Soldan ongha qaray: 1-qatarda: 1) Jaqabay Ətikeúly 2) Júbandyq Bolghanbayúly 
3) Turaghúl Abayúly 4) Əlihan Bókeyhan 5) Rayymjan Mərsekov 6) ?
2-qatarda: 1) ? 2) Múqan Jəkejanúly 3) Kókbay Janatayúly 4) ? 
Semey. 1918 jyl.

          Turaghúl Abayúly (1877-1934) – Abaydyng tabighatynan erek, tumysynan bólek asa daryndy úldarynyng biri. Aqyn, audarmashy, Alash isine belsene aralasqan, artyna asyl qazyna qaldyrghan jan. Turaghúl Abayúlynyng qazaq әdebiyetine sinirgen ólsheusiz enbegi – әkesi úly Abay jóninde estelik jazyp qaldyruynda. Tikeley tәrbiyesin kórgen, aqyl-kenesin tyndaghan ziyaly perzentining esteligi derekterding shynayylyghymen, әke múrasyn talghampazdyqpen baghalay aluymen qúndy. Ákesi qaytys bolghannan keyin shygharmalaryn jinaqtap kitap etip bastyrugha tikeley aralasqan, ómirbayanyn jazugha at salysqan jannyng esteligi de oqyrmandy baurap alyp, ghasyrgha juyq merzim jas buynnyng aqylshy, kenesshisine ainaluy zandy qúbylys.

          Turaghúl esteligindegi úly aqynnyng ómiri, zamany, qorshaghan ortasy aralasqan adamdary, minez erekshelikteri, shygharmalarynyng jazylu tarihy, taghy basqa jaylar yjdahatpen múqiyat qaghazgha týsken. Abay ómirinen kesek shygharma jazugha qamdanyp jýrgen M.Áuezov tikeley úrpaghynyng auzynan shyqqan sózding bәsi erekshe ekendigine mәn bergen. Turaghúl esteligining dýniyege keluine múryndyq bolghan M.Áuezov.

          Turaghúl esteligining alghashqy joldary ózderinizge belgili: «Men búryn múnday sózdi jazyp, ya jazghan adamnyng kitabyn oqyp, tanysqan adam emespin. Bir kýngi, bir jerdegi kórgenimdi esime alyp jazghanymmen súraushy azamattyng kónilindegi armanyn aqtay alghanday emespin». Súraushy azamat - Múhtar Áuezov. Kishipeyildilik pen biyik mәdeniyetting ozyq ýlgisindey estelikte qamtylghan kóptegen mәselelerding ishinen bir manyzdy salasyn bólip aludy jón kórdik. Ol – jazushy kitaphanasy.

Jazushy kitaphanasy – zertteushiler nazar audarugha tiyisti eng kýrdeli, әri manyzdy problemalar sanatynda. Qalamgerding jeke kitaphanasynda qansha kitap bolghan, qanday baghyttaghy basylymdar, qayta-qayta «aqyldasatyn» shygharmalary, kóbirek belgi salghan, súraqtar men oy silemderin qaldyrghan kitaptary bar ma eken degen saualdar tizilip ótip jatady. Kitap jinau da, ony oqu da óner. Sóz shygharmashylyq iyesine auysqan kezde mәselening manyzdylyghy tipti arta týspek.

          Ángime auany Abaydyng aqyndyq kitaphanasyna bet alghanda ahual auyrlay týsedi. M.O.Áuezov, Q.Q.Júbanov aiqyndap, belgilep bergen aqyn shygharmalarynyng bastauynday ýsh qaynar búlaqtyng tónireginen shygha almay jýrmiz. Abay shygharmalarynyng qor-nәrin qúraytyn ýsh asyl arna metodologiyalyq mәndi problema. Biraq – búl tym jalpy úghym ghoy. Jalpylyqtan jalqylyqqa bet búratyn mezgil jetkeli qashan?! Endi úly aqyn oqydy-au degen әrbir kitaptyng sonyna týsip izdeuimiz kerek.

Abaydyng jeke kitaphanasynyng jinalu tarihy oy jetkizbeydi ghoy, shirkin?! Aldymen, Semey qalasyna kelip jýrgende qoghamdyq kitaphanadan bastalghan jol qaladaghy neken sayaq kitap dýkenderine tirelgendigi haq. Uaqytsha oqugha alyp ketetin kitap, jurnaldargha qosymsha dýkenderden satyp alghan qymbatty qazynalarynyng bolghandyghy anyq. Úly aqyn jóninde estelik qaldyrghan esti adamdardyng derekterine qaraghanda onyng jeke, bay kitaphanasy bolghan. Turaghúl Abayúly: «Tanertennen keshke sheyin, kóbinese kitabyn oqidy da ara-túra jastyqty bauyryna basyp, aldynda aq qaghazy, qolynda qaryndashy, kýnirenip otyryp óleng jazyp tastaydy», – dep erekshe mәn bere tiyanaqtaydy. Kóp oqyghandyghyna, jemisti shygharmashylyq enbek jasaghandyghyna dәlel.

          Abaydyng inileri, balalary onyng jeke kitaphanasynyng ýnemi tolyghyp otyruyna nazar audarghan. Mysaly, Omby kadet korpusynda, Moskvada kavaleriyskaya shkolada oqyghan inisi Haliolla Óskenbaev jyl sayyn elge demalysqa kelgende kitaptar ala keludi әdetke ainaldyrghan. Ol turaly Ábish Jiyrenshiyn: «Jazghy demalysta elge kelgende Haliolla astanadan qoyyn-qonyshy toly kóptegen kitaptar ala keletin bolghan. Osy kitaptardy ýnemi oqyp, Haliollamen ishtey syrlasyp, pikir alysushy nemereles aghayyndardyng ishindegi zeregi Abay bolghan» , – dep naqty atap kórsetken.

          Abay qazaq halqy auyz әdebiyetinin, shyghystyng klassikalyq poeziyasynyn, orys jәne dýniyejýzilik әdebiyetting ýlgilerinen meylinshe qana susyndaghan. Qazaqtyng besik jyry, sheshendik tolghaulary, maqal-mәtelderi, ertegileri, batyrlyq, ghashyqtyq jyrlaryn jastayynan janyna serik etken.

Aqyndyq ómirbayanynyng bastauynda Nizami, Firdousi, Saghdi, Hoja Hafiyz, Nauai, Fizuly esimderin erikkennen ermek etip tizbektemegen. Shyghys poeziyasynyng kәusaryna kezdesip, shyghystyq órnekterding tútqynyna ainalghan jas Abay sanalylyqpen qabyldaghan zor ghibrat, mol lәzzat óleng joldarynda kestelengen-di. «Jas kezinde parsy júrtynyng ertegilerin, Jәmshit, Qaharman syqyldy kitaptaryn da kóp oqysa kerek. Ózim kórgen «Myng bir týnnin» kitabyn oqyp, alghash bizding elde «Myng bir týnmen» tanystyrghan kisi mening әkem edi, – deydi Túraghúl. – Orys kitabyndaghy Gustav әmir syqyldy әngime kitaptardy oqyp eldi tanystyrdy, bizding el «Myng bir týnnen» jalyghyp, orys romandaryna әuestenip ketti».

Turaghúl esteligindegi «orys kitabyndaghy» Gustav әmir kim? «Orys romandaryna әuestenip ketui» qalay? Bizding payymdauymyzsha, ol – fransuz jazushysy Gustav Emar (shyn aty Olivie Glu; 1818-1883, Pariyj). Shytyrman oqighalargha qúrylghan otyzdan astam romandardyng avtory. Shygharmashylyq jolyn 1856 jyly bastaghan. Tek 1867 jyly 12 roman jazghan. G.Emardyng shygharmalary Reseyde keninen taralghan. 1899 jyly onyng on eki tomdyq shygharmalar jinaghy Peterburgte baspa kórgen. G.Emardyng romandaryn kezinde Nikolay Gumiylyov, Aleksandr Griyn, Samuil Marshak siyaqty iri qalamgerler qúmartyp oqyghan. Emar kitaptary Semey kitaphanalaryna týsti me, qaladaghy orys ziyalylarynyng jeke janúyalyq kitaphanalarynan alyp oqydy ma, әlde Abaygha ýlken qalalardan tuystary syigha úsyndy ma – jan-jaqty qarastyrghan abzal.

          Qalay desek te endigi jerde aqyn kitaphanasyn zertteude Gustav Emar shygharmashylyghyn janap óte almaysyz. On toghyzynshy ghasyrdaghy fransuzdyng búqaralyq әdebiyetining kórnekti ókili sanalghan, qiyal-ghajayyp, shytyrman oqighalargha negizdelgen detektivtik romandardyng avtory G.Emar tuyndylary Reseyde oqyrmanyn tapty. Jәne Abaydyng kózaulasynan da tys qalghan joq. Sóitip jazushy kitaphanasynyng shenberi úlghaya týsti.

          Demek, qalamger kitaphanasy jýieli zertteudi qajetsinedi. Kitaptanushylardyng deregine qaraghanda Birinshi Petrdin, M.Lomonosovtyng jeke kitaphanalary joyylyp ketken. Zertteushilerding tynymsyz izdenisining arqasynda ol kitaphanalardyng úzynsonar súlbasy qalpyna keltirilgen. A.S.Pushkin kitaptarynyng 5500 tomdy qúraghandyghy aitylyp jýr. Aqyn qaytys bolghannan keyin týrli jaghdayda, әsirese tónkeris jyldary kitaphanadan júrnaq ta qalmaghan. Býgingi tanda 3000 kitaptyn, múnyng ishinde kitaptyq núsqasy, fotokóshirmesi, kserokóshirmesi bar qalpyna keltirilui ghylymdaghy iri jenis qatarynda. Sonshama ejiktep jatuymyzdyng mәni әriptes ghalymdarymyzdyng selqostyq tanytuy. Selqostyq emey nemene, Abaydyng 150-jyldyq úly dýbir toyy qarsanynda Túrsyn Júrtbay «Abay Qúnanbayúly» (1995) anyqtama-maqalasyn, «Kemengerding kitaphanasy» (1995) zertteuin jariyalaghan edi. Belgili abaytanushy M.Myrzahmetúly «Abaydyng aqyndyq kitaphanasy» (2010), sonday-aq «Bauyrjan jazghan hashiya» (2005) maqalalarymen oy tastaghan-dy. Amal ne, qoldaushy, qostaushy, pikir jarystyrushy aramyzdan shyqpady. Búlaysha abaytanudyng kósegesi kógermeydi. Býgingi izdenushilerge ashylmaghan araldardyng bar ekendigine nazar audaramyz. Jiyrma jyl ótse de eleng etken, múnday da problema bar eken ghoy dep qolyna qalam ústaghan jannyng kórinbeui alandatpay qoymaydy. Zerttep, zerdeleuden góri bos sóz, kóbik sózge ýiirligimiz qapalandyrady.

Shaghyn ghana derek abaytanushylardyng aldynda qyruar mindetterding túrghandyghyn megzeydi.

Arap Espenbetov,

 Semey qalasynyng Shәkәrim atyndaghy

memlekettik uniyversiyteti pedagogika joghary

mektebining diyrektory, professor 

(Maqala «Semey tany» gazetining №65 sany, 18 tamyz, 2015 jyly jaryq kórdi.)

Abai.kz