سىبايلاس جەمقورلىق ماسەلەسىن زەرتتەگەن كەزدە مىناداي ساۋال تۋىندايدى: سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى قانداي جانە وسى قۇبىلىس نەلىكتەن وسىنداي تۇردە جۇزەگە اسادى. سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا بىرقاتار كيىندىقتارعا تاپ بولامىز. كەيدە ءبىر فاكتىنى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سەبەپتەرى مە الدە سالدارى ما ەكەنىن انىقتاۋ دا قيىندىق تۋعىزادى. سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى جۇيەلەنىپ، مىناداي جىكتەلىم ۇسىنىلادى: الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي، ۇيىمداستىرىلعان، قۇقىقتىق سەبەپتەر، سونداي-اق مادەني-ەتيكالىق سيپاتتاعى فاكتورلار. وسى سەبەپتەردىڭ ارقايسىسىنا توقتالايىق.

 الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سەبەپتەر. سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كەڭىستىك ەرەكشەلىكتەرىن تالداۋ كەزىندە ايقىندالعانداي، ەلدەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ءورىس الۋ دارەجەسى ەكونوميكانىڭ دامۋ دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى. الايدا كەرىسىنشە فاكتىنى بايقاۋعا دا بولادى. حالىقارالىق  ۆاليۋتا قورى جۇرگىزگەن زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى بويىنشا سىبايلاس جەمقورلىق ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ەداۋىر كەدەرگى كەلتىرەدى. سونداي-اق سىبايلاس جەمقورلىق ەلگە كەلەتىن ينۆەستيتسيالار لەگىن قىسقارتاتىنى، دارىندى ادامداردى ءونىمسىز جۇمىسقا تارتاتىنى، باي تابيعي رەسۋرستاردى ءتيىمسىز پايدالانۋعا جول بەرەتىنى، سونىمەن قاتار، سىبايلاس جەمقورلىق قۇرىلىمدىق ەكونوميكالىق وركەندەۋدى ارتتىرۋعا باعىتتالعان رەفورمالاردىڭ جۇرگىزىلۋىن تەجەيتىنى ايقىندالدى. ەلدىڭ تابيعي رەسۋرستارمەن (ورمان، مينەرالدىق، سۋ رەسۋرستارى) جاقسى قامتىلۋى دا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دامۋىنىڭ ءبىر فاكتورى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەلدەگى بۇنداي بايلىققا ەكى

تۇرعىدان قاراۋعا بولادى. ءبىر جاعىنان، ەلدە باي تابيعي رەسۋرستاردىڭ بولۋى ەل ەكونوميكاسى وركەندەۋىنىڭ نەگىزى بولىپ، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تومەندەۋىنە سەبەپ بولۋى كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، تابيعي بايلىق ەل ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىن ەمەس، وزىنە پايدا الۋدى ماقسات تۇتقان سىبايلاس جەمقورلىق سۋبەكتىلەرىن قىزىقتىرادى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، سىبايلاس جەمقورلىق مەملەكەتكە تۇسەتىن جىلدىق تابىستى تومەندەتەدى، سەبەبى سالىق تولەمەۋدىڭ، سالىق تولەۋدەن زاڭسىز بوساتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى پايدا بولادى نەمەسە سالىق باسقارماسى ءالسىز جۇمىس ىستەيدى.

مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ تابىسى ۇلكەن كولەمدى بولعاندىقتان، ولار ءوز قىزمەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن جانە تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىق ارەكەتتەرىن جاساماۋىنا جاعداي تۋعىزادى: قىزمەت بابىندا ءوز مىندەتتەرىن ادال دا ءمىنسىز ورىنداعان قىزمەتشىلەردى كوتەرمەلەيدى، سىياقى بەرۋگە ۇسىنادى، زاڭدى تۇردە لاۋازىمىن كوتەرەدى. وسىنداي جاعدايدا لاۋازىمدى تۇلعالار ءوز قۇزىرەتى شەڭبەرىنەن شىقپاۋعا، زاڭدى بۇزباۋعا، ءادىل ءارى ادال بولۋعا تىرىسادى.

ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەكونوميكانىڭ ورىستەۋىنىڭ اسا ماڭىزدى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. قوعامنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، سوعۇرلىم مورالدىق-ادامي جانە قۇقىقتىق نورمالاردىڭ بۇزىلۋى وتە سيرەك كەزدەسەدى.

وسىعان وراي، قوعامنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى مەن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ اراسىندا ءتيىستى دارەجەدە بايلانىس بار دەگەن ويدامىز. ايتىلعانداردى قورىتىندىلاي كەلە، ايتاتىمىز:

- جاعىمسىز ەلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلار كەز كەلگەن مەملەكەتتە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ پايدا بولۋى، ورىستەۋى جانە تاراتىلۋىنىڭ سەبەپتەرى بولىپ تابىلادى.

- الايدا جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلار بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قولدانىلعان قۇرالدار بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ساياسي سەبەپتەر. تاجىريبە كورسەتكەندەي، سىبايلاس جەمقورلىق مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى. سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزەتىن ساياسي فاكتورلارعا مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جاتقىزۋعا بولادى. قوعامنىڭ دەموكراتيالانۋىنا بايلانىستى سىبايلاس جەمقورلىق «جاڭا» سالالاردى يگەردى، بۇل – ساياسي پارتيالاردى، ەلەكتوراتتىق لاۋازىمدىق قىلمىستاردى قارجىلاندىرۋ، سايلاۋدا سايلاۋشىلار داۋىسىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن الۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ساياسي دەمەۋشىلەر جۇيەسىن دامىتۋ. دەموكراتيالاندىرۋ ۇدەرىسى ساياسي قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورتالىق بيلىكتىڭ ءبىرشاما وكىلەتتىكتەرىن ايماقتىق جانە جەرگىلىكتى بيلىككە بەرۋدى كوزدەيدى، ال بۇنداي جاعداي كەيبىر باسشىلارعا جاڭا كونستيتۋتسيالىق وكىلەتتىكتەرىن اسىرا پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءسويتىپ، جوعارىدا ايتىلعانداردان مىناداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى:

- بوستاندىققا يە ازاماتتىق قوعام - مەملەكەتتە  جەمقورلىق دەڭگەيى وتە تومەن بولۋىنىڭ كەپىلى.

- ساياسي تۇرلاۋلىلىق، ۇكىمەتتىڭ، باسشىلاردىڭ ءجيى اۋىسۋى، سىبايلاس جەمقورلىقتىق ورىستەۋىنىڭ باستى شارتى.

- مەملەكەتتىڭ جالپى ساياسي باعىتىنىڭ ءجيى وزگەرۋى ەلدەگى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق احۋالدىڭ تۇراقسىزدىعىنا اكەپ سوعادى.

 ۇيىمدىق-ينستيتۋتسيونالدى سەبەپتەر. سوڭعى كەزدەرى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، سىبايلاس جەمقورلىق مەملەكەتتىلىكتىڭ ينستيتۋتسيونالدى نەگىزدەرىنە ءسىڭىپ، ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ تيىمسىزدىگى، دۇرىس ۇيىمداستىرىلماۋى سالدارىنان، ەسەپ بەرۋ جانە باقىلاۋ جۇيەسىندە ناقتىلىق بولماعاندىقتان كەڭ ءورىس الۋدا. مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاعا ارالاسۋ فاكتورىنا ناقتىراق توقتالايىق. ەكونوميكا سالاسىندا مەملەكەتتىڭ وكىلەتتىگى كەڭ تاراعان جاعدايدا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دامۋىنا العىشارتتار قالىپتاسادى، ال بۇل – «مەملەكەت قوياتىن شەكتەۋلەردەن قاشۋدىڭ بىردەن ءبىر ءتاسىلى». شەكتەۋلەر نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم سىبايلاس جەمقورلىق ورىستەپ، تامىرى تەرەڭدەي تۇسەدى. وسى پىكىردى دالەلدەۋ ءۇشىن اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ جونىندەگى اگەنتتىگى جاساعان

قۇقىقتىق سيپاتتاعى فاكتورلار. سىبايلاس جەمقورلىق - بۇل الەۋمەتتىك جاۋىزدىق، بىرىنشىدەن مەملەكەتكە ۇلكەن قارجىلىق نۇقسان كەلتىرەدى، ەكىنشىدەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بەدەلىنە زالال كەلتىرەدى، ۇشىنشىدەن قوعام مەن مەملەكەت بيلىگىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن مورالدىك تۇردە قۇلاتادى. مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءتيىمسىز ۇيىمداستىرىلۋىنىڭ سالدارىنان قوعامدا قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ كەمشىلىكتەرى دە ورىن الۋى ىقتيمال. قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ كەمشىلىكتەرىنە كەيبىر ەلدەردىڭ زاڭناماسىندا سىبايلاس جەمقورلىق سيپاتىنداعى مامىلەلەر جاساسقانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپقا تارتۋ جانە جازالاۋ جۇيەسىنىڭ بولماۋى، مەملەكەتتىك قىزمەتتى وتەۋ جونىندەگى ناقتى ەرەجەلەر مەن رەگلامەنتتىڭ جوقتىعى جاتادى. ال بۇنداي جاعداي ۇيىمداسقان قىلمىسپەن استاسىپ جاتقان كاسىپكەرلىكتىڭ جانە بيلىكتىڭ تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەۋىنە وتە ءتيىمدى. وسىعان وراي فاۆوريتيزم، پروتەكتسيونيزم، لوببيزم وركەندەۋدە. سونىمەن قاتار نەپوتيزم مەن ساياسي دەمەۋشىلىك تە كەڭ تاراعان. سىبايلاس جەمقورلىق قالىپتى نورماعا اينالادى.

ال بۇل – قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، كوپ جاعدايدا وسى ورگانداردىڭ ءوزى دە سىبايلاس جەمقورلىققا مالىنعان، بىرىنشىدەن، ينستيتۋتسيونالدى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋگە كۇشى جەتپەيدى، ەكىنشىدەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن سىبايلاس جەمقورلىق سۋبەكتىلەرى ءوز زاڭدارىنا باعىندىرادى. قىلمىس جاساعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جازاعا تارتىلماعاندىقتان، قىلمىستىق ىستەرىن ودان ءارى جالعاستىرا بەرەدى. كوپ جاعدايدا سوت جۇيەسى سىبايلاس جەمقورلىق سۋبەكتىسىنە قاتىستى ءوز بەتىنشە جانە تاۋەلسىز شەشىم شىعارا المايدى. تاۋەلسىز قۇرىلىمدار ەنگىزىلگەن بىرقاتار ەلدەر (اقش-تا تاۋەلسىز پروكۋرور، گونگكونگتا، سينگاپۋردە، مالايزيادا، تايۆاندا تاۋەلسىز كوميسسيا) سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ىسىندە ناقتى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. بۇنداي مەكەمەنى قۇرۋ كەزىندە بيلىك پەن مۇلىك، ساياسات پەن اقشا ماسەلەسى جۇيەلى شەشىمىن تابۋى كەرەك.

مادەني-ەتيكالىق سيپاتتاعى فاكتورلار. سىبايلاس جەمقورلىققا مادەني - ەتيكالىق فاكتورلاردىڭ ىقپال ەتۋىنە باعا بەرۋ جەڭىل ەمەس، سەبەبى بۇل سالا «ماتەريالدى ەمەس». الايدا قوعامنىڭ مادەنيەتتىلىگىن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ نەگىزگى سەبەبى رەتىندە قاراستىرۋىمىز ءتيىس. ءدىن، مادەنيەتتىڭ اجىراماس بولىگى بولا تۇرىپ، قوعامدا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دامۋىنىڭ العىشارتتارى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان قوعامدا ءبىر ارەكەت نورما دەپ تانىلسا، ونى قىلمىس دەپ جاريالاۋ قيىندىق كەلتىرەدى. وسى جاعدايعا وراي مىناداي مىسال كەلتىرەيىك. قىتايدا باستى يدەولوگيا كونفۋتسياندىق بولعانىن بىلەمىز، ونىڭ قاعيداتتارى بويىنشا حالىق جوعارى قىزمەتتەگى ادامداردى «اكەمىز» دەپ قاراستىرعان. سوندىقتان قابىلداۋعا كەلمەگەننەن گورى، قابىلداۋعا سىيلىقسىز كەلگەنى نارازىلىق تۋعىزعان. بايقاعانىمىزداي، ءبىر ەلدە كەيبىر قۇبىلىس سىبايلاس جەمقورلىقتىق دەپ تانىلسا، ەكىنشى ەلدە ونى سىپايىلىق تانۋتىشىلىق دەپ بىلەدى.

ءسويتىپ، سىبايلاس جەمقورلىق - بۇل، بىرىنشىدەن، مەملەكەتكە ۇلكەن قارجىلىق نۇقسان كەلتىرەدى، ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بەدەلىنە زالال كەلتىرەدى، ۇشىنشىدەن، قوعام مەن مەملەكەت بيلىگىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن مورالدىك تۇرعىسىنان قۇلدىراتادى.

ەرعالي بەرىكۇلى

Abai.kz