Sybaylas jemqorlyq mәselesin zerttegen kezde mynaday saual tuyndaydy: sybaylas jemqorlyqtyng payda bolu sebepteri qanday jәne osy qúbylys nelikten osynday týrde jýzege asady. Sybaylas jemqorlyqtyng payda bolu sebepterin zertteu barysynda birqatar kiyndyqtargha tap bolamyz. Keyde bir faktini sybaylas jemqorlyqtyng sebepteri me әlde saldary ma ekenin anyqtau da qiyndyq tughyzady. Sybaylas jemqorlyqtyng payda bolu sebepteri jýielenip, mynaday jiktelim úsynylady: әleumettik-ekonomikalyq, sayasi, úiymdastyrylghan, qúqyqtyq sebepter, sonday-aq mәdeni-etikalyq sipattaghy faktorlar. Osy sebepterding әrqaysysyna toqtalayyq.

 Áleumettik-ekonomikalyq sebepter. Sybaylas jemqorlyqtyng kenistik erekshelikterin taldau kezinde aiqyndalghanday, eldegi sybaylas jemqorlyqtyng óris alu dәrejesi ekonomikanyng damu dengeyine tikeley baylanysty. Alayda kerisinshe faktini bayqaugha da bolady. Halyqaralyq  Valuta qory jýrgizgen zertteuding nәtiyjesi boyynsha sybaylas jemqorlyq el ekonomikasynyng damuyna edәuir kedergi keltiredi. Sonday-aq sybaylas jemqorlyq elge keletin investisiyalar legin qysqartatyny, daryndy adamdardy ónimsiz júmysqa tartatyny, bay tabighy resurstardy tiyimsiz paydalanugha jol beretini, sonymen qatar, sybaylas jemqorlyq qúrylymdyq ekonomikalyq órkendeudi arttyrugha baghyttalghan reformalardyng jýrgiziluin tejeytini aiqyndaldy. Elding tabighy resurstarmen (orman, miyneraldyq, su resurstary) jaqsy qamtyluy da sybaylas jemqorlyqtyng damuynyng bir faktory bolyp esepteledi. Eldegi búnday baylyqqa eki

túrghydan qaraugha bolady. Bir jaghynan, elde bay tabighy resurstardyng boluy el ekonomikasy órkendeuining negizi bolyp, sybaylas jemqorlyqtyng tómendeuine sebep boluy kerek. Ekinshi jaghynan, tabighy baylyq el ekonomikasynyng órkendeuin emes, ózine payda aludy maqsat tútqan sybaylas jemqorlyq subektilerin qyzyqtyrady. Halyqaralyq Valuta qory jýrgizgen zertteu kórsetkendey, sybaylas jemqorlyq memleketke týsetin jyldyq tabysty tómendetedi, sebebi salyq tólemeudin, salyq tóleuden zansyz bosatudyng mýmkindikteri payda bolady nemese salyq basqarmasy әlsiz júmys isteydi.

Memlekettik qyzmetshilerding tabysy ýlken kólemdi bolghandyqtan, olar óz qyzmetining qauipsizdigin jәne túraqtylyghyn qamtamasyz etu ýshin qaramaghyndaghy qyzmetkerlerining sybaylas jemqorlyq әreketterin jasamauyna jaghday tughyzady: qyzmet babynda óz mindetterin adal da minsiz oryndaghan qyzmetshilerdi kótermeleydi, syiaqy beruge úsynady, zandy týrde lauazymyn kóteredi. Osynday jaghdayda lauazymdy túlghalar óz qúzyreti shenberinen shyqpaugha, zandy búzbaugha, әdil әri adal bolugha tyrysady.

Bilim beru jýiesi ekonomikanyng óristeuining asa manyzdy jetistikterining biri bolyp sanalady. Qoghamnyng bilim dengeyi neghúrlym joghary bolsa, soghúrlym moralidyq-adamy jәne qúqyqtyq normalardyng búzyluy óte siyrek kezdesedi.

Osyghan oray, qoghamnyng bilim dengeyi men sybaylas jemqorlyqtyng damu dengeyining arasynda tiyisti dәrejede baylanys bar degen oidamyz. Aytylghandardy qorytyndylay kele, aitatymyz:

- jaghymsyz eleumettik-ekonomikalyq faktorlar kez kelgen memlekette sybaylas jemqorlyqtyng payda boluy, óristeui jәne taratyluynyng sebepteri bolyp tabylady.

- alayda jogharyda kórsetkenimizdey, әleumettik-ekonomikalyq faktorlar belgili bir jaghdaylarda sybaylas jemqorlyqtyng aldyn alu ýshin qoldanylghan qúraldar boluy әbden mýmkin.

Sayasy sebepter. Tәjiriybe kórsetkendey, sybaylas jemqorlyq memleketting ekonomikalyq jәne sayasy damuyna keri әser etedi. Sybaylas jemqorlyqtyng damuyna yqpalyn tiygizetin sayasy faktorlargha memlekettik qúrylymnyng erekshelikterin jatqyzugha bolady. Qoghamnyng demokratiyalanuyna baylanysty sybaylas jemqorlyq «jana» salalardy iygerdi, búl – sayasy partiyalardy, elektorattyq lauazymdyq qylmystardy qarjylandyru, saylauda saylaushylar dauysynyng basym kópshiligin aludy qamtamasyz etu ýshin sayasy demeushiler jýiesin damytu. Demokratiyalandyru ýderisi sayasy qyzmetti jýzege asyru ýshin ortalyq biylikting birshama ókilettikterin aimaqtyq jәne jergilikti biylikke berudi kózdeydi, al búnday jaghday keybir basshylargha jana konstitusiyalyq ókilettikterin asyra paydalanugha mýmkindik beredi.

Sóitip, jogharyda aitylghandardan mynaday qorytyndy shygharugha bolady:

- bostandyqqa ie azamattyq qogham - memlekette  jemqorlyq dengeyi óte tómen boluynyng kepili.

- sayasy túrlaulylyq, ýkimettin, basshylardyng jii auysuy, sybaylas jemqorlyqtyq óristeuining basty sharty.

- memleketting jalpy sayasy baghytynyng jii ózgerui eldegi әleumettik - ekonomikalyq ahualdyng túraqsyzdyghyna әkep soghady.

 Úiymdyq-institusionaldy sebepter. Songhy kezderi jýrgizilgen zertteuler kórsetkendey, sybaylas jemqorlyq memlekettilikting institusionaldy negizderine sinip, olardyng qyzmetining tiyimsizdigi, dúrys úiymdastyrylmauy saldarynan, esep beru jәne baqylau jýiesinde naqtylyq bolmaghandyqtan keng óris aluda. Memleketting últtyq ekonomikagha aralasu faktoryna naqtyraq toqtalayyq. Ekonomika salasynda memleketting ókilettigi keng taraghan jaghdayda sybaylas jemqorlyqtyng damuyna alghysharttar qalyptasady, al búl – «memleket qoyatyn shekteulerden qashudyng birden bir tәsili». Shekteuler neghúrlym kóp bolsa, soghúrlym sybaylas jemqorlyq óristep, tamyry terendey týsedi. Osy pikirdi dәleldeu ýshin AQSh-tyng Halyqaralyq damu jónindegi agenttigi jasaghan

Qúqyqtyq sipattaghy faktorlar. Sybaylas jemqorlyq - búl әleumettik jauyzdyq, birinshiden memleketke ýlken qarjylyq núqsan keltiredi, ekinshiden memlekettik biylikting bedeline zalal keltiredi, ýshinshiden qogham men memleket biyligining ókilettikterin moralidik týrde qúlatady. Memlekettik apparattyng tiyimsiz úiymdastyryluynyng saldarynan qoghamda qúqyqtyq retteuding kemshilikteri de oryn aluy yqtimal. Qúqyqtyq retteuding kemshilikterine keybir elderding zannamasynda sybaylas jemqorlyq sipatyndaghy mәmileler jasasqany ýshin qylmystyq jauapqa tartu jәne jazalau jýiesining bolmauy, memlekettik qyzmetti óteu jónindegi naqty erejeler men reglamentting joqtyghy jatady. Al búnday jaghday úiymdasqan qylmyspen astasyp jatqan kәsipkerlikting jәne biylikting tyghyz baylanysta júmys isteuine óte tiyimdi. Osyghan oray favoritizm, proteksionizm, lobbizm órkendeude. Sonymen qatar nepotizm men sayasy demeushilik te keng taraghan. Sybaylas jemqorlyq qalypty normagha ainalady.

Al búl – qúqyq qorghau organdarynyn, kóp jaghdayda osy organdardyng ózi de sybaylas jemqorlyqqa malynghan, birinshiden, institusionaldy sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres jýrgizuge kýshi jetpeydi, ekinshiden qúqyq qorghau organdaryn sybaylas jemqorlyq subektileri óz zandaryna baghyndyrady. Qylmys jasaghandardyng basym kópshiligi jazagha tartylmaghandyqtan, qylmystyq isterin odan әri jalghastyra beredi. Kóp jaghdayda sot jýiesi sybaylas jemqorlyq subektisine qatysty óz betinshe jәne tәuelsiz sheshim shyghara almaydy. Tәuelsiz qúrylymdar engizilgen birqatar elder (AQSh-ta tәuelsiz prokuror, Gongkongta, Singapurde, Malayziyada, Tayvanda tәuelsiz komissiya) sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres isinde naqty jetistikterge qol jetkizdi. Búnday mekemeni qúru kezinde biylik pen mýlik, sayasat pen aqsha mәselesi jýieli sheshimin tabuy kerek.

Mәdeni-etikalyq sipattaghy faktorlar. Sybaylas jemqorlyqqa mәdeny - etikalyq faktorlardyng yqpal etuine bagha beru jenil emes, sebebi búl sala «materialdy emes». Alayda qoghamnyng mәdeniyettiligin sybaylas jemqorlyqtyng negizgi sebebi retinde qarastyruymyz tiyis. Din, mәdeniyetting ajyramas bóligi bola túryp, qoghamda sybaylas jemqorlyqtyng damuynyng alghysharttary boluy mýmkin. Sondyqtan qoghamda bir әreket norma dep tanylsa, ony qylmys dep jariyalau qiyndyq keltiredi. Osy jaghdaygha oray mynaday mysal keltireyik. Qytayda basty iydeologiya konfusiandyq bolghanyn bilemiz, onyng qaghidattary boyynsha halyq joghary qyzmettegi adamdardy «әkemiz» dep qarastyrghan. Sondyqtan qabyldaugha kelmegennen góri, qabyldaugha syilyqsyz kelgeni narazylyq tughyzghan. Bayqaghanymyzday, bir elde keybir qúbylys sybaylas jemqorlyqtyq dep tanylsa, ekinshi elde ony sypayylyq tanutyshylyq dep biledi.

Sóitip, sybaylas jemqorlyq - búl, birinshiden, memleketke ýlken qarjylyq núqsan keltiredi, ekinshiden, memlekettik biylikting bedeline zalal keltiredi, ýshinshiden, qogham men memleket biyligining ókilettikterin moralidik túrghysynan qúldyratady.

Erghaly Berikúly

Abai.kz