Biyl ÚBT synaqtary jetinshi mәrte ótkizilgeli jatyr. Bir dókey kókemizdin: «alghashqy bes jyldan aman shyqqan jobanyng ghúmyry úza-aaq bolady» degen sózi bar edi, sirә, testileuding búl týri mektep bitirushilerdi «ótkelekten» ótkizuding úzaq merzimdi tәsiline ainalatyn shyghar. Alghashqy jyldardaghyday emes, test alushylar da, tapsyrushylar da búl iske әbden mamandanyp aldy. Qúp delik. Alayda mamandanyp ýlgergen taghy bir top bar. Ol - ÚBT-ny biznes kózine ainaldyryp alghandar.

Ángimeni әdettegishe әriden bastayyq. Basynda bilim bar bala qanday bolsyn, emtihannan sýrinbey ótedi. Degenmen «balamnyng este saqtau qabileti nasharlau, mazmúnyn bilgenmen, naqty derekterden sýrinedi-au» dep qauiptengen ata-analardyng jalghan qújat dayyndap, óz balasynyng ornyna «este saqtau jadysy - 2 gegabayt» adamdargha synaq tapsyrtqandary da boldy. Ras, alghashqy jyldary. Olardyng ishinde әkimshilik, qylmystyq jauapkershilikke tartylghandary da boldy. Al keyingi jyldary múnday oqigha tirkelmese de, auyl arasynda «adam saldym» degenderdi estip qalamyz. Biraq «kózben kórip, qolmen ústamaghandyqtan», resmiylemey-aq qoyalyq, aitqymyz keletini, búl - testini bizneske ainaldyrudyng alghashqy tәsili bolatyn...

Biyl ÚBT synaqtary jetinshi mәrte ótkizilgeli jatyr. Bir dókey kókemizdin: «alghashqy bes jyldan aman shyqqan jobanyng ghúmyry úza-aaq bolady» degen sózi bar edi, sirә, testileuding búl týri mektep bitirushilerdi «ótkelekten» ótkizuding úzaq merzimdi tәsiline ainalatyn shyghar. Alghashqy jyldardaghyday emes, test alushylar da, tapsyrushylar da búl iske әbden mamandanyp aldy. Qúp delik. Alayda mamandanyp ýlgergen taghy bir top bar. Ol - ÚBT-ny biznes kózine ainaldyryp alghandar.

Ángimeni әdettegishe әriden bastayyq. Basynda bilim bar bala qanday bolsyn, emtihannan sýrinbey ótedi. Degenmen «balamnyng este saqtau qabileti nasharlau, mazmúnyn bilgenmen, naqty derekterden sýrinedi-au» dep qauiptengen ata-analardyng jalghan qújat dayyndap, óz balasynyng ornyna «este saqtau jadysy - 2 gegabayt» adamdargha synaq tapsyrtqandary da boldy. Ras, alghashqy jyldary. Olardyng ishinde әkimshilik, qylmystyq jauapkershilikke tartylghandary da boldy. Al keyingi jyldary múnday oqigha tirkelmese de, auyl arasynda «adam saldym» degenderdi estip qalamyz. Biraq «kózben kórip, qolmen ústamaghandyqtan», resmiylemey-aq qoyalyq, aitqymyz keletini, búl - testini bizneske ainaldyrudyng alghashqy tәsili bolatyn...

Alghashqy jyl - qashanda tәjiriybelik jyl. Kelesi jyly talap kýrt kýsheydi, test ótkizu kezinde ýmitkerlerdi baqylaugha tek Ishki ister organy men bilim qyzmetkerleri ghana emes, Últtyq qauipsizdik komiyteti jergilikti әkimshilik biylikting qauipsizdik qyzmeti de tartyla bastady. «Adam salu» qiynday týskendikten, ata-analar testke dayyndaytyn qosymsha kurstargha bere bastady. Ádette múnday fakulitativtik kurstar bir pәndi terendetip býge-shigesine deyin ýiretetin bolsa, endigileri tek testke ghana dayynday bastady. Basqasha aitqanda, balalar keshendi bilim alugha emes, tek naqty derekten ghana qúralghan bir baghytta ghana bilim jinay bastady. Múnyng on-terisin tarazygha óziniz, salarsyz, oqyrman! Bizding aitpaghymyz, búl - әlgi biznesting ekinshi týri bolghany... Eng qyzyghy, taghy bir-eki jyl ótkende múnday kurstardyng da manyzy tómendey bastady. Óitkeni respublika mektepterining barlyghy derlik 11-synypty eski baghdarlamadan auytqyp, tek testke dayyndalu negizinde jýrgizile bastady. Aralyq emtihandar, auyzsha, jazbasha synaqtar jayyna qaldy, tek qana test, test jәne test. Sóitip, jogharyda atalghan aqyly fakulitativtik kurstar sabaq uaqytyna auysty da ketti. «Biznesmenderge» búl auyr soqsa da, moyyta almapty. Alghashqy jyldary, esimizde, ýmitkerler dayyndalatyn test kitapshalaryn tappay, qanday әdebiyet qararyn bilmey, әbden әure-sarsangha týsken edi. Al qazir she? Testten kóp dýnie joq. Kez kelgen kitap dýkenine kirseniz de, songhy alty jyldaghy test kitapshalarynan bólek, «Biologiyadan - 1000 test», «Qazaq tili pәni boyynsha testke dayyndyq» degen sekildi týrli kitaptar tolyp túr. Olardyng ishinde memlekettik baspalardan bólek, atyn baspagerlerding ózi bilmeytin, jeke, jasyryn baspalarda jaryq kórgen kitapshalar da tolyp túr. Áriyne, kitaptyng kóp bolghany dúrys qoy, biraq jekening aty - jeke. Olardaghy test jauaptarynyng dúrys-búrystyghy kýmәn keltiredi. Óitkeni ony baqylau baspanyng ózine ghana berilip qoyylghan. Al baspa basynda 12 pәndi «shemishkeshe shaghatyn» danyshpan otyr degenge kim kepildik bola alady?..

Jә, kitaptardy qúzyrly organdar qolgha alsa, retke keltirer. Al ghalamtordaghy kóshirme, kópirme sayttardy qalay retteymiz? ÚBT-gha qatysty kez kelgen saytty ashsanyz da, test súraqtary men dayyn jauaptar tolyp túr. Odan bólek, studentter tilinde «shpargalka» atalatyn kómek qúraldaryn da saudalay bastapty. Mәselen, «www.informatik.kz» saytyn ashyp kóriniz. Sayttyng alghashqy betinde dayyn diplomdyq, kurstyq júmystar, referattardyng qataryna «ÚBT testteri» bólimi de qosylypty. Búl bólimdegi «ÚBT shpargalkalary» paraqshasynda әr «shpargalkany» jýktep alu ýshin 150 tenge tóleuiniz qajettigi kórsetilgen. Qazaqstan tarihy, matematika, himiya pәnderi boyynsha jasalghan jәne úyaly telefongha arnalghan keybir «shporlar» aldynghydan eki ese qymbat túrady, yaghny olardyng qúny 300 tengege baghalanghan. Ministrlikting jyl sayyn talapty kýsheytip otyrghany baz bireulerge әser etpeytin synayly...
Býginde jyl boyy kitap aqtarghannan góri testke birer ay qalghanda «shpor» satyp aludy nemese dayyndaudy qol kóretinder kóp. Shynayy bilimdi saralaytyn testileude «shpargalka» dep atalatyn kómekshi qúraldy qoldanyp kórmegen týlek az shyghar. «www.skydreamer.ucoz.kz», «www.myrepetitor.kz» sayttarynda mektep bitirushining «shpargalkalardy» tegin jýktep aluyna mýmkindik berilgen. Biraq ondaghy jauaptardyng dúrys-búrystyghyna taghy eshkim kepildik bermeydi. Jauaptar qate bolghan jaghdayda ony paydalanghan talapkerding «ayaghy aspannan keldi» dey beriniz. Ókinishke qaray, sapaly maman bolyp shyghugha yqpal etetin «shpargalkalar» әli jasalmaghan.
Jalpy, «shpargalka» qay qoghamda da teris tәrbie qúraly bolyp esepteledi. Kez kelgen oqushy ne student ýshin «jedel jәrdem» qyzmetin atqaratyn «shporlar» jastardy auyrdyng astymen, jenilding ýstimen jýruge tәrbiyeleydi. Boykýiezdikke úrynghan bilimgerler kóbeygen sayyn memleketting sapaly kadrlar dayyndau mýmkindigi de shektele týsetini belgili. Sondyqtan «shpargalkalar» dayarlaytyn ortalyqtardy baqylaugha alu qajettigi tuyndap otyr.
Qashanghysynsha, «Bireuge bas qayghy, bireuge mal qayghy». Biraq payda tabamyn dep, baz bireuler bolashaq studentting tamyryna balta shappasa eken. Bizding «tobyqtay týiin» osy bolsyn...

Núrbolat Amanjol,
Roza Áren

«Ayqyn» gazeti, 22.05.10.