Jogharyda kórsetkenimdey, Manghystau óndirisining kýre tamyry –  «qara altynymyz»  bitpeytin múng men sherge ainaldy!.. Songhy kezderi  ólkemizdegi múnay-gaz óndirisining tóniregindegi  bylyq-shylyqtar, «múnay barondary» tarapynan oryn alyp otyrghan jónsizdikter, jeng úshynan jalghasqan qylmystyq әreketter ýdegen ýstine ýdedi!.. Úiymdasqan mafiya da, naghyz korrupsiya da osy salanyng ainalasynda!.. Men tek songhy bir-eki jylda ghana osy múnay mәselesining tónireginde bir tomdyq kitap jazatynday material jinaqtadym-au deymin!.. BAQ-tarda jaryq kórgen maqalalarymdy aityp otyrmyn!.. Men osy kelensizdikterdi kórip otyryp,  әri arlanyp, qorlanyp: «Múnayym bar – múnym bar!..», «Qor bolghan Manghystauym!..», «Manghystaudyng ziyaly qauym ókilderine Ashyq hat» atty maqalalarymdy jariyaladym. Qor bolghan emey nemene, eger de aimaghymnan 147 milliard tenge (1 milliard dollar!..) qoldy bolyp jatsa!..

Manghystaudyng joghyn joqtap jatqan eshkim bolmasa!.. Moldavandyq oligarh Anatol Staty toptarynyng 7-8 jyl qatarynan bizding elding múnay-gaz qúbyrlaryn rúqsatsyz paydalanuy qalay?.. Olarda tiyisti liysenziya da bolmaghan!.. Áriyne, búl jerde bizding sheneunikterding qatysuymen jeng úshynan jalghasyp jatqan qylmys bar!.. «Qazpolmúnay», «Tolqynneftegaz» basshylarynyng ýstinen qylmystyq is qozghalghan!.. Biraq, odan ne qayyr?.. Jauap beretinderding bәri qashyp ketken!..  Aytpaqshy, Sergey Kornegrus degen moldavan 4 jylgha sottalghan. Úzamay, ol da Atyraudaghy týrmeden qashyp ketken!.. Tipti, ony «qashyrtyp jiberdi!..» dese de bolady. Búl – tek jogharyda kórsetilgen eki kompaniyanyng arasyndaghy bir ghana mysal!.. Olardyng qanshasy bizge, manghystaulyqtargha beymәlim, ony bir Qúday biledi!..

Men sorly: «Kelimsekterge jem bolghan Manghystauym!..», «Múnayy ózine sor bolghan  –  Manghystauym!..» atty maqalalar, Janaózendik múnayshylardy qoldau jóninde «Manghystau júrtshylyghyna Ashyq hat» jazyp ta  әlektendim!.. «Múnayy mandayyna sor bolghan» dep qalay aitpayyn, egerde «Manghystaumúnaygazdy» – jekege tiyngha satyp alyp, ony  –  qayta-qayta milliardtaghan dollargha saudalap otyrsa!..

Óz baylyghy ózine búiyrmaghan el sorly bolmay qaytedi!?. Búl rette óz basym biraz qylmystyq әreketterdi әshkerelegendey bolyppyn!.. Jemqorlyq auruy basyna ketken zamanda mening múnym – Qojanasyrlyq-au!.. Bizder, Manghystau halqy, kýisep túra beretin mal emespiz ghoy!.. Oilau týisigimiz bar emes pe?.. Qoy bolyp jýre bersek  – jeytin qasqyr әrqashan da tabylar!.. 

Jogharyda kórsetkenimdey, biz, Manghystau eli, Qazaqstan Respublikasyndaghy jyl sayynghy óndiriletin múnaydyng 30 payyzyn berip otyrmyz, bizdi múnayly ólkening biregeyi dese de bolady. Mysaly, «Qazmúnaygaz» Barlau – Óndiru» aksionerlik qoghamy múnay óndiru kólemi jaghynan elimizdegi kompaniyalardyng arasynda aldynghy ýshtikke enedi. Aldynghy jyly 11,5 mln. tonna múnay óndirgen búl kompaniya tәuligine, shamamen, 232 myng barreli múnay beredi. 2006 jyly «Qazmúnaygaz BÓ» AQ-ynyng 67 payyz aksiyasy jekemenshikke ótken. Búdan bir jarym jyl búryn Ýkimet, múnayshylardyng qarsylyghyna qaramay, «Ózenmúnaygaz» ben «Embimúnaygazdy» biriktirip, «Qazmúnaygaz BÓ» AQ-yn dýniyege әkelgen bolatyn (2011 jyly. - red). «Baqsaq – baqa eken» degendey, biyliktin  sondaghy әreketi búl kәsiporyndardyng aksiyalaryn jeke túlghalargha satu eken ghoy!.. Sonda, satyp alghandar – jogharydaghylardyng ózderi bolyp otyr!.. Kórdiniz be qarapayym múnayshylardy qalay aldap soqqandaryn!.. Al, múnayshylargha sol kezde qúrghaq uәdeni ýiip-tógip bergen joq pa edi?.. «Bәrin de qatyramyz, jalaqylaryng kóbeyedi, Janaózen qalasynyng da әleumettik jaghdayy jaqsarady!..» degen joq pa edi?.. Onyng arty ne boldy?.. Ereuilderge jalghasty!.. Qazirde osy kompaniyanyng aksiyalaryn iyemdengen 20 myng jeke túlgha bar kórinedi!.. Al, «Ózenmúnaygaz» óndiristik filialy múnayshylary arasynda manghystaulyq qansha aksioner bar?.. Týsingen adamgha aita ketu kerek, búl jerde belsendi aksionerler degen bar. Ókinishke oray, jekemenshiktegi 67 payyz aksiyanyng basym bóligi – belgili de, belsendi aksionerlerding qolynda. Búl – múnaydan týsetin mol qarajattyng taghdyry da solardyng qolynda degen sóz!..

Keybir aqparat kózderinde: «Qazmúnaygaz BÓ» kompaniyasynyng aksionerler qúramynda Timur Qúlybaev pen ýndis Lakshmy Mittaldyng bar ekendigi kórsetilgen.

  2006 jyldyng qyrkýiek aiynda «Qazmúnaygaz BÓ» kompaniyasy «kógildir fishka» dep atalatyn IPO-gha, yaghni, qarjy naryghyna shyqqanda  –  birjada 2 milliard dollargha juyq qarjy payda tapqan!.. Mine, olardyng jogharyda kórsetilgen eki bayyrghy kәsiporyndy biriktiruge asyqqandaghy maqsattary – birja naryghyna ótu bolatyn. Búl, әriyne, jogharyda kórsetilgen «múnay barondarynyn» oiyndary. Al, bizding janaózendik múnayshylar bolsa: «Tabysymyz az, kýn kóris qiyndap ketti!..» – dep, enbekaqyny kóbeytudi talap etip, ereuildetuge kóshti. Apyrm-au, sonda jogharyda kórsetilgen 2 milliard dollar qarjy qayda ketti?.. Jalpy, «Qazmúnaygaz BÓ» kompaniyasynyng 67 payyz aksiyasynyng jekemenshikke ótui – baryp túrghan qylmys!.. Ata zanymyzda: «Jer, onyng baylyghy – halyqtiki», – delingen. Jerding iyesi Manghystau halqy bolsa – olarmen nege sanaspaydy?.. Shyndyghynda, «Qazmúnaygaz BÓ» kompaniyasynyng aksiyalary kimderge satylghan, aksionerleri kim?.. Halyq olardy bilmeydi!.. Nege barlyghy qúpiya?.. Biyliktegiler óz mýddelerine say «zan-zakondy» qalaysha tauyp alghan?..

Ólkemizdegi taghy bir iri múnay kompaniyasyna «Manghystaumúnaygaz» (búdan búlay «MMG» dep kórsetiledi) aksionerlik qoghamyna keletin bolsaq, búnyng bitpes jyry aitylyp ta, jazylyp ta jýr. Sonyng bәri el azamattaryna jetti-au deymin. «MMG» kәsiporny 1996 jyl qorytyndysymen tym jaqsy paydagha shyqqan. Sodan, kelesi 1997 jyly әr týrli jeleulermen júmbaghy kóp indoneziyalyq «Sentral Aziya Petroleum LTD» kompaniyasyna satyldy da ketti!.. Búl sauda-sattyqtyng nәtiyjesin, yaghni, «MMG» ainalasyndaghy óreskel zansyzdyqtardy, tipti, qylmystyq әreketterdi el ishi bilip otyr. Biraq, eshkim jaq ashpaydy!.. Búl ne degen qúdyret?!. Olardyng auyzdaryn kim tigip qoyghan?.. Men tipti týsinbedim.

Men aitar edim: «MMG»-nyng tóniregindegi zansyz әreketter – manghystaulyqtar ýshin naghyz baryp túrghan qorlyq!.. Ata – babalarymyzdyng amanat etip ketken mol baylyghynan aiyrylyp qalu - qorlyq emey nemene?!. Bastapqy kezde «MMG»-nyng 100 payyz aksiyasy Singapur azamaty Ahmad Sadyqtyn, QR azamattary Rashid Sәrsenov pen Yuriy Ginatullinning (әriyne, búl azamattar - qaghaz jýzindegi aksionerler, naghyz qojayyndardyng kimder ekenin ózderiniz de bilip otyrsyzdar) «formalidy týrde» iyelikterinde boldy. Aragha jyldar salyp, «MMG»-nyng aksionerler qúramyna Timur Qúlybaev pen ýndis Lakshmy Mittal enedi. Sóitip, búl kompaniyanyng aksiyasy qaytadan bóliske týsedi. 58 payyz paket – aksiya T.Qúlybaev pen L.Mittaldyng iyeligine ótedi de, 42 payyz aksiya R.Sәrsenovtyng iyeliginde qaldy. Kórdiniz be  «MMG» ainalasyndaghy qiytúrqy  bylyqtardy?.. Aqyry, 25.11.2009 jyly gollandiyalyq «Mangistau Investments B.V.» kompaniyasy «MMG»-nyng 100 payyz aksiyalar paketin satyp alyp tynady!.. Búl sheteldik kompaniyanyng aksionerleri, yaghni, qojayyndary  – teng dәrejedegi ýlespen qamtylghan bizding «Qazmúnaygaz» ÚK men qytaylyq «CNPC» kompaniyasy. Sonda, osy arada óz elinde tirkelgen gollandiyalyq kompaniya, ne ýshin kerek boldy?.. Satyp alushy investorlar «MMG» aksiyasyn ózderi nege tikeley satyp almaydy?..

Manghystau múnayynyng bitpes jyry osylaysha sozyla beredi. 2010 jyly elimizde 80 million tonnanyng ýstinde shiyki múnay óndirildi.  Naqty qansha tonna óndirilgeni jyldyng qorytyndysymen jaqyn arada shyghyp qalar. Al, endi osynsha múnaydan týsetin paydany qarapayym jolmen eseptep qarayyqshy. Qazirgi uaqytta múnaydyng baghasy 95 -100 dollargha deyin ósti (2010-2011 jyldardaghy naryq. - red). Onyng әli ósetin týri bar. Búl jerde múnayshylar kónil bólsin dep, taghy da qaytalap otyrmyn. Endi qaranyzdar, múnaydyng 1 barrelin (150 litr) orta eseppen 60 dollar dep alayyq. Bir tonna múnay 1400-1600 litr bolady desek – sonshama múnaydyng baghasy - 600 dollar. Al, 80 000 000 tonna shiyki múnaydyng qúny - 48 000 000 000 dollar, nemese, 7056 000 000 000 tenge bolady!.. Búl – tek qana 2010 jyly óndirilgen múnaydyng qúny. Endi qaranyz, men jogharyda kórsetkenimdey, elimizde óndiriletin múnaydyn, kem degende, 30 payyzy Manghystaudyng enshisinde degende  –  ótken jylghy óndirilgen 80 000 000 tonna múnaydyng 30 payyzy  qansha púl bolady?.. Búl degening Manghystaudan óndirilip jatqan múnaydyng qúny  –  14 400 000 000 dollar bolady degen sóz!.. Endi osy dollardy tengege shaghyp kórinizder. Mine, bizge, qarapayym halyqqa jetpey jatqan nәpaqa degen osy, jerlesterim!.. Áriyne, búl jerde kórsetilgen milliardtaghan dollardan múnay óndirisine ketetin әr týrli shyghyndardy alyp tastalyq. Tipti, artyghymen aitqanda, osy kóp somalardyng 50 payyzy kórsetilgen shyghyndargha ketti delik. Sondaghy qalghan milliardtaghan dollardyng ózi az tabys pa?.. Búl  –  tek jay ghana mysal, qarapayym esep. Jalpy, múnay-gaz óndirisining qiytúrqy tústary joq emes. Tipti, naghyz korrupsiya, mafiyalyq toptar degen top osy múnaydyng ainalasynda!.. Búl orayda meni kóp oilandyratyn, mazalaytyn bir jayt bar. Meninshe, bar pәle múnayymyzdyng offshorlyq aimaqtarda satyluynda jatyr!.. Mysaly, bizding múnayymyz Seysheli araldaryndaghy offshorlyq aimaqtar arqyly satylady. Búl aimaqtardyng zandary boyynsha  –  múnay ónimderining saudasynan salyq ústalmaydy. Endi qaranyz, bizding múnayymyz osy offshorlyq aimaqtardan әri qaray  әlemdik qymbat baghamen óz tútynushylaryna ketedi. Sóitip, bizding Qazaq eline onday múnay eksportynan tiyn-teben de qaytarylmaydy eken!.. Al,  el budjetin jinaqtaghanda – barlyq salmaq, negizinen, otandyq kәsipkerlerding moynyna týsedi. Sonymen qatar, biz qúsaghan jarly qazaqtardyng tabysynan ústalatyn salyq pen jeke kәsipkerlerding tabysynan ústalatyn salyqqa týsedi. Sóitip, óz elimizding kәsipkerlerin túnshyqtyryp, olardyng qarqyndy damuyn tejeymiz!.. Esesine, sheteldik alpauyt milliarderlerdi taltandatyp qoyamyz!.. Olar: evrey Aleksandr Mashkevich, qyrghyz Alidjan Ibragimov, ózbek Patoh Shodiyev, kәris Vladimir Kim jәne ýndis Lakshmy Mittal!.. Búl – neni bildiredi?.. 

Endi, qúrlyqtyng múnayy tausylyp qalghanday, teniz týbinen múnay óndiruge kiristik!.. Mysaly: «Qashaghan» kenornyndaghy múnay-gaz óndirisi, «jaman aitpay - jaqsy joq», Manghystaugha óte ýlken qauip!.. Kaspiy tenizi, bәrimizge belgili, dýnie jýzindegi eng ýlken kól bolyp esepteledi jәne túiyq kól!.. Kaspiyden shyghyp, sarqyrap aghyp jatqan ózendi kórgening bar ma?.. Aty bar da, zaty joq ózender, bar bolsa, bar da shyghar!.. Kaspiy tenizi, Parsy, Meksika shyghanaqtary qúsap, múhittarmen baylanyspaydy. Teniz suy býlingen jaghdayda ýlken aidyndaghy (múhittardaghy) mol sularmen aralasa almaydy!.. «Kaspiy tenizi – túnghiyq ýlken kól», – degen tújyrym aqiqatqa jaqyn. Ondayda býlingen teniz suy  – óz qazanynda qaynaydy ghoy!.. Múnday jaghday da ýlken katastrofagha alyp kelui әbden mýmkin!.. Áriyne, onyng betin aulaq qylsyn!.. Qorshaghan orta býlinse – jaghadaghy halyqtyng ómir sýrui ekitalay!.. Bir ghana mysal. 1985 jyly «Teniz» kenishindegi № 37 únghyda oryn alghan ýlken apat qalay boldy?..  Oilamaghan jerden, ayaq astynan bolghan joq pa?.. Qúramynda kóp mólsherde kýkirti bar myndaghan tonna uly gaz bir jylday atqylap, aqyry atmosferagha tarap ketken joq pa?.. Al, Kaspiy tenizi astyndaghy múnay-gazdyng qúramyndaghy kýkirt  – «Teniz» kenishindegini on ese orap ótetin kórinedi!.. Kaspiy tenizinen aiyrylsaq – ne kýy keshemiz!.. «Ótken jyly, sol Kaspiydegi «Qashaghan» kenornynda ýlken apat oryn aldy!..» – degen alyp-qashpa әngimeler el arasynda gulep jýr!.. «Teniz ishindegi búrghylau júmystaryn jýrgizip túrghan múnara qúlaghan!..» – degen de pysh-pysh  sóz bar!.. Eger, múnay-gaz atqylap túrghan apatty múnara qúlaghanda - ne bolar edi?!. Osy oqighany Manghystau halqy bildi me?.. Áriyne, bilgen joq!.. Nege bәrin jasyryp, jyly jauyp tastay beredi?.. Qayta, Qúday saqtaghanda, әiteuir, arty aman!.. Bizder, manghystaulyqtar, basqa planetada ómir sýrip jatyrmyz ba?.. Ashyqtyq, jariyalylyq degen qúrdymgha ketti me?.. Ózderin kýni-týni sanqyldatyp maqtaytyn biylikting aqparat kózderi qayda?..

Bizder, manghystaulyqtar, ertengi kýndi oilaymyz ba?.. Bolashaq úrpaqqa ne qaldyramyz?.. Bar baylyghymyzdy kýni býgin qúrtuymyz kerek pe?.. Úrpaq taghdyry bizdi nege oilandyrmaydy?.. Jan-jaghynyng bәri tonalyp jatsa nemere, shóberelerimiz qaytip kýn kóredi?.. Olargha ne qalady?.. Barlyq múnay qorymyzdy býgin sarqyp alatynday, bizdi, bizding biylikti jau quyp kele  jatyr ma?.. Sonshama nege asyghamyz? Álde, búl  býgingi biylikting bәrin qúrtpaq bolghan ashkózdigi me?.. Men búl ómirge tipti týsinbedim. Mening eng basty alandaytynym: «Qasiyetti ata – babalarymyzdyng amanatqa tastap ketken jeri  – jatqa jayly tósek, júmsaq jastyq bolyp ketpey me?!» –  degen ýrey. Al, jerlesterim, sizderdi qanday ýrey mazalaydy?.. Sizderdiki: «Kók qaghazdy qalay kóbeytsem?..» – degen tirlik shyghar?.. Manghystau ónirindegi qay múnay óndirushi kompaniya bolsa da (sheteldik kompaniya ma, birikken kәsiporyndar ma, basqa ma – biz ýshin bәribir), jergilikti halyqtyng tiyisti ýlesterin, yaghni, aimaghymyzgha tiyesili aksiyalardy bóletin uaqyty jetti. Jalpy, múnay-gaz salasyndaghy barlyq kelisim-sharttardy qayta qaraytyn uaqyt ta pisip – jetildi!.. Konstitusiyamyzdaghy Zang talaptaryna sәikes, múnay-gaz salasyndaghy kontraktiler de mindetti týrde ashyq boluy tiyis!.. Ómir talaby, kýnkóris pen tirshilik talaby osy!..

Jogharydaghy qordalanghan problemalardy halyqtyng talqysyna salyp, keng auqymdy pikir almasyp, bolashaq tirshilikting jón-josyghyn eskerip, tolyqqandy ómir sýruding joldaryn, amaldaryn izdegen dúrys bolar!.. Qalay bolghanda da, kiyeli Manghystaugha ekonomikalyq túrghydan tәuelsizdik kerek!..  

Meni Manghystau qazaqtarynyng (aymaghymyzdaghy eng nashar túratyndar qazaqtar, mol múnaymyzdyng qyzyghyn kóre almay otyrghandar da solar) qúryltayyn ótkizsem degen oy da mazalap jýr!.. Júrtshylyqpen ýlken auqymda bas biriktiru niyetim bar!.. Áriyne, qúryltay ótkizu onay sharua emes!.. Kóp týkirse – kól, kim bilipti, kózdegen maqsatym jýzege asyp ta qalar degen senimim de bar!.. Al, endi osy sharagha atsalysyp, qoldau kórsetetin azamattar bolsa – qúba-qúp!.. Yntaly top qúrysugha,   úiymdastyru alqasyna mýshe bolugha niyet bildirushilerge – esik ashyq!.. Búl úsynysqa qúlaq asu  –  aspau – әr azamattyng ar-namysyna syn!..

(Sony. Maqalanyng basy myna siltemede: http://abai.kz/post/view?id=4558).

Qamysbay Besinbergenúly

Manystau oblysy.

Abai.kz