Sayat Múratúly Ybraev tehnika ghylymdarynyng doktory, professor. Qanysh Sәtbaev atyndaghy Qazaq Últtyq Tehinkalyq Uniyversiytetining "Teoriyalyq jәne qoldanbaly mehanika" kafedrasynyng mengerushisi, "Senim.Bilim.Ómir" qoghamdyq birlestigining Almaty filialynyng jetekshisi. Ol tómende jariyalynyp otyrghan súhbatynda «Diny alauyzdyqqa úlasyp ketpeuding jalghyz joly - dәstýrli diny tanymgha qayta oralu», - deydi.

 

- Sizge de ayan. Adamzat balasy bir jaratushynyng bar ekenine senedi. Biraq sol jaratushyny tanu әrqalay. Osy túrghydan kelgende, songhy on jyldyng bederinde jaratushy turaly ózindik tanym, baghytyna jәne ústanymdaryna qoghamdy ilandyrghysy keletin diny tanymdyq toptar payda bolyp jatyr. Osynday diny toptardyng dittegeni ne dep oilaysyz?

 

- Qúdaydy tanysam dep talpynghan oishyldar ejelden kele jatyr. «Men dýniyede ne ýshin jýrmin? Myna dýnie ózinen-ózi jaraldy ma, Alla jaratty ma?» degen súraq kókeyinde úyalamaghan pende joq shyghar dýniyede. Sonyng ishinde tanymnyng joly dep súradyn. Din mәselesine kelgen kezde ejelden kele jatqan, payghambarlardan miras bolghan tanymnyng ózindik joly bar edi.

«Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi,

Olargha kezegimen nәby keldi.

Qaghida, sharighaty ózgerse de,

Sayat Múratúly Ybraev tehnika ghylymdarynyng doktory, professor. Qanysh Sәtbaev atyndaghy Qazaq Últtyq Tehinkalyq Uniyversiytetining "Teoriyalyq jәne qoldanbaly mehanika" kafedrasynyng mengerushisi, "Senim.Bilim.Ómir" qoghamdyq birlestigining Almaty filialynyng jetekshisi. Ol tómende jariyalynyp otyrghan súhbatynda «Diny alauyzdyqqa úlasyp ketpeuding jalghyz joly - dәstýrli diny tanymgha qayta oralu», - deydi.

 

- Sizge de ayan. Adamzat balasy bir jaratushynyng bar ekenine senedi. Biraq sol jaratushyny tanu әrqalay. Osy túrghydan kelgende, songhy on jyldyng bederinde jaratushy turaly ózindik tanym, baghytyna jәne ústanymdaryna qoghamdy ilandyrghysy keletin diny tanymdyq toptar payda bolyp jatyr. Osynday diny toptardyng dittegeni ne dep oilaysyz?

 

- Qúdaydy tanysam dep talpynghan oishyldar ejelden kele jatyr. «Men dýniyede ne ýshin jýrmin? Myna dýnie ózinen-ózi jaraldy ma, Alla jaratty ma?» degen súraq kókeyinde úyalamaghan pende joq shyghar dýniyede. Sonyng ishinde tanymnyng joly dep súradyn. Din mәselesine kelgen kezde ejelden kele jatqan, payghambarlardan miras bolghan tanymnyng ózindik joly bar edi.

«Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi,

Olargha kezegimen nәby keldi.

Qaghida, sharighaty ózgerse de,

Taghrif Alla esh jerde ózgermedi», - demek, búl jerde Abay atamyz zamangha baylanysty, dýniyege әrqily janalyq enuine, ózgeruine baylanysty qaghidat, sharighaty da ózgerip otyrghanymen, Allany tanudyng joly ózgergen joq dep otyr. Endi, kezegimen nәbiyler - janaghy payghambarlar keldi. Songhy payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) keldi. Endi biz kimge qarap aqiqatty súraymyz degen kezde bireuler aitady: «Eng әueli, Allanyng kәlәmi Qúrannan, sosyn hadisten, payghambarymyzdyng sýnnetinen tanimyz. Basqa bizge eshnәrsening qajeti joq»- deytinder shyqty. Onda mәdeniyet qaydan tuady? Onda nege ghúlama, danyshpandardargha bergen qasiyetti Qúday bireuge beredi, bireuge bermeydi? «Sheberding qoly ortaq, sheshenning tili ortaq» degendey, mysaly, Mәshhýr Jýsip siyaqty shayyrlardy Qúday taghala nege dualy auyz qylyp, arnayy qasiyet berip jaratady degen súraq turady. Mine, búl jerdegi әngime - payghambarlyq toqtaghannan keyin ualәyat instituty kelgendigi turaly. Uәlayat degen әuliyeler kóshi. Yaghny payghambar etalon bolsa, endi sol kisining tanyp, bilgen dengeyinde Allany tanudyng jolyn ýiretken әuliyelerding kóshi bolady. Ol kósh әrdayym bir izdi, bir mektep bolyp jalghasyp keledi.

 

Perishte tórt múqarrap haqiqattan,

Tórt payghambar jol ashqan maghripattan.

Ábubәkir, Ghúmar, Ghúsman, Áziret Ghaliy

Olar dýr ýlgi shashqan tariqattan.

 

Sharighattyn tórt imam tútqan jeri,

Týgendeuge kerek-ti erding eri.

Kәmil mýrshid etegin tútpaghannyn

«Bolady,- dep aitady, - shaytan piri».

 

deydi Mәshhýr Jýsip atamyz.

 

Qazir bizding dinge degen tanym jolymyz ashylghannan keyin ekiúday jol shyqty. Bizding dәstýrli mәdeniyetimizge, bagha jetpes diny tanymdyq múralarymyzgha shekesinen qarap: «Ey, mynanyng bәri biydgha - bertinde jasalghan. Ásirese qazaqtyng joly - Qoja Ahmet Yassauiyden bastalghan jol, onyng bizge qajeti joq. Búl Týrkilerding shamanizmmen aralasqan, ózderi oilap tapqan birnәrsesi. Odan da biz, ana-a-a-a-u, payghambar zamanyna qayta oralayyq, odan keyingi ýsh úrpaqtyng joly dúrysy edi, odan keyingining bәrinde kýmәn bar» degen bir dýdәmal jol úsynyghysy keledi. Búl jol salafizm dep atalady. Yaghny anau bastapqy payghambar zamanyna qaytyp barayyq degen jeleumen býkil mәdeniyetti, dәstýrdi byt-shytyn shygharatyn qúral. Olardyng dittegen maqsaty ne degen kezde, Allany tanudyng «taza islam» jolyn jeleu etip, býkil halyqty ózining dәstýrli mәdeniyetinen aiyru. Osynday bir toptar bar.

 

Odan basqa da toptar kóp. Árkimning ózining kózdegen maqsaty bar ózine ayan. Bireu Qúdaydy aqsha tauyp jolym ashyla ma dep izdep jýr. Bireu Abay, Shәkәrim atalarymyz siyaqty jýrek kózimiz ashylyp, adam siyaqty ómir sýrer me ekenbiz dep izdep jýr. Bireuler bireulerding sayasy oiynynyng qol shoqpary bolyp jýr. Bireu ony bilip jýr, bireu ózi bilmey jýr.

 

Eng bastysy, din ýiretushiler bizge ne maqsatpen kelip jatyr degenge biz bir-aq kriyteriy túrghysynan qarauymyz kerek dep oilaymyn, ol - últtyq mýdde. Olardyng aityp jýrgeni san ghasyrlyq mәdeniyetimizdi bayyta ala ma, әlde joqqa shygharyp, tozdyrugha әkele me? Olardyng diny tanymy, mәselen, Mәshhýr Jýsip atamyzdyng dýniyetanymyna qayshy kelmey me? Abay atamyzdyng aitqandaryna sәikes kele me? Bolmasa anau Syr sýleylerining nemese Manghystaudyng syrshy-jyraularynyng aityp ketkenderine juyq kele me? Yaghny bizding qolymyzda bal men udy ajyratatynday «lakmus qaghazy» bar, ol - tól ghúlamalarymyz kóterilgen payym dәrejesi. Mine, osy túrghydan qaracaq, qatelespeymiz. Áytpese, «Oybay, Qúrannyng Halifa Altay audarmasynan basqa qazaqsha audarmasy joq eken», ya bolmasa Krachkovskiyden, nemese Valeriya Porohovadan artyq eshkim audarghan joq degen dep, «auzymyzdy qu shóppen sýrtip» endi qansha otyramyz? «Endi qayttik?!» deytin eshtene joq - men Mәshhýr Jýsiptin, Abaydyn, Shәkәrimnin, Yasauiyding audarmasyndaghy Qúrandy kýnde oqimyn. Onday Qúran bar desem, senbeydi. Al, Mәshhýr Jýsip atamyz aitady:

«Jaqsynyng ózi ólse de, ólmeydi aty,

Mәshhýrding júrtqa tanys jazghan haty.

Óleng dep qarapayym qapy qalma,

Qúday sózi, Qúrannyng peruaty», - deydi. Óleng degen erikkenning ermegi emes, sóz tórkinine boylasaq, ahundyq - diny dәreje, aqiqatty jyrlau ýshin iyjәzat-rúqsat kerek! Onyng jauapkershiligi, mine, osynsha auyr! Sondyqtan Mәshhýr Jýsip atamyz úsynyp otyrghanym - Qúrannan tauyp, jýregimnen ótkizgen mening syrlarym deydi.

 

- Siz atap ótken diny ghúlamalar jәne Abay, Shәkәrim bola túra qazaqtyng diny senimi әli kýnge aralas. Mysaly, kýni býginge deyin «ata-babamnyng aruaghy qoldasyn» deymiz de, bir uaqta meshitke baryp, «O, Alla bere gór», dep jaratushygha jalbarynyp jatamyz. Biraq diny senimining aralas bolyp keluine qaramastan qazaq óz ishinen Ciz ólenderin mysalgha keltirip otyrghan Mәshhýr Jýsip sekildi diny ghúlamalargha qarsy shyqpaghan. Alayda, ekeui eki tóbening basynda túrghan siyaqtanady.

 

- Búl jerde eki týrli nәrse bar. Baghzy zamanghy týrkilik tәnirshildik jәne basqa da nanym-senimderimizge islamnyng erekshe yqpaly boldy. Búl jerde eng bastysy, tәnirshildik - monoteistik din bolghandyghy anyq. Yaghny jaratushyny bir dep tanyghanbyz. Sodan Islamnyng saf qaynarynan susyndaghan dәstýrli diny tanymymyz qalyptasty. Araptar kelip, bizding mysymyzdy qúrtyp, túqyrtyp jibergen degenge men kelise almaymyn. Aqylmen ólshep, synadyq, qabyl ettik, damytyp, órbittik. Tipti jauhary syrlaryn ashyp, islam әlemin ghana emes, adamzat balasyn bayyta bildik. Men jaratylystanu ghylymdarynyng tarihyn M.V.Lomonosov atyndaghy Mәskeu memlekettik uniyversiytetinde oqyp ýirengen maman retinde aitatyn bolsam, qazirgi zamandaghy barlyq derlik tehnika, tehnologiya ghylymdarynyng negizi bizding Túran topyraghynan bastau alghan. Sondyqtan bizding qazaqtyng diny tanymy Islamnyng biyik dәrejesine jete almaghan degen pikir jansaq.

 

Jalpy qazaqtyng diny tanymy shala degen týsinik jalghan dep esepteymin. Bizdi zertteushi baz bireuler islamdy qazaqy dýniyetanymymyzgha qarsy qoyyp, әdet-ghúryp zanymyzben «tóbelestirip qondy» dittegen, qoldan antagonizm jasaghan. Al búl jalghan týsinikter sayasy islam men fundamentalistik iydeyalardy nasihattaushylar ýshin taptyrmas qúral boldy. Sebebi olar jastarymyzdy «Senderding ata-babalaryng jahiyl-nadan bolghan» dep sendire otyryp, adasushylyqtan alyp shyghatyn jalghyz aliternativa retinde «taza islamdy» jeleu etedi. Men aitar edim, qazaqtyng diny týsinigi, onyng ishinde qazaqtyng oishyldarynyng diny tanymy óte joghary dengeyge kóterile alghan. Kerek deseniz, qazirgi islam ghalymdary retinde bizge úsynylyp jýrgenderding eshqaysysy Abay men Shәkәrimnin, Mәshhýr Jýsipting dengeyine jete almaydy. Kerisinshe, Yasauiyge bagha bergen kezde «Týrkilik dәstýrdi islamnyng qaghidalarymen ýilestire órip shygharghan» degen ghylymy ortada birauyzdan qabyldanghan aqiqat qazaqtyng oy dýniyesine antagonizmning jat ekendigin, ýilesim men jarastyqqa úmtylushylyq basym ekenin kórsetedi. Mine, qazaqtyng diny tanymy. Sondyqtan, qazaqtyng Islamy týsinigi óte joghary dengeyde bolghan.

 

Qazaq aruaqqa tabynghan degenge kelsek, ol da jalghan týsinik.  Aruaqqa, ólige degen qúrmet bizding qazaqy bolmysymyzdyng ýlken bir bólshegi. Odan qazaqty bólip ala almaysyn. «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» deydi qazaq. Onyng Islamgha eshqanday da qarsy jeri joq. Dinimizding bastau kózi, ózegi - Qúranda oghan dәlel jetkilikti. Birin ghana keltirsek, Múhammed sýresining 19-ayaty «Ózinning kýnalaryna, әri mýmin er, mýmin әielderding kýnәlarynyng jarylqanuyn tileudi» әmir etken. Al Payghambarymyzdyng (s.gh.s) Miyghrajgha shygharda Aqsa meshitinde payghambarlar әruaghymen kezdesip, eki bas namaz oqyghan. Namazdan búryn payghambarlar bir-birlep kelip, ózderin tanystyrghan. Búl kezdesu jayy hadisterge arqau bolghan. «Nauadir әl-Miyghraj» kitabynan oqugha bolady. Eger dәl osy týsinik Islamgha qarsy bolsa, qazaq ortasynan shyqqan talay diny ghúlamalar múny bizge eskerter edi ghoy! Tipti, mәdeniyet degeninizding ózi osydan bastalady. Yaghny ata-anagha, ata-babagha, onyng dýniyetanymyna, ýlgi qylyp qaldyrghan múrasyna degen qúrmet. Búdan artyq qanday mәdeniyetke qúrmet boluy mýmkin?!

 

Mine, dәl osy «qazaq aruaqqa tabynghan» degen nәrseni jeleu etip, bizdi dәstýrmenen mәdeniyetten ýzgisi keletin toptar bar. Sóitip, bizdi óz mәdeniyetimizden jeritudi kózdegenderding dittegen ýlken maqsaty bar. Olar: «Núh payghambardyng zamanynda ata-baba joly dep Núh payghambargha qarsy shyqty ghoy. Sol kezde olardy Qúday taghala qúrtty ghoy. Sondyqtan, biz de ata-baba demey, taza islamnyng jolymen jýrmesek, kýnimiz qarang bolady», dep qorqytyp, bizdi dәstýrli tanymymyzdan aiyrghysy keletin kýshter bar. Olar býgin osynday әngime aitsa, erteng últtyng da, memleketting de keregi joq dep aitady. Aytyp bastady da. «Memleket degen institut Qúranda joq» dep teledidardan mәlimdegenderdi bilemiz. Qúdaygha shýkir, olardyng búl isine toqtau salugha bizding qoghamdyq birlestik ýlken júmys istedi. Sol ýshin jeke basymyzgha, otbasymyzgha qauip tóngen sәtter de boldy. Qazir olar ayaghyn andap basatyn boldy.

 

Al, endi namaz oqyghanyna ýsh kýn, dәret alghanyna tórt kýn bolghan, músylmanshylyqty beluardan saqal qon dep týsinetin keybir bauyrlarymyzgha, jogharydaghyday qazaqtyng diny tanymy shala bolghan, aruaqqa tabynghan, nadan bolghan degen әngime aityp jýrgenderge tang qalatynym: sonda Yasauiyden beri segiz jýz boyy sopylyq dәstýrden qol ýzbegen ata-babasy aqymaq, nadan bolghanda, ol aqyldy bolyp qaydan shygha keldi?! Aspannan salbyrap týsti me dersin!

 

-  Qazaq maqal-mәtelderine qarasanyz, Qúrandy týiindep berip otyrghanyn bayqaysyz. Ony el býginge deyin qoldanystan tastamaghan әri sonymen tәrbiyelenip kele jatyr. Sonda osy keyingi jyldardaghy keritartpa tanym qaydan shyqty?

 

- Qazaqtyng Islamy týsinigi qate bolghan degendi Tәuelsizdik alghannan beri bizding qúlaghymyzgha qúiyp kele jatyr.

 

- Bizding últtyq qorghanyshtyq qabiletimizding tómen kezinde deysiz ghoy?

 

- Áriyne. Óitkeni, biz últtyq tamyrymyzdy joghaltyp alghanymyz ras. Bir jaghynan múny zandy qúbylys dep qaraugha bolady. Tәuelsizdik alghan kezde shekara ashyldy, din-músylman eldermen qauyshtyq, Mekkege jol ashyldy dep bәri lap qoydy. Búl - bizding otarlyq ezgiden bosap shyqqanymyzgha qaramastan dinge degen qúrmetimizding qanshalyqty keremet ekenin bildiredi. Mysaly, bala kezimde әjem atamnyng eski Qúranyn ashyp, arasynan jyrtylyp, sarghayghan, qaghaz degen aty ghana bar bir qaghazdy alyp shyghyp, «mynau qajy atalaryng Mekkeden alyp kelgen Mәdinanyng sureti» dep kórsetkende bizding de bala jýregimizding týkpirinde ystyq yqylas, izgi qúrmet sezimi oyanatyn. Álgi qaghazdaghy suret ne tau ekeni, ne ýy ekeni belgisiz bolsa da, qol jetpes qiyaldaghy bir armanday, shetindegi emis-emis kórinetin arabsha әripter tap kókten týsken qasiyetti jazuday kórinetin. Álgi qaghazdaghy ne tau ekeni, ne ýy ekeni belgisiz bir nәrse. Mine, búl degeniniz dinge degen halyqtyng qúrmeti, naghyz shynayy izet. Qúday taghala aitady: «maghan senderding ghibadattaryn, shalghan qúrbandyqtaryng jetpeydi, senderding yqylastaryng jetedi» deydi. Sonda ata-әjemiz bizge tozyghy jetken suret arqyly qajetti dýniyeni saqtap, Qúdaygha degen yqylasty boyymyzgha sinirgen eken ghoy. Mysaly, tipti ghylymy ortanyng ózi de kezinde Siriyadan, Mysyrdan kelgen azamattardy «qasiyetti jerden keldi» dep tórge shygharyp, sol ne aitsa da, sózinen astarly syr tapqysy kelip, sonyng buynyna jyghylatyn. Búl jerde eki nәrse bar. Biri -  ózinde joqtay, ózgede ghana barday, ózgening tabaghyna kóz satyp jaltaqtau, yaghny qúldyq psihologiya. Al, jaqsy jaghy - qazaqtyng dinge degen niyetining tazalyghy, aqtyghy. Mine, osynyng ekeuin de cyrttan kelip jatqan kýshter jaqsylap túryp paydalandy! Saralap qarap otyrsaq, syrttan kelip din uaghyzdaushylardan ózimizding diny ghúlamalarymyzdyng aityp ketken syr shumaqtary anaghúrlym qúndy. Qazaqtyng maqal-mәteline, kýndelikti túrmysyna sinip ketken diny tanym tamyry óte tereng - bizdi myna tyghyryqtan alyp shyghatyn osy dep senem!

 

- Ángime barysynda aityp ótken diny toptar men syrttan kelgen diny kýshter últtyng qorghany bolugha tyrysyp, últtyng sózin sóilegen týr tanytady. Osynday kýshter men toptardyng negizi bir bolmaghanymen formasy basqa. Osy jóninde indetip aityp berinizshi?

 

- Týpki maqsattary - bizdi últtyq tamyrymyzdan ajyratu. Óz tamyrynan qol ýzgen halyqtan oiyna kelgenin isteuge bolatynyn olar jaqsy biledi. Múnyng barlyghy Arab әleminen kelip jatqanmen, josparlardyng barlyghy basqa әlemnen kelip jatyr. Olar islamdy sayasilandyryp, geosayasy oiyndarynda qoljaulyqqa ainaldyruda. Salafittik, uahabittik iydeyalardy nasihattap jýrgender kimning oiynyn oinap, kim ýshin janyn qiigha dayyndalyp jýrgenin ózderi de bilmeydi. Ol sayasilandyrylghan doktrinalar Alla ýshin emes, basqa bireulerding qalauymen jasalghanyn olar bilmeydi. Jalpy, proletarlardyng birigu iydeyasyn jeleu etken qyzyl úrandy kommunister men qazirgi islam atyn jamylghan radikaldardyng arasynda ýlken úqsastyq bar. Sebebi sovet ókimetining da maqsaty últtyq tamyrdan aiyru bolatyn. Alyp imperiyalar búl sayasatyna әli de adal. Sol ýshin de últtyq múrany saqtau qajet. Ol - halyqtyng jany, elding ruhy. Mine, halyqty últtyq ózeginen sylyp alsa ghana, tanauyn tesken taylaqtay ghyp jetektep ketuge bolatynyn bizge kelip jatqan din taratushylardyn, syrtqy kýshter men toptardyng iydeologtary óte jaqsy biledi. Múnyng týp maqsatyn ait deseniz osy. Mysaly, qazir Resey etnomәdeny qauipsizdik mәselesin últtyq qauipsizdik mәselesinde birinshi oryngha shygharyp otyr. Búl Sheshenstan men Daghystanda bolghan sayasy islamnyng yqpalynan tughan mәselelerdi zerttep baryp, Resey ghalymdary osynday týiinge kelip otyr. Al Amerikanyng futurolog ghalymdary «Eger biz dәstýrli hristiandyq qúndylyqtarymyzgha bekem bolmasaq, jalpy euroatlanttyq órkeniyet retinde joyylyp ketuimiz ghajap emes» dep, 60-70-jyldardan  beri dabyl qaghyp keledi. Sondyqtan, búl nәrselerdi bireudi qorqytyp, ýrkitu ýshin nemese basqa da bir maqsatpen aityp otyrghan joqpyz, búl qauip - naqty qauip. Al, endi bizding geosayasy jaghdayymyzdy oilap kóriniz - qanshama dinderdin, qanshama mәdeniyetterdin, qanshama sayasy oiyndardyng týiisinde túrmyz. Sol ýshin eng aldymen búl mәseleni el bolyp oilanuymyz kerek.

 

- Qazaqstannyng etnomәdeny qauipsizdigin qorghauyn qaydam, esesine әlem dinderining basyn qosyp jiyn ótkizip jatady.

 

- Ol jaman nәrse emes. Siz bilesiz be, bizding Qanysh Sәtbaev atyndaghy Qazaq últtyq tehnikalyq uniyversiytetining «Ábjad» klubynda tayauda qazaq ertegilerin taldaghan bir otyrys boldy. Qazaqsha jasalghan mulitfilimderdi taldadyq. Sonda «Qanbaq shal» degen ertegidegi «myna tasty dәuge qaratyp túryp atyp jibersem, aspan ainalyp, jerge týsire me eken qayter eken» dep túrghan qanbaq shal bizding qazaqtyng sana tiypin kórsetedi. Osynday maksimalizm kez-kelgen qazaqta bar. Ózi kýnin kóre almay, ólmeli kýide otyryp, әlemning taghdyryn sheshkisi keledi. Qazaq osy kýiinde otyryp, әlemdi baqytty etkisi keledi. Sonyng ishinde «myna bayghústar azyp bara jatyr ghoy, osylargha qaytip kómektessek eken» dep, Amerikagha da jany ashidy.  Sondyqtan, barlyq dinderge qamqor bolghysy keletinimizge tandanbay-aq qoyynyz. Búl bir jaghynan kóshpendi adamnyng ózin әlemning aldynda jauaptymyn dep sezinetin ghasyrlar boyy qalyptasqan qyzyqty bir sana tiypi. Mysaly, Europada 18-19 ghasyrlarda adamdardyng azamattyq sanasyn oyatu jolynda ýlken mәdeny qozghalystar boldy. Bizding dәstýrli nanym-senimimizde «Mende bolmasa da, el de bolsyn», «Erkek toqty qúrbandyq» degen týsinikter ejelden bar. Qazaq ýshin qara bastyng qamyn ghana kýitteytin sana týsiniksiz. Búl - diny sananyng eng jogharghy dengeyge jetkendigin kórsetedi.

 

Mysaly, Maylyqoja bylay deydi:

«Ghalymdardyng jazylghan kitabynda,

Taghdyrgha jazylghan is bolady-mys.

Dep aitqan myng rettik әjilikten,

Artyq dep elge qylghan bir әdil is».

Yaghny myng ret qajylyqqa baryp kelgennen shyn niyetinmen elge jasaghan bir jaqsylyghynnyng sauaby myng ese artyq dep otyr. Búl qazaqtyng naghyz diny tanymynyng dengeyin kórsetedi. Demek, diny islamnyng týpki maqsaty -  saqal qoyyp, balaghyndy kesip tastap, kebinindi sýiretip jýru emes. Shәkәrim atamyz aitqanday:

 

«Din adamdy bir bauyr qylmaq edi,

Ony búzyp dúshpandyq qaru jasar.

Sóitip, búzyp, býldirip esil dindi,

Din dese bilimdiler túra qashar» deydi. Mine, bizge osynday kesirli dindi, Shәkәrim atamyzdyng filosofiyasynda aitylatyn shataq dindi әkelip jatqandyqtan, aqyly bar, esi bar azamattyng bәri din dese túra qashatyny osydan. Eger sene alsanyz, búnyng týpki maqsaty - adam balasyn dinnen bezdiru.

 

- Siz aityp otyrghan «shataq dinge» toytarys beruding jolyn nege taba almay otyrmyz?

 

- Bizding kóbimiz keshegi totaritarlyq sananyng boyymyzgha sinirip tastaghan stereotiypimen ómir sýrip jatyr. Bәrine memleket kinәli nemese bәrin ýkimet sheshui kerek dep oilaymyz. Al, bizding qazaqy sanamyzdyng túrghysynan alyp qaraghan kezde osy bolyp jatqan nәrselerge bәrimiz kinәlimiz. Jastarymyzdyng salafiyt, uhiyt-suhiyt, neshe týrli «iyt» bolyp jatqanyna jastarymyz da, ýlkenderimiz de - barlyghymyz kinәlimiz. Nege? Óitkeni, biz jәne bizding aldymyzdaghy buyn tәuelsizdik alghannan keyin jastardyng kópshiligi dinge bet búryp, meshitke aghylady dep kýtken joqpyz. Biz múnday jaghdaygha dayyn emes edik. Jastargha qay baghytta jýru kerektigin aityp, núsqap bere alghan joqpyz. Múnyng bәri sodan bolghan nәrse.

 

Eger biz búl mәseledegi jauapkershilikti qabyldasaq, onda keybir aghalarymyz aityp jýrgendey diny tanymy jogharghy dengeyde qalyptasqan ziyaly elita kerek. Mine, solar osy mәseleni talqylau kerek. Sodan keyin bizding tól diny tanym mektebimiz qay mektepting ayasynda qalyptasty - sony zertteuimiz qajet. Auzynda Alla, qolynda arab elinen alyp kelgen diplomy bolsa boldy, «oybay, mynau әuliye!» dep sonyng buynyna jyghyldyq. Sonda ne taptyq? Tapqanymyz sol - saqaldy beluardan ósirip, jihadty ansap, shetelderde jarylyp  ólgender, el aman, júrt tynyshta qasarysyp, el ishine býlik salmaq bolyp ústalyp, sol ýshin týrmelerge toghytylghandar, elinen jerinip, semiyasymen shetelderden baspana tilep qashyp jýrgender - bәri de óz bauyrlarymyz, qaragóz qaryndastarymyz emes pe?! «Óz ýiinen jiyrenip qashyp jýrgen, Antúrghangha qosylma qapylysta» dep, tap osylardy aityp eskertkendey! «Ne taptyq múnymenen degen jan joq, Kýni boyy kýpilder qúsyn maqtap» demekshi, endi bir ghalymdarymyz adamzattyng qamyn jegen jana  «gumanisti»  tauyp alyp, jamyray maqtap, jappay qúldyq úruda!

 

Degenmen, aldymyz jaryq dep oilaymyn. Qúdaygha shýkir, halyq búl saytannyng bәrin ajyratyp keledi. Qúlan men Týlendi erttep mingen qazaq Kýlendi de tanyp qaldy. Endi aqiqattyng auyly alys emes dep oilaymyn!

 

Eng ghajaby, bizding dәstýrli diny mektebimiz әr kezde de, әr jerde birizdi bolghan. Osynyng bәrin qalpyna keltiruimiz kerek. Asa qiyn, biraq óte ózekti mәsele.

 

- Otarlyqtan bosanyp shyghyp, óz últtyq tanymyna ýrkektey oralyp jatqan býgingi qazaq qoghamy Siz aityp otyrghan dәstýrli diny tanymdy qabylday ma?

 

- Qabyldau qiyn bolady. Biraq basqa amal joq. Biz ya bóten bireuding jeteginde ketemiz ya ózimizdikin tabamyz. Áueli ózin tanyghan Allany tanidy deydi ghoy sopylyq ilimde, endeshe, ózin tanyghan halyq qana óz soqpaghyn tabady. Basqa jolymyz joq. Bәri kelip ózining tauaryn úsynyp jatyr. Aqyry onyng bәri jaramaytyn bolsa, ózinning balama jolyndy úsynuyng kerek qoy. Sondyqtan, ya óz jolynyzdy tabasyz, ya qúrisyz - aitqan jerden aulaq!

 

- Siz sózinizde kirisitirip otyrghan Abay, Shәkәrim sózderin basqa diny toptarda óz sózderinde jii paydalanady. Osyghan ne deysiz?

 

- Búl qazir payda bolghan nәrse. Reseyding tatar jaghynyng dintanushy mamandary (R.Múhametshiyn, U.Jaqypov t.b., ol jaqta da salafiyt, uahabittermen kýresip jýrgen azamattar bar ghoy) bylay deydi: búlardyng keshegi meshitte otyryp alyp, «aruaq joq, ólige qúran baghyshtamau kerek, jetisi, qyrqy degen nәrse Islamda joq» dep, uahabittik bet-beynesin ashyq tanytyp jýrgen kezi onay eken, qazir búlar býrkelemelinip, astyrtyn jýrgizetin boldy. Kópshilikting kózinshe bylay sóz aitsa, toryna týskenderge basqasha әngime aitady deydi. Bizde de tap sonday. Keshe ghana beluardan saqal qoyghandar «týite saqal qyrma múrt» keyipke týsip, myng qúbylyp jatyr. «Mәzhapsyz islamdy» nasihattap jýrgender endi Imam Aghzam turaly sóz aitatyn bolypty. Al dәstýrli yassauiya ghúlamalarynyng pәtualaryna qarsy kelip, namaz oqudyng janasha jolyn kórsetip, sýnnetti tәrk etip jýrgender Imam Aghzam mazhabynda bola almaydy! Keshe ghana qabirdi ziyarat etudi keshirilmes kýnә, «shirk» dep shiqyldaghandar endi әulie túrmaq, jay adamnyng qabirine de ziyarat etu sauapty is deytin bolypty. Keshe ghana «zikir joq» dep zirkildegender Ismatulla Maqsúmnyng «Jariya zikirding dәleli» kitabyna ne uәj aitar eken dep kýtkenimizge de, mine, bes jyldyng jýzi bolypty. Aytqan sózderi men jazghandary taygha tanba basqanday túr, qylghan isteri de halyqtyng aldynda. Shәkәrim atamyz

Adamnyng eng asyly -

Qiyanatsyz aq peyil.

Eng ziyankes, jasyghy -

Tayghaq minez, eki til.

Sóz minezi qúbylsa,

Ar-imany joq dep bil, - deydi.

 

Olardyng maqsaty - el ishine iritki salyp, dau-damaygha ylyqtyru, tynysh elding shyrqyn búzu. «Olar - jәdigóiler jaytan. Oidy ulatyp, kózdi baylap jýrgen qu saytan - Sol aqiqatty aitam!» depti Shәkәrim. Al óz elin ózgelerge jyghyp berip, dittegen maqsattaryna jetken song bir-aq kýnde beluardan qoyghan saqaldaryn qyryp tastap, sýiretken aq kebinin de tastap shyqqandardyng mysalyn shetelderden kórip otyrmyz. Solardan nege ghibrat almaymyz?

 

- Ángime barysynda aitylghan dәstýrli diny tanymdy qayta janghyrtu jolynda Sizderding taraptarynyzdan ne jasalyp jatyr?

 

- Bizding «Senim. Bilim. Ómir» Respublikalyq qoghamdyq birlestigining janynan qúrylghan «Yasaui» vokaldy shygharmashylyq tobynyng repertuary Qoja Ahmet Yasaui, Sýleymen Baqyrghani, Sopy Allayar siyaqty t.b. dalalyq sopylyq mәdeniyet ýlgisin salghan babalar múrasyn nasihattaugha qúrylghanyn el biledi. Ghalymdar men jazushy, ónerpazdardan qúralghan bir emes, bes birdey etno-mәdeny ekspedisiya Altay men Atyrau arasyn keminde bes ret aralap shyqty. Osy ekspedisiyalar barysynda qanshama elmen, újymdarmen kezdesuler ótkizilip, jergilikti biylik organdarymen birlese otyryp  salafizmning qauip-qateri, onyng aldyn alu joldary turaly dóngelek ýstelder, súhbattar ótkizildi. Osy dәstýrli diny tanymnyng jauharlary, qanshama tyng materialdar jinaqtalyp, qazir 1400 bettik «Jýrekting kózi» atty jinaq baspagha әzirlenip jatyr.

 

Bizding birlestik halyq arasynda Shәkәrim medresesi dep tanylghan. Tek shәkәrimtanu baghytynda atamyzdyng 150 jyldyghy bolady degennen bastap, tórt ghylymy konferensiya ótkizippiz. Búl sharalargha ýles qosqan negizinen jastar, ekinshi ereksheligi - tehnika, jaratylystanu salasynyng mamandary men studentteri. Atap aitqanda Qanysh Sәtbaev atyndaghy Qazaq últtyq tehnikalyq uniyversiytetining su injeneri, avtomatika, elektr energetikasy, sәuletshi-dizayner mamandyqtarynyng studentteri - aldy Shәkәrimning býkil ólenderin, keminde jýz ólenin jattap, zerttep, Almatyda túnghysh Shәkәrim oqularyn ótkizuge múryndyq boldy.

 

Búryn Yasauy jolyn nadandyq, adasushylyq dep kelgender qazir Yasauiya tariqatynyng 500 jyl búryn týtini óshken dep dauryghyp jýr. Sýiinshi súrap túrghanday, shattana mәlimdeytinin qaytersin! 1967 jyly ghana dýniyeden ozghan, akademik Qanysh Sәtbaevting syrlas dosy bolghan Sarmolda - Balmaghambet atamyz «Qúl Qoja Ahmet Yasauy Silsilasy silsilam! Atyn bilgen bar ghalam. Halaflyq qylyp ol zatqa Sóz aitpaydy bir kәlәm» dep jyrlasa, ol jol qalay toqtaghan bolady? Eger «Yasauy Qúl Qoja Ahmet hikmetinen Jýrekke tógildi núr hosh kәlәmi» dep Mәshhýr Jýsip syr shertken jol haq jol bolsa, ol qalay óshpek? Ony kim óshirmek? Yaky ony óshiruge kim mýddeli?! Basqany qoyyp, bir ghana Balmaghambet ata shygharmalaryn nasihattap, din ýirengisi keletin úrpaqtyng jýregine sinire alsaq, eshqanday shetelden shataq din kelip kire almaydy. Sol sebepti Jezqazghanda Balmaghanbet Balqybayúly shygharmalaryn nasihattau, zerdeleuge arnalghan konferensiya ótkizgenbiz. Sonyng nәtiyjesinde shyghystanushy mamandarymyzdyng ýlken qyzyghushylyghy oyanyp, tayauda Venesiyada ótken halyqaralyq konferensiyada shyghystanu ghylymyna tyng janalyqtar alyp keldi.

 

Kenestik ýkimet talqandaghan әigili Shayan, Qarnaq medreselerinde oqyghan ghúlama óz shygharmalarynda qanday kitaptardan, qanday derek, oqulyqtardan susyndaghanyn týgel jazyp ketken. Osynday qúndy derekkózder arqyly tól medreselerimizding oqu baghdarlamalaryn qalpyna keltiru baghytynda birqatar júmys atqaryldy. Al ýstimizdegi jyly Aqjan Mashanidyng ústazy bolghan Sәduaqas Ghylmany degen súnghyla ghúlamamyzdyng 120 jyldyghyna arnalghan sharalargha dayyndyq qylyp jatyrmyz. Mәdeniy-ghylymy aghartushylyq baghytyndaghy aghymdaghy jobalarymyz osy.

 

- Jasap jatqan júmystarynyzgha qaramastan Sizderge degen qyly kózqaras bar. Osyghan ne deysiz?

 

- Ol da zandy dep esepteymiz. Jemisin alamyn dep silkileytin bolsa, sol aghash paydaly degen týsinik bar ghoy. Demek, bizding paydamyz bar degen sóz. Saghdiy-saif degen ataqty shayyr bir ghazalynda: «It ýrdi eken dep Ay aspannan jerge týssin be?» degen eken. Jalpy, ónimdi kreativ joq adam ósekke beyim, al jasampazdyq quaty mol adamnyng ósek-ayangha jauap berip jatugha uaqyty da bolmaydy. Syrttan ósek-ghaybat aitushylardy qosyla dattamaq bylay túrsyn, olardy ayau kerek - sebebi jazyqty bolsang da, jazyqsyz bolsang da, ol beyshara qiyamette sening kýnәlaryndy arqalap jýredi.

 

Al syrttan kelip, shataq din ýiretushilerding iydeologiyalyq platformasyn ashyp aitpaugha dәtimiz shydamaydy. 2003 jyly «Týrkistan» gazetinde bir auyldaghy ózara kereghar eki meshit jamaghaty turaly «Sozaq sindromy» degen maqala jazyp bastadyq. Osy sóz bolyp otyrghan mәselelerding týp-tórkinin tarqatyp beruge tyrysqanbyz. Sodan tas atu bastaldy. Odan keyin «Qazaqstan» arnasyndaghy baghdarlamalarda el talqysyna salghan mәselelerdi bizding dindarlarymyz ózderine tas atyp jatyr dep týsindi. Ókinishti, әriyne. Yaghny jeke bastaryna taghylyp jatqan syn pikir dep qabyldady. «Auruyn jasyrghan óledi» deydi. Dúrys emes. Dúrysy - «Auruyn jasyrghan aram óledi». Olay qabyldaytyn bolsaq, eshnәrse týzelmeydi. Al, qazir sol kezde biz kóterip, eskertken biraz mәselelerdi diny basqarmamyz ózderi aityp jýr. Mysaly, diny kadrlardy shetelde oqytudy toqtatu kerektigi jóninde.

 

- Qazirgi Qazaqstandaghy diny aghymdardyng halyqty ishten bólshektep jatqanyna qarasaq, múnyng arty qaqtyghysqa aparyp soqpay ma?

 

- Onday qauip bar bolghandyqtan shyryldap jýrgen joqpyz ba?! Aytqan jerden aulaq, әriyne. Diny fundamentalizmning aldyn alu joldaryn әlemdik alpauyt elder de tappay otyr. Alauyzdyqqa úlasyp ketpeuding jalghyz joly - dәstýrli diny tanymgha qayta oralu. Abaysha aitsaq, Janna D'Arkty otqa órtetken Pier Koshon emes, Sokratqa u ishkizgen Ksenofont emes, Shәkәrimdi óltirgen Qarasartov emes - múnyng bәri nadandyqtan bolghan. Nadandyq bәrimizding ortaq jauymyz. Osy nadandyqtan el bolyp shyghudyng amalyn tauyp, aqiqattyng týbine jetuge kýresuimiz kerek. Men Shәkәrimning ruhany quatyna, sheksiz optimizmine qayran qalamyn:

Nadandardyng sógui aiyp emes,

Men eshkimge baylauly zayyp emes.

Aqiqatty jyrlaghan keleshekte

Merzim bolyp qaluy ghayyp emes!

 

Súhbattasqan - Ómirjan Ábdihalyq