە، ولەڭدى سيرەكسىتىپ جىبەردىم. ال باسقا جانردا ءبىراز تەر توكتىم.
– وقىرماندار ءسىزدى اۋدارماشى رەتىندە دە جاقسى بىلەدى. وسى باعىتتاعى ويلارىڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز…
– مەن جازۋشى رەتىندە كولەمدى رومان بەرگەنىم جوق. بىرەر عانا دەرەكتى پوۆەست جازدىم. ال بىراق جازعان وچەركتەرىم مەن ەسسەلەرىم، ومىردە بولعان ادامدار، تاريحي تۇلعالار جونىندەگى دۇنيەلەرىم وقىرمان كوڭىلىنەن جول تاپتى عوي دەپ ويلايمىن. قازىر سالا قۇلاش روماندى وقىپ جاتاتىن زامان جوق. ماسەلەن، 60-جىلدارى اعىلشىندار لەۆ تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسىن» نەگىزگى وقيعالارىن عانا بايانداپ، جيىرما بەتتىك كىتاپ قىپ شىعارعان. سوندىقتان قازىر پروزانىڭ ىشىندە ەسسە، وچەركتەر وقىرمانعا ءتيىمدى-اۋ دەپ ويلايمىن. ويتكەنى وندا كەيىپكەردىڭ ءومىرى دە، ەڭبەگى دە تۇگەل قامتىلادى. تىڭ دەرەكتەر دە تابىلادى. ءارى قىسقا، ءارى نۇسقا دەگەن وسى.
ءوزىڭدى-ءوزىڭ قامشىلاۋ ءۇشىن كەيدە اۋدارماعا باراسىڭ. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە گازەتتە اۋدارما دەگەن نەگىزگى سالانىڭ ءبىرى بولدى. ويتكەنى رەسمي جينالىستار ورىس تىلىندە وتەتىن. باياندامالارىن، سويلەگەن سوزدەردى بەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن اۋدارمانى جازىپ وتىرا المايسىڭ. بىردەن بارىپ «ديكتوۆكا» جاساۋعا تۋرا كەلدى. شاكىرتتەرىمدى دە سوعان باۋلىدىم. ساۋىتبەكتىڭ ايتاتىنى عوي: «اعا، سىزدەن ۇيرەنگەنىم – ديكتوۆكا بولدى» دەپ. كوركەم اۋدارمانىڭ ءوزىن دە مەن شاپشاڭ جاسايمىن. ۆ.ا.وبرۋچەۆتىڭ «جۇمباق جەرىن» قىرىق ەكى، ال نيكولاي انوۆتىڭ ء«ان قاناتىن» ەلۋ التى كۇندە اۋداردىم. كۇندىز جۇمىس ىستەيمىن، كەشكىسىن گازەت قارايمىن. ساعات 11-دەن 3-كە دەيىن وتىرىپ، اۋداردىم. ۇزىن سانى ون ەكى رومان تارجىمالاعان ەكەم. وزگە تىلدەگى شىعارمانى ءوز وقىرماندارىڭا جەتكىزۋ ءۇشىن سول تىلدە سويلەتە ءبىلۋ كەرەك قوي. كەي ساتتەردە ەركىن كەتەتىنىم بار. بارىنشا قازاقشا سويلەتۋدى، قازاقتىڭ رۋحىنا ساي كەلۋىن قاراستىرامىن. ءوز ۇلتىمىزعا ورىس جازۋشىلارىنىڭ قازاق تاقىرىبىنداعى شىعارمالارىن اۋدارعاندى ءجون سانايمىن. ماسەلەن، م.ءپريشۆيندى قازاققا ءالى ەشكىم انا تىلىمىزدە تانىستىرعان جوق. ونىڭ قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ جونىندەگى اڭگىمەسى سياقتى قازاق تۇرمىسىنان جازىلعان دۇنيەلەرى قازاققا كەرەك قوي. سولار ءالى قوزعاۋسىز جاتىر. ۇلتىمىزعا قاجەت بولعاسىن، د.مامين-سيبيرياكتىڭ «قىر حيكايالارىن» قولعا الىپ، تۇگەلگە جۋىق اۋداردىم. ارينە د.مامين-سيبيرياك تالاي رومان جازعان ادام. الايدا سولاردىڭ ىشىندە قازاققا قاتىستى دۇنيەلەرىن قامتىدىم. پاۋستوۆكيدىڭ دە قازاق ومىرىنە قاتىستى جازعان شىعارمالارى بار. ۆسەۆولود يۆانوۆ ءالى قازاقشاعا اۋدارىلعان جوق. ونىڭ «قازاق تەمىرباي» دەگەن حيكاياتى بار. ورىسشا ول «كيرگيز تەمىرباي» دەلىنەدى. ول كەزدە قازاقتى «كيرگيز» دەيتىن ەدى عوي. وسى شىعارما جەلىسىمەن كينو تۇسىرىلگەندە تەمىربايدىڭ ءرولىن بيشەناليەۆ وينادى دا، شىن مانىندە ول قىرعىز تەمىرباي بولىپ كەتتى. ال ول قازاق بولاتىن. يۆانوۆتا وسى تەكتەس تالاي دۇنيەلەر بار. سولاردى ءبىز اۋداردىق پا؟ اۋدارعان جوقپىز. ءدالدىڭ قازاق جونىندە ەكى حيكاياتى بار. ول دا اۋدارىلمادى. ءبىزدىڭ باسپالار وسىنداي شىعارمالاردى اۋدارىپ، قازاقتىڭ ءتول تۋىندىسىنداي ەتىپ شىعارۋى كەرەك قوي.
بۇگىندە گازەتتەر باس ماقالا دەگەننەن اۋىلىن اۋلاق سالادى. كەزىندە «باس ماقالا – گازەتتىڭ تۋى» دەپ ۇيرەتكەن ءبىزدى. ءوز باسىم «سق»-دا جۇرگەندە ەكى ايدا ءۇش باس ماقالا جازىپ وتىردىم. وسىنى ون جەتى جىلعا كوبەيتىپ كورىڭىز. قانشا جازعانىم سوندا بىلىنەدى. قازىر بولسا، سولاردىڭ كەز كەلگەنىنە ءوز قولىمدى قويار ەدىم. ويتكەنى ولاردىڭ ارقايسىسىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارادىم. ءوزىمنىڭ ءتول تۋىندىم دەپ ءبىلدىم. بۇگىندە ويلاپ وتىرسام، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە التى جۇزگە جۋىق باس ماقالا جازىپپىن. ولاردىڭ ولەڭمەن جازىلعاندارى دا بولدى. «سق»-عا كەيىپكەردىڭ سۋرەتىمەن بەرىلەتىن ءارى وچەرك، ءارى ماقالا سىندى كورنەكتى تۇلعالار تۋرالى باس ماقالانى العاش الىپ كەلگەن دە ءوزىم ەدىم. ارينە، بۇل ىزدەنىس جەمىسى، جاڭا ورىسكە ۇمتىلۋ. گازەت جۇمىسى وسىنداي ىزدەنۋدى تالاپ ەتەدى. قۇنت جوق پا، ايتەۋىر، جازعاندارىمدى كىتاپ قىلىپ شىعارۋ ويىما كەلمەدى. يران، ۆەتنام، ۆەنگريا، تۇركيا ساپارلارىنان جازعان جول جازبالارىمنىڭ ءوزى جينالسا – ءبىر كىتاپ.
سونىڭ ىشىندە م.گوركي جونىندەگى وچەرك-ەسسەگە ەرەكشە توقتالسام دەيمىن. وندا «جەتىسۋ» گازەتىندە ىستەپ جۇرگەنمىن. گوركيدىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا «نيجني نوۆگورودتا» (ول كەزدە گوركي قالاسى) بۇكىلوداقتىق كونفەرەنتسيا بولدى. سوعان قاتىستىم. ىسساپارمەن بارعاسىن ەسەپ بەرىپ قانا قويۋعا بولادى عوي. مەن ولاي ەتپەدىم. قالاداعى ۇلى جازۋشىعا قاتىستى جەرلەردى ارالاپ، ءوزىنىڭ كىتاپتارىنان دەرەكتەر الا وتىرىپ، قالامگەر جونىندە تۇتاس گازەتتىڭ ءبىر ءنومىرىن تولتىراتىن وچەرك دايىندادىم. بۇلاي جازۋ ءۇشىن گوركيدىڭ ءبىراز شىعارمالارىن وقىپ شىعۋ كەرەك عوي. ەڭ بولماعاندا، «بالالىق شاعى» مەن «مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمدى» ءبىلۋ كەرەك. جۇرت ەلەي بەرمەيتىن دەرەكتەر كەلتىرىلدى. جەتكىنشەك ماكسيمنىڭ ءوزىن-ءوزى اتپاقشى كەزى دە بولعان. مۇنى ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. لەنين قايتىس بولعاندا گوركي قارالى بۋكەت جىبەرگەن. سول مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇر. قازىر گوركيدى رەۆوليۋتسيانىڭ جارشىسى دەپ ودان ىرگەمىزدى ءبولىپ الىپ ءجۇرمىز. شىن مانىندە، ول جازۋشى عوي. فادەەۆتى «جاس گۆارديانى» جازدىڭ دەپ كىنالاۋعا بولا ما؟ شولوحوۆتى «تىنىق دوندى» جازدىڭ دەپ كىنالاۋعا بولا ما؟ ولار رەۆوليۋتسيانى ناسيحاتتاپ وتىرعان جوق. سول ۋاقىتتىڭ تىنىسىن بەرىپ وتىر.
– تەرمين سوزدەردى اۋدارۋدا دا تا­جى­ريبەڭىز با­رىنان قانىقپىز. تەرمين­دەردىڭ اۋدارىلۋى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– تەرميندەردىڭ ءبىرازىن ءسىڭىرىپ الدىق. ءوز باسىم «پروگرامما»، «پلاتفورما» سوزدەرىن اۋدارىپ، باعدارلاما، ايقىنداما، تۇعىرناما دەگەن سوزدەردى اينالىسقا ەنگىزدىم. رىنوك بىلاي قاراعاندا بازار. نارىق دەپ الدىق. بۇعان دا كوز ۇيرەندى. «پلياجدى» جاعاجاي دەپ اۋدارىپ، قازاق ءسوزىنىڭ قاتارىنا جاڭا ءبىر ءسوز ەنگىزۋگە ۇلەس قوستىق. ارينە، العاشقىدا جۇرت توسىرقايدى. بىراق كەيىن ۇيرەنىپ كەتەدى. ەڭ اياعى جاڭا ەتىك تە العاشقىدا اياقتى قىسپاي ما؟ وتاعاسى، وتاناسى دەپ جاتامىز. وتاعاسىنىڭ دا ءارتۇرلى ماعىناسى بار. اقان اعاعا (اقان سەرى) «وتاعاسى-اي» دەپتى بىرەۋ. ء«وزىڭ وتاعاسى بول» دەپتى اقىن. «جارىقتىق-اي، رەنجىپ قالدىڭىز با؟» دەپتى الگى يەسى اقىرىن. ء«وزىڭ جارىقتىق بول» دەپتى. «اقان اعا، نەگە بۇعان شامداندىڭىز؟» دەگەندە: «نە­مەنە، مەن وتتىڭ باسىندا كۇلدى كۇرەپ وتىر­­عان شال ما ەدىم. «جارىقتىق-اي» دەي­سىڭ، مەن ولگەن جوقپىن، ءالى ءتىرىمىن» دەگەن ەكەن.
ءبىر سويلەمدە ءبىر ءسوزدى كەيدە ەكى، ءتىپتى ءۇش رەت قايتالۋعا تۋرا كەلەدى عوي. مەن باعدارلاما، ايقىنداما، تۇعىرناما سوزدەرىن قايتالاماۋ ماقساتىندا ويلاپ تاپقان ەم، اقىر اياعىندا ولار تەرمين بولىپ كەتتى.
«زاموكتى» قۇلپىساراي دەپ الدىم. شىنىندا، جابىق تۇرادى، ەسكەرتكىش سياقتى دۇنيە. ونىڭ ءوزىن دە و باستا قۇلىپتاۋلى تۇراتىن دۇنيە دەگەننەن شىعارعان بولار.
«بابىر» دەگەن ەسىم بار قازاقتا. بابىر شىن مانىندە جولبارىس دەگەن ءسوز. ءتۇبى تۇركى ءسوزى. ونى ورىستار كەزىندە بوبرمەن شاتاستىرعان. كەيدە مەنەن سۇرايدى: «سەنى سارى بوپ تۋعاسىن سارباس قويعان شىعار» دەپ. «مەنىڭ ەسىمىمدى مەن تۋماي تۇرىپ قويعان» دەيمىن. مەنىڭ الدىمداعى ءۇش ۇل، ەكى قىز شەتىنەپ كەتكەن. بىزدەردە بالا تۇرماي جۇرگەندە ناعاشى اتالارىنىڭ اتىن قوياتىن ءداستۇر بار. ءبىزدىڭ شەشەمىزدىڭ ارعى اتاسى بايسارى دەگەن كىسىنىڭ شاقامان، سارباس، سارت دەگەن ءۇش ۇلى بولعان عوي. سارباس باتىر بولعان دەسەدى. سول كىسىنىڭ اتىن قويعان. سارباستان ۇلتاي تۋادى. مەنىڭ سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى بولعان بولەم بار ەدى. ونىڭ اتى ۇلتاي بولاتىن. وعان دا ناعاشى اتاسىنىڭ اتىن قويعان. سارباس دەگەن باسى سارى بولعاننان ەمەس. سارى دەگەن ءسوز كونە تۇركىدە باستى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ماسەلەن ساردار، سارباز، سارىارقا. ارقا دەگەن تىل دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندا سارىارقاڭىز قازاق­تىڭ باستى تىلى بولىپ شىعادى. باعزىدا سىر مەن قاراتاۋدى قونىستانىپ، سارىارقانى جاي­لاعان ەل ەمەسپىز بە؟ بىزگە وسىلاردى ءبىلۋ كەرەك.
– اڭگىمە ارناسىن قازىرگى جۋرناليس­تيكا­نىڭ جاي-كۇيىنە بۇرساق. نەنى جازىپ ءجۇرمىز، نەنى جازا الماي ءجۇرمىز؟
– جۋرناليستيكا جاڭا ءبىر قىر تاپتى. ول – تانىمدىق جۋرناليستيكا. تاريحىن ۇمىتىپ قالعان ءبىز ءۇشىن بۇل قاجەت دۇنيە. ىلگەرىدەگى، كەيىنگى تاريحي تۇلعالار بولسىن، ءتىپتى وزدەرىمىزدىڭ اتاقتى زامانداستارىمىز بولسىن، ولاردى جۇرتتىڭ بىلگەنى ابزال. بۇل جونىنەن ءبىزدىڭ گازەتتەرىمىز كوپ ىلگەرى كەتتى. تانىمدىق ماتەريالدار كوپ. ول جاعى جاقسى. بىراق تالداۋ ماتەريالدارى كەمشىن. داۋىرگە ءۇن قوسىپ وتىرۋ جاعى شامالى.
انەبىر جىلدارى گورباچەۆ رەسەيدىڭ بەس وبلىسى تىڭ يگەرۋ تۇسىندا قازاقستانعا كىرىپ كەتتى دەپ، ساندىراقتاپ ەدى، كەشە سونىڭ ءىزىن جالعاپ، قازاق دالاسىندا بۇرىن مەملەكەت بولماعان دەگەن سىپسىڭ ءسوز شىقتى. بۇعان ءبىزدىڭ ءۇن قوسىپ، تويتارىس بەرۋىمىز كەرەك ەدى عوي. رەسەي باسشىسى مۇنى ناداندىعىنان، تاريحتان تۇك سەزبەيتىندىگىنەن ايتىپ وتىرعان جوق. ونىڭ دا ءوزىنىڭ ىشكى ەسەبى بار. نە دەگەنمەن، اسىلدىڭ تۇياعى عوي، ءپۋتيننىڭ شالىس پىكىرلەرىنىڭ قاتە ەكەنىن پارلامەنتتە اشىق ايتۋعا ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ عانا باتىلى باردى.
ءبىز بىلەتىن مەملەكەتتىگىمىز – التىن وردا. اتىراۋ وبلىسىنىڭ قازىرگى اۋماعىندا كەزىندە ءبىر ەمەس، ەكى استانامىز بولعان. كەشەگى قازاق حاندىعى قايدا؟ التىن وردادان بولىنگەن كوك وردا قايدا؟ نوعايلى، استراحان حاندىقتارى شە. قازاق دالاسىنداعى مەملەكەت ەمەس پە وسىلار. ءسويتىپ وتىرىپ، نەگە قازاقتا مەملەكەت بولمادى دەيمىز. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدى پاتشا ۇكىمەتى جويىپ جىبەردى. بىزدە مەملەكەت بولمادى دەگەن ءسوز جيرينوۆسكيدىڭ شاتىلبايىنا شالقار ءورىس بەرۋ دەگەن ءسوز.
باتىلدىعىمىز جەتپەيدى. ءالى دە جەر قورقاقپىز. ءبىز باياعى 37-دە، كەڭەس زامانىندا ابدەن ۇرىلىپ قالعان حالىقپىز. مەنىڭ قۇرداستارىم – ءتورت جىلعى اشتىقتان كەيىنگى تۇڭعىش تۇلەكتەر. 34-ءشى جىلعى قۇرداستارىم جوققا جاقىن. مەنىڭ ۇلكەن اعالارمەن جۇرەتىنىم – ءوز تەڭىم از بولدى. مەنەن كەيىن تۋعان جارىم جاس كىشىلەر مەنى اعا تۇتىپ كەتتى. 34-ءشى جىلدان باستاپ ەڭسە كوتەرگەن جىلداردىڭ تۇڭعىشى بىزدەرمىز.
– ءىزىڭىزدى باسىپ جۇرگەن جاس جۋرنا­ليستەرگە ايتار تىلەگىڭىز؟
– جاس جۋرناليستەر بىزگە قاراعاندا باقىتتى. ءبىز دەرەكتى دە، ماتەريالدى دا ارىستاننىڭ اۋىزىنان، تۇرىكپەنىڭ تۇبىنەن ىزدەپ تاپتىق. قازىر ينتەرنەت بار. كەز كەلگەن ادام، كەز كەلگەن ەل جونىندە دەرەك تابۋعا بولادى. ال ءبىز ول ءۇشىن قانشاما كىتاپ اقتاردىق، قانشاما ىزدەندىك. قازىرگى جۋرناليستەرگە راحات، عالامتوردان الا سالادى. ماسەلەن، كلينتون كىم؟ قاي جىلى تۋعان، نە ىستەپ، نە قويدى؟ ءبارى بار. عالامتور باق-تان ىلگەرى جۇرەدى. ءبىز مۇنى پايدالانۋىمىز كەرەك. جاس جۋرناليستەردىڭ باقىتى دا، جۇمىسىنىڭ جەڭىل بولۋى دا وسىندا. تەك قورىتا بىلەتىن وي، سا­رالاي بىلەتىن سانا، تۇيىندەي بىلەتىن اقىل كەرەك.
ءبىزدىڭ جۋرناليستەر تىلگە سالدىر-سالاق قارايدى. تەاتر بۇرىن ءتىل ۇيرەنەتىن مەكتەپ بولاتىن. گازەت تە سولاي ەدى. جۇرت قازىر گازەتتەن گورى، كوگىلدىر ەكرانعا كوپ ۇڭىلەتىن بولدى. ءتىل ۇيرەتەتىن مەكتەپ كوگىلدىر ەكران بولۋ كەرەك ەدى. بۇل بولسا، ءتىلىمىزدى ءبۇلدىرىپ بارادى. اۋدارما فيلمدەر بەرىلىپ جاتىر. «اپا» دەگەن ءسوزدى ورىندى-ورىنسىز قولدانادى. «انا» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «اپا» دەپ سوعادى. «ماما» دەگەن سوزدەن نەگە قاشامىز؟ كۇللى باتىس قازاقستان، ارقا «ماما» دەيدى. ول ورىستان كەلگەن دەيمىز. ورىستان ەمەس، ول باياعىدان بار ءسوز. «ماما بيە» دەگەن قازاقتا بار عوي. ماما – مەيىرىمنىڭ، كەڭدىكتىڭ بەلگىسى. «اپا» بارلىعىنا كەلمەيدى، ول كوبىنە اپكەنىڭ ورنىنا قولدانىلادى. قامقورلىق دەگەن ءسوزدى قامقور دەپ جانە شاتاستىرىپ ءجۇر.
وكىنىشتىسى، جۋرناليستيكادا ءتىلدى وقىتپايدى. ءتىلدى وقىتقان ءجون.
– وسى عۇمىرىڭىزدا قوعامدا بولىپ جات­قان ءتۇرلى وزگەرىستەردى باستان كەشىردىڭىز. ءسىزدى قازىر نە ماسەلەلەر تولعاندىرادى؟
– كەڭەس زامانىندا ەكى ۇلكەن اشارشىلىقتى باستان وتكەردىك. ءبىرى – 1920-21 جىلعى، ءبىرى – 1930-33 جىلدارداعى. وسىنىڭ سالدارىنان حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن ايرىلدىق. ەندى حالقىمىز ءوسسىن دەيمىز. كىممەن وسەدى؟ شەتتەگى قانداستارىمىزدى الىپ كەلەيىك دەپ ايعايلاپ جاتىرمىز. الىپ كەلەيىك. ولار دا ساناۋلى. حالىق وزدىگىنەن ءوسۋى كەرەك قوي. ءوز ىشىنەن. ءبىزدىڭ وسەتىن قۇنارلى توپىراعىمىز دا، باستاۋ قاينارىمىز دا اۋىل ەدى. اۋىلدىڭ وزىندە بىردەن-ەكىدەن ارتىق بالا تۋمايتىن بولدى. قالانىڭ جاعدايى بەلگىلى. ال سول تۋعان ءبىر-ەكى بالانىڭ امان ءوسۋى ءۇشىن دە جاعداي كەرەك ەمەس پە. جاقىندا مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىندا پەدياتريا فاكۋلتەتى جابىلىپ قالدى دەگەندە قاتتى رەنجىدىم. ءبىر جاستان جەتى جاسقا دەيىنگى بالاعا دارىگەرلىك باقىلاۋ اۋاداي قاجەت ەكەنى بەلگىلى. ونداي بالالار دارىگەرىن دايارلامايتىن بولساق، ءبىزدىڭ مەديتسينالىق وقۋ ورنىمىز نەمەنەگە كەرەك. بۇل ۇلكەن پروبلەما. وسىلاردى ءبىز كوتەرۋىمىز، بيلىكتىڭ الدىنا قويۋىمىز كەرەك.
قازىرگى مەكتەپ ەكى كۇننىڭ بىرىندە جىلۋ جينايدى. وسىعان توسقاۋىل قويىلسا.  1-سىنىپتا پسيحولوگيالىق تەست دەگەن بار. ونىڭ نە كەرەگى بارىن تۇسىنبەي-اق قويدىم. بۇرىن بالانى تەكسەرمەي-اق مەكتەپكە قابىلدايتىن. بۇگىندە بالا مەكتەپكە كەلمەي جاتىپ-اق، وقي ءبىلۋى، جازا ءبىلۋى، سۋرەت سالا ءبىلۋى كەرەك ەكەن. سول دۇرىس پا؟ تاعى ءبىر ايتاتىن نارسە، بۇرىن بالا مەكتەپكە تارتىلدى ما، تارتىلمادى ما – باقىلاپ وتىراتىن. قازىر باقىلاۋ بىلاي تۇرسىن، بالاڭدى ءوزىڭ بارىپ، بەدەلىڭدى سالىپ ارەڭ قابىلداتاسىڭ. بۇل دا ءبىزدىڭ كوتەرمەي جۇرگەن ماسەلەمىز.
بالالاردىڭ ۇلگى كيىمى. قازىر ءبىر بالانى مەكتەپكە دايارلاۋ ءۇشىن الپىس مىڭ تەڭگەدەي قاجەت. ال ءۇش، ءتورت، بەس بالاسى بار اتا-انا سونشا قارجىنى قايدان تابادى؟ ءۇش ءجۇز-ءتورت ءجۇز مىڭداي قارجى كەرەك ەكەن ولارعا. ەڭبەكاقىڭ ءجۇز مىڭعا جەتپەي جاتسا، بۇل قالاي بولعانى؟ وسى جاعىن ويلامايمىز. قازىر اۋىلدى جەردە مۇعالىمگە ەڭبەكاقىنى بەرگەن ساباعىنىڭ سانىنا ەمەس، سىنىپتاعى بالانىڭ سانىنا قاراي تولەيتىن كورىنەدى. وسىنداي ماسەلەلەر قاپەرىمىزدەن شىعىپ كەتىپ جاتادى. مەن جۋرناليستەرگە كۇرمەۋى قيىن ۇرىمتال ماسەلەلەردى كوبىرەك كوتەرەيىك دەر ەدىم.
استاناڭىز بولسىن، الماتىڭىز بولسىن، اسپانمەن ءيىن تىرەسىپ كوپ ۇيلەر بوس تۇر. ال جۇرت ءۇي-كۇيسىز بوسىپ ءجۇر. الگى بوس تۇرعانداردى بايلار ساتىپ الىپ قويعان. وسى ۇيلەردىڭ وننان بىرىندە عانا تۇرعىن بار. قالعانى بوس. ول بايلاردىڭ جىلجىمايتىن مۇلىگى. يەسىز ءۇي ەرتەڭ-اق كۇيرەيدى. ەگەر ەل قامىن ويلايتىن باسشى بولسا، بايشىكەشتەردى جيناپ الىپ: «سەن مەملەكەتتەن الاتىنىڭدى الدىڭ. مىنا جايىڭدى ءۇيى جوقتارعا بەر» دەسە، قانەكەي. باسشى وسىلاي جاساسا حالىق اراسىندا بەدەلى دە ارتار ەدى.
بىزدە مۇمكىندىك بار. بايلىق جەتەدى. سونى حالىق ءۇشىن يگەرۋ كەرەك.

تاجىريبەسى مول قالامگەردىڭ قاجىرلى ەڭبەگى لايىقتى باعالانىپ كەلەدى. س.اقتاەۆ ءباسپاسوز سالاسىنداعى جەمىستى ەڭبەگى ءۇشىن «پاراسات»، ەكى مارتە «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن، بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالدى. ەكى مارتە قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىنا يە بولدى. «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى»، «كسرو ءباسپاسوزىنىڭ ۇزدىك قىزمەتكەرى» قۇرمەتتى اتاقتارى بەرىلدى. جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ ءتورت مارتە يەگەرى. ۋاقىتىندا قازاقستان حالىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، الماتى قالالىق كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلاندى. قازىرگى كۇنى جازۋشىلار وداعى اقساقالدار القاسىنىڭ، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق قوعامنىڭ باسقارما مۇشەسى.
سارباس اعا جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان قالامىن قولىنان تۇسىرگەن ەمەس. ماقالالارى قازىر دە ءجيى جاريالانىپ تۇرادى. مۇنىڭ ءوزى جۇرەك قالاۋىمەن قالاعان جۋرناليستىك كاسىپكە دەگەن شىنايى قۇشتارلىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى.

نۇرپەرزەنت دومباي

"انا ءتىلى"