Qazaq boksynyng shoq júldyzdarynyng biri – Jandos Kókimovpen kezdesudi kópten beri kózdep jýrgen edim. Tildese qalsaq, qyzyqty әngimening tiyegi aghytylatynyn sezdim. Qansha degenmen, ol kisi osy saladaghy alghashqy qarlyghashtarymyzdyng bir ghoy. El sportyna sinirgen enbegi de úshan-teniz. Tarqatyp aitsaq, Jandos – Amerikagha jol ashqan túnghysh qazaq! Kókimov – KSRO qúramasy sapynda bolghan sanauly ghana qandastarymyzdyng biri!..
Juyrda jýzdesuding reti keldi. Almaty qalasyndaghy Múqan Tólebaev pen Qúrmanghazy kóshelerining qiylysynda ornalasqan Jandos aghanyng ýiining janynda kezdestik. Gýlzardaghy oryndyqtardyng birine jayghasyp, ótken kýnderdi eske aldyq.
– Búl pәterdi men instiy¬tut¬tyng ýshinshi kursynda oqyp jýr¬gende alghanmyn. Dinmúhamed Qo¬naev aghamyzdyng ózi mening sport¬taghy tabystarymdy elep, Al¬m¬a¬ty¬nyng qaq ortasynan ýy bóldirdi. Qat¬ty quandym. Ol kezde qazaq¬tar¬gha pәter berilu bylay túrsyn, qa¬lada tirkeuge túrudyng ózi múng edi. Sonday zaman boldy ghoy, ba¬uy¬rym. Sodan beri qyryq jylgha juyq uaqyt ótse de sol ýide túryp ja¬tyrmyn, – dep aghamyz óz әngi¬me¬sin bastady.
– Agha buyn ókilderining auzynan «Kó¬kimov ózining naghyz atoy salatyn tú¬synda salmaghynyng azdyghynan qor¬lyq kórip, talay jarystardan shet qaldy» degen әngimeni jii es¬ti¬dik. Sol ras pa?

Qazaq boksynyng shoq júldyzdarynyng biri – Jandos Kókimovpen kezdesudi kópten beri kózdep jýrgen edim. Tildese qalsaq, qyzyqty әngimening tiyegi aghytylatynyn sezdim. Qansha degenmen, ol kisi osy saladaghy alghashqy qarlyghashtarymyzdyng bir ghoy. El sportyna sinirgen enbegi de úshan-teniz. Tarqatyp aitsaq, Jandos – Amerikagha jol ashqan túnghysh qazaq! Kókimov – KSRO qúramasy sapynda bolghan sanauly ghana qandastarymyzdyng biri!..
Juyrda jýzdesuding reti keldi. Almaty qalasyndaghy Múqan Tólebaev pen Qúrmanghazy kóshelerining qiylysynda ornalasqan Jandos aghanyng ýiining janynda kezdestik. Gýlzardaghy oryndyqtardyng birine jayghasyp, ótken kýnderdi eske aldyq.
– Búl pәterdi men instiy¬tut¬tyng ýshinshi kursynda oqyp jýr¬gende alghanmyn. Dinmúhamed Qo¬naev aghamyzdyng ózi mening sport¬taghy tabystarymdy elep, Al¬m¬a¬ty¬nyng qaq ortasynan ýy bóldirdi. Qat¬ty quandym. Ol kezde qazaq¬tar¬gha pәter berilu bylay túrsyn, qa¬lada tirkeuge túrudyng ózi múng edi. Sonday zaman boldy ghoy, ba¬uy¬rym. Sodan beri qyryq jylgha juyq uaqyt ótse de sol ýide túryp ja¬tyrmyn, – dep aghamyz óz әngi¬me¬sin bastady.
– Agha buyn ókilderining auzynan «Kó¬kimov ózining naghyz atoy salatyn tú¬synda salmaghynyng azdyghynan qor¬lyq kórip, talay jarystardan shet qaldy» degen әngimeni jii es¬ti¬dik. Sol ras pa?
– «Qorlyq kórdim» deu ar¬tyq¬tau bolar, biraq salmaghymnyng az bo¬luyna baylanysty kóptegen bay¬raqty bәsekelerge qatysa al¬ma¬ghanym ras. Men bokspen keshteu ai¬nalystym. Mektep qabyr¬gha¬synda gimnastikamen shúghy¬l¬dan¬dym. Almaty qalasyndaghy Frun¬ze audanynyng (qazirgi Medeu au¬da¬ny) chempiony atanyp, II razryad aldym. 1965 jyly AZVIY-ge oqugha týs¬tim. Búl jerde gimnastika joq eken. Esesine boks jaqsy jolgha qo¬yylypty. Birinshi kursta-aq sol ýiir¬mening tabaldyryghynan atta¬dym. Alghashynda Aleksandr Kar¬pov¬tyng maghan asa kónili tolmady. Kel¬gen bette kózimen basymnan ba¬qayshama deyin bir sholyp ótip, «ja¬ramaydy» dep әngimeni short kes¬ti. Alayda sol jerde jattyghyp jýr¬gen dosym Esenkeldi Ahmetov bap¬kerdi kóndirip, mening ýiirmege qa¬byldanuyma sebepker boldy. Aleksandr Ivanovich «Ózi ýshin shú¬ghyldana bersin. Bir-eki ret tayaq je¬gennen keyin ózi-aq ala tonyn ala qashar» dep oilasa kerek, do¬symnyng aitqanyna kóndi.
– Keyinnen bapkeriniz Karpov siz¬ge senimsizdik bildirgeni ýshin yn¬ghaysyzdanghan bolar?
– Ol jaghyn bilmeymin, biraq oi¬lap qarasam, bapkerding senim¬sizd¬ik bildiretindey jóni bar. Ol kez¬de mening salmaghym nebary 44 ke¬li bolatyn. Al resmy jarys¬tar¬gha tek salmaghy 51 keli tartatyn boks¬shylar ghana qatysugha qúqy¬ly edi. 48 keli salmaq dәrejesi de¬gen de keyin shyqty. Amaldyng joq¬tyghynan 51 keli salmaqta jú¬dy¬ryqtastym. Alghashqy qatys¬qan jarysym – institut bi¬rin¬shiligi boldy. Sol bәsekede bas jýl¬deni jenip aldym. AZVIY-ding qú¬rama komandasyna mýshe Bey¬sen¬bek degen boksshyny útqannan ke¬yin Aleksandr Ivanovichting ma¬ghan ishi jylydy. 1966 jyly auyl sharuashylyghy mamandaryn dayar¬laytyn joghary oqu oryn¬dary arasynda ótken respublika bi¬rinshiliginde baq synadym. Bi¬rinshi kezdesude Shorin degen boks¬shymen kezdestim. Ol – KSRO chem¬pionatynda ekinshi oryn al¬ghan saqa sportshy edi. Sony bi¬rinshi raundta úryp qúlattym. Ke¬yin¬nen jeti jyl qatarynan auyl sharuashylyghy instiy¬tut¬y¬nyng studentteri ara¬syn¬daghy bý¬kilodaqtyq birin¬shi¬likte jenimpaz atan¬dym. Basqa ja¬rystargha shygha al¬madym. Sebep – sol bayaghy sal¬ma¬ghymnyng azdyghy.
– 1968 jyly eng jenil salmaq dә¬rejesi bolyp, 48 keli belgilendi. Siz¬ding órleu keziniz sol kezden bas¬taldy emes pe?
– Dәl solay. 1969 jyly Aq¬tó¬bede ótken Qazaqstan chempio¬na¬tynda bas jýldeni oljaldym. Búl jenis maghan KSRO chempio¬na¬tyna jol ashty. Saratov qala¬syn¬da túsauy kesilgen jarysta bes jekpe-jek ótkizdim. Jastar ara¬syndaghy Odaq chempiony Po¬kiy¬daev pen býkilodaqtyq «Enbek re¬zervteri» qoghamy birinshiligining je¬nimpazy Áset Beysenbekovti úpay sanymen úttym. Belarusi chem¬piony Shihmamedov pen Mәs¬keu chempiony Antonovty úryp jyq¬tym. Finalda KSRO-nyng bir¬neshe dýrkin chempiony Ana¬toliy Semenovti ýsh raund boyy sa¬baghanymmen tóreshilerding jer¬gilikti boksshygha býirekteri búr¬dy. Men kýmis medalidi qanaghat tút¬tym. Sol kezde qyraghy ma¬man¬dar nazaryna iliktim.

– Ol kezderi KSRO qúramasyna qa¬byldanudyng ózi ýlken bir je¬tistik edi. Al halyqaralyq ja¬rystargha kelgende bilikti ma¬mandar ishtarlyq tanytyp, kóbine-kóp óz órenderin sýireytin. Sonyng ke¬sirinen qazaqtyng talay talantty boks¬shylary tasada qalyp qoydy. So¬nyng biri Kókimov edi ghoy...
¬– Onday әdiletsizdikting ta¬la¬yyn bastan ótkerdik. Saratovtaghy ja¬rystan keyin Europa chempio¬na¬tyna Semenovti apardy. Ol bas¬tapqy bәsekelerding birinde Poli¬shanyng ókiline útyldy. Al bas jýldeni vengriyalyq Georgiy Ge¬do jenip aldy. Arada eki ay ót¬kende, Budapeshtte ótken halyq¬ara¬lyq turnirde Europa chem¬pio¬nymen jolym qiysty. Gedony qua¬lap jýrip sabaghan edim, tóre¬shi¬ler búra tartty. Jenis jer¬gilikti boksshynyng enshisinde ket¬ti. 1971 jyly KSRO ha¬ly¬q¬ta¬rynyng spartakia¬da¬synda Semen¬ov¬ty taghy sabadym. Ta¬ghy da tóre¬shi¬ler әdildikti belden bas¬ty. Sói¬tip, Europa chempio¬na¬tynan tys qaldym. Bәri de sol kezdegi so¬laqay sayasattyng saldarynan ghoy. Áytpegende resmy halyq¬ara¬lyq jarystardyng biyiginen kó¬rinuge mening de kýsh-jigerim je¬te¬tin edi.
– Munhen Olimpiadasyna ba¬ra almauynyzdyng sebebi de belgili. 1972 jyly KSRO chempionatynyng jar¬tylay finaly qarsanynda sizdi әdeyi bireuler ulandyrdy de¬gen sybys bar. Sol qanshalyqty ras?
– Onday da oqigha bolghan. Áueli men aimaqtyq jarysta dara shyq¬tym. Jdanov qalasynda bes jekpe-jekting ýsheuin nokautpen, eke¬uin aiqyn basymdylyqpen ayaq¬tadym. Negizi 48 keli salmaqta no¬kaut siyrek bolady. Al men qar¬sylastarymnyng kóbin esinen tan¬dyryp jenetinmin. Solaqaymen úr¬ghanymdy qúlatatynmyn. Riy¬gada jalauy kóterilgen KSRO chem¬pionatyna da tamasha babym¬da keldim. Ózimning jeniske jete¬ti¬nime imanday sendim. Onyng ýs¬tine sol jyldary ong qolymmen de nokautqa jiberuge mashyqtanyp al¬dym. Alayda jartylay final¬dyq bәseke ótetin kýni Marat Jaq¬sybaev ekeumiz ashanada ula¬nyp qaldyq. Al basqalary din aman. Búl bәzbireulerding qolymen әde¬yi jasalghan qastandyq ekenin so¬dan-aq úqtyq. Biraq amal ne¬shik, sol joly da qola medalidi mise túttym. Sóitip, Munhen Oliym¬piadasynan shet qaldym. Búl da bir ózekti órtegen ókinish bol¬dy.
– Olimpiada oiyndaryn tele¬diy¬dar arqyly tamashalaghanynyzda ja¬narynyzgha jas tyghylghan shy¬ghar...
– Jas tyghylmaq túrmaq, jy¬lyp otyryp kórdim. Óksip túryp jy¬ladym. Nege jylamayyn, mening soq¬qylarymnan keyin eden qú¬shyp jatqan sportshylardyng deni Olimpiadada óner kórsetu ba¬qy¬tyna ie boldy. Ádildik qayda? Jo¬lym nege auyr? Meni osylay qor¬laytynday, Jaratushygha ne jaz¬dym? Osynday sansyz oilar sa¬namda sapyrylysyp jatty. Ózing oi¬lap kórshi, bauyrym. Odaq bap¬ke¬rlerining ýkilep qosqan ókili Vla¬dimir Ivanov shiyrek fiy¬nal¬da sýrindi. Budapeshtegi haly¬q¬ara¬lyq turnirde menen tayaq jegen Geor¬giy Gedo Olimpiada chempio¬ny atandy. Sodan bir jyl búryn gha¬na men nokautqa jibergen Yu Gil Kim kýmis jýldeni qanjyghasyna bay¬lady. Al mening pesheneme bar bol¬ghany solardyng jenisine qol so¬ghu ghana jazyldy. Soghan qalay ký¬yinbeysin?!
– Kóbine-kóp óz qandasta¬ry¬nyng yghyna jyghylatyn mәskeulik bap¬ker¬lerding sizge de bir-eki ret býi¬rekteri búrghanyn jasyr¬may¬tyn shy¬gharsyz. Olay dep aituyma se¬bep, AQSh pen KSRO qúrama¬la¬ry ara¬synda túnghysh ret úiym¬das¬ty¬ryl¬ghan matchtyq kezdesuding tú¬sa¬uyn ke¬su baqyty sizge búiyrdy ghoy...
– Ol kezde 48 keli salmaqta KSRO boyynsha mening aldymdy oray¬tyn boksshy joq edi. Elishilik ja¬rysta tóreshilerding kómegine jý¬gingen jigitterding barlyghy shet¬ke shyqsa, jenilip qala beredi. Al úly derjavalar – AQSh pen KSRO matchynyng ýlken sayasy ma¬nyzy berilgenin aityp jatudyng ózi artyq bolar. Ol kezde әlemdik bokstyng kóshbasshysy da osy qos mem¬leket edi. Aldaghy tartysqa par¬tiya basshylary erekshe mәn berdi. Boksshylar eki ay boyy tynghylyqty dayarlandy. Oqu-jat¬tyghu jiynyna әr salmaqtan 2-3 ýmitkerden bolsa, 48 keli sal¬maqta barlyq auyrtpalyq mening iy¬ghyma týsti. Óitkeni basqa boks¬shylargha bapkerlerding kónili tol¬mady. Matchtyq kezdesu Las-Ve¬gasta ótti. Amerikalyqtar óz óren¬derining jeniske jetuining bar¬lyq amal-qareketin jasady. Mә¬selen, bizdi qonaqýide bir kisilik ból¬melerge ornalastyrdy. Óziniz oi¬lap kóriniz, jattyghudan shar¬shap kelip, bólmege kelesin. Al¬da¬ghy jek¬pe-jekti oilap, jýikeni toz¬¬dyr¬mau ýshin bireumen әngi¬me¬le¬su kerek. Al keng bólmede jalghyz ózing ja¬tasyn, tildesetin eshkim joq. Búl psihologiyalyq túrghydan al¬ghanda óte qiyn. Jarysqa KSRO men AQSh-tan eki-eki tóreshiden bar¬¬dy. 11 salmaq dәrejesining al¬ta¬¬uynda qojayyndar, beseuinde qo¬¬naqtar qazylyq etti. Yaghny ame¬rikalyqtardyng ýles salmaghy ba¬sym boldy. Qúlap qalmasa boldy, je¬nis sharshy alang iyelerining uy¬synda ketedi. Sony úghynghan bizding ji¬gitter baryn saldy. Men Uiliyams Hauthorm degen boks¬shy¬men qolghap týiistirdim. Sonyng al¬dynda ghana ayaghymdy auyrtyp al¬ghanmyn. Alayda sheginuge bol¬may¬tyn edi. Jaraqatym janyma batsa da, namysqa tyrystym. Ýsh raund boyy ony quyp jýrip sa¬badym. Biraq ring iyesi jeniske jet¬ti. Osylaysha tarazy basy ten¬selip túrghanda, 63,5 keli sal¬maq¬taghy Valeriy Frolov qarsylasyn no¬kautpen útty. Sol aiqyn je¬nisting arqasynda bәseke 6:5 ese¬bi¬men Kenes Odaghy qúramasynyng pay¬dasyna sheshildi. Ile-shala AQSh pen Kanada qúramalary Mon¬realida KSRO komandasyna qar¬sy shyqty. Búl tartysta biz qar¬sylastarymyzdy 9:2 esebimen oi¬syrata úttyq. Men Klaudio Riyverany atoylap jendim.
– Sportpen qosh aitys¬qa¬ny¬nyz¬da 27 jasta ediniz. Sol kezding ózin¬de boyynyzda talay myqty¬lar¬dy jolynyzdan yghysty¬ra¬tynday kýsh-quat boldy. Biraq to¬syn sheshim qabyldadynyz. Oghan ne sebep boldy?
– Bir jaghynan Munhen Oliym¬piadasyna bara almauym, ma¬ghan auyr soqqy bolyp tiydi. Ekin¬shiden, shanyraq kóterdim, ot¬basyma kónil bólu kerek. Ýshin¬shiden, kózime zaqym kelip, dә¬rigerler kenesine qúlaq týrdim.
– Sporttan keyingi taghdyrynyz qa¬lay boldy?
– Qiyndyqty da, quanyshty da kórdik. Týrli kәsipting tútqasyn ús¬tadyq. Aqyry ainalyp, sport¬qa qayta keldim. Búl kýnderi zey¬net¬ke shyqqanyma qaramastan Qa¬zaqtyng Últtyq agrarlyq uniy¬versiytetinde ústazdyq etemin. Óz¬deriniz bilesizder, Tilektes Es¬bolov basqaratyn qara shany¬raq¬tan talay myqty sportshylar tý¬lep úshty. Mәselen, songhy bes Uniy¬versiadanyng ýsheuinde atal¬mysh oqu ornynyng boksshylar qú¬ramasy bas jýldeni oljalady. Soghan qosqan bizding de ýlesimiz bar. Mine, osylay tirshilik etip ja¬tyrmyz.

Ghalym SÝLEYMEN
«Ayqyn» gazeti, 28 mamyr 2009 jyl