سولدان وڭعا قاراي: 1-قاتاردا: 1) جاقاباي Əتىكەۇلى 2) جۇباندىق بولعانبايۇلى 
3) تۋراعۇل ابايۇلى 4) Əليحان بوكەيحان 5) رايىمجان مəرسەكوۆ 6) ؟
2-قاتاردا: 1) ؟ 2) مۇقان جəكەجانۇلى 3) كوكباي جاڭاتايۇلى 4) ؟ 
سەمەي. 1918 جىل.

          تۋراعۇل ابايۇلى (1877-1934) – ابايدىڭ تابيعاتىنان ەرەك، تۋمىسىنان بولەك اسا دارىندى ۇلدارىنىڭ ءبىرى. اقىن، اۋدارماشى، الاش ىسىنە بەلسەنە ارالاسقان، ارتىنا اسىل قازىنا قالدىرعان جان. تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ولشەۋسىز ەڭبەگى – اكەسى ۇلى اباي جونىندە ەستەلىك جازىپ قالدىرۋىندا. تىكەلەي تاربيەسىن كورگەن، اقىل-كەڭەسىن تىڭداعان زيالى پەرزەنتىنىڭ ەستەلىگى دەرەكتەردىڭ شىنايىلىعىمەن، اكە مۇراسىن تالعامپازدىقپەن باعالاي الۋىمەن قۇندى. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن شىعارمالارىن جيناقتاپ كىتاپ ەتىپ باستىرۋعا تىكەلەي ارالاسقان، ءومىربايانىن جازۋعا ات سالىسقان جاننىڭ ەستەلىگى دە وقىرماندى باۋراپ الىپ، عاسىرعا جۋىق مەرزىم جاس بۋىننىڭ اقىلشى، كەڭەسشىسىنە اينالۋى زاڭدى قۇبىلىس.

          تۋراعۇل ەستەلىگىندەگى ۇلى اقىننىڭ ءومىرى، زامانى، قورشاعان ورتاسى ارالاسقان ادامدارى، مىنەز ەرەكشەلىكتەرى، شىعارمالارىنىڭ جازىلۋ تاريحى، تاعى باسقا جايلار ىجداھاتپەن مۇقيات قاعازعا تۇسكەن. اباي ومىرىنەن كەسەك شىعارما جازۋعا قامدانىپ جۇرگەن م.اۋەزوۆ تىكەلەي ۇرپاعىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ ءباسى ەرەكشە ەكەندىگىنە ءمان بەرگەن. تۋراعۇل ەستەلىگىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە مۇرىندىق بولعان م.اۋەزوۆ.

          تۋراعۇل ەستەلىگىنىڭ العاشقى جولدارى وزدەرىڭىزگە بەلگىلى: «مەن بۇرىن مۇنداي ءسوزدى جازىپ، يا جازعان ادامنىڭ كىتابىن وقىپ، تانىسقان ادام ەمەسپىن. ءبىر كۇنگى، ءبىر جەردەگى كورگەنىمدى ەسىمە الىپ جازعانىممەن سۇراۋشى ازاماتتىڭ كوڭىلىندەگى ارمانىن اقتاي العانداي ەمەسپىن». سۇراۋشى ازامات - مۇحتار اۋەزوۆ. كىشىپەيىلدىلىك پەن بيىك مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىسىندەي ەستەلىكتە قامتىلعان كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ ىشىنەن ءبىر ماڭىزدى سالاسىن ءبولىپ الۋدى ءجون كوردىك. ول – جازۋشى كىتاپحاناسى.

جازۋشى كىتاپحاناسى – زەرتتەۋشىلەر نازار اۋدارۋعا ءتيىستى ەڭ كۇردەلى، ءارى ماڭىزدى پروبلەمالار ساناتىندا. قالامگەردىڭ جەكە كىتاپحاناسىندا قانشا كىتاپ بولعان، قانداي باعىتتاعى باسىلىمدار، قايتا-قايتا «اقىلداساتىن» شىعارمالارى، كوبىرەك بەلگى سالعان، سۇراقتار مەن وي سىلەمدەرىن قالدىرعان كىتاپتارى بار ما ەكەن دەگەن ساۋالدار ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتادى. كىتاپ جيناۋ دا، ونى وقۋ دا ونەر. ءسوز شىعارماشىلىق يەسىنە اۋىسقان كەزدە ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعى ءتىپتى ارتا تۇسپەك.

          اڭگىمە اۋانى ابايدىڭ اقىندىق كىتاپحاناسىنا بەت العاندا احۋال اۋىرلاي تۇسەدى. م.و.اۋەزوۆ، ق.ق.جۇبانوۆ ايقىنداپ، بەلگىلەپ بەرگەن اقىن شىعارمالارىنىڭ باستاۋىنداي ءۇش قاينار بۇلاقتىڭ توڭىرەگىنەن شىعا الماي ءجۇرمىز. اباي شىعارمالارىنىڭ قور-ءنارىن قۇرايتىن ءۇش اسىل ارنا مەتودولوگيالىق ءماندى پروبلەما. بىراق – بۇل تىم جالپى ۇعىم عوي. جالپىلىقتان جالقىلىققا بەت بۇراتىن مەزگىل جەتكەلى قاشان؟! ەندى ۇلى اقىن وقىدى-اۋ دەگەن ءاربىر كىتاپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ىزدەۋىمىز كەرەك.

ابايدىڭ جەكە كىتاپحاناسىنىڭ جينالۋ تاريحى وي جەتكىزبەيدى عوي، شىركىن؟! الدىمەن، سەمەي قالاسىنا كەلىپ جۇرگەندە قوعامدىق كىتاپحانادان باستالعان جول قالاداعى نەكەن ساياق كىتاپ دۇكەندەرىنە تىرەلگەندىگى حاق. ۋاقىتشا وقۋعا الىپ كەتەتىن كىتاپ، جۋرنالدارعا قوسىمشا دۇكەندەردەن ساتىپ العان قىمباتتى قازىنالارىنىڭ بولعاندىعى انىق. ۇلى اقىن جونىندە ەستەلىك قالدىرعان ەستى ادامداردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا ونىڭ جەكە، باي كىتاپحاناسى بولعان. تۋراعۇل ابايۇلى: «تاڭەرتەڭنەن كەشكە شەيىن، كوبىنەسە كىتابىن وقيدى دا ارا-تۇرا جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ، الدىندا اق قاعازى، قولىندا قارىنداشى، كۇڭىرەنىپ وتىرىپ ولەڭ جازىپ تاستايدى»، – دەپ ەرەكشە ءمان بەرە تياناقتايدى. كوپ وقىعاندىعىنا، جەمىستى شىعارماشىلىق ەڭبەك جاساعاندىعىنا دالەل.

          ابايدىڭ ىنىلەرى، بالالارى ونىڭ جەكە كىتاپحاناسىنىڭ ۇنەمى تولىعىپ وتىرۋىنا نازار اۋدارعان. مىسالى، ومبى كادەت كورپۋسىندا، موسكۆادا كاۆالەريسكايا شكولادا وقىعان ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ جىل سايىن ەلگە دەمالىسقا كەلگەندە كىتاپتار الا كەلۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ول تۋرالى ءابىش جيرەنشين: «جازعى دەمالىستا ەلگە كەلگەندە حاليوللا استانادان قويىن-قونىشى تولى كوپتەگەن كىتاپتار الا كەلەتىن بولعان. وسى كىتاپتاردى ۇنەمى وقىپ، حاليوللامەن ىشتەي سىرلاسىپ، پىكىر الىسۋشى نەمەرەلەس اعايىنداردىڭ ىشىندەگى زەرەگى اباي بولعان» ، – دەپ ناقتى اتاپ كورسەتكەن.

          اباي قازاق حالقى اۋىز ادەبيەتىنىڭ، شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىنىڭ، ورىس جانە دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرىنەن مەيلىنشە قانا سۋسىنداعان. قازاقتىڭ بەسىك جىرى، شەشەندىك تولعاۋلارى، ماقال-ماتەلدەرى، ەرتەگىلەرى، باتىرلىق، عاشىقتىق جىرلارىن جاستايىنان جانىنا سەرىك ەتكەن.

اقىندىق ءومىربايانىنىڭ باستاۋىندا نيزامي، فيردوۋسي، ساعدي، حوجا حافيز، ناۋاي، فيزۋلي ەسىمدەرىن ەرىككەننەن ەرمەك ەتىپ تىزبەكتەمەگەن. شىعىس پوەزياسىنىڭ كاۋسارىنا كەزدەسىپ، شىعىستىق ورنەكتەردىڭ تۇتقىنىنا اينالعان جاس اباي سانالىلىقپەن قابىلداعان زور عيبرات، مول ءلاززات ولەڭ جولدارىندا كەستەلەنگەن-ءدى. «جاس كەزىندە پارسى جۇرتىنىڭ ەرتەگىلەرىن، ءجامشىت، قاھارمان سىقىلدى كىتاپتارىن دا كوپ وقىسا كەرەك. ءوزىم كورگەن «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» كىتابىن وقىپ، العاش ءبىزدىڭ ەلدە «مىڭ ءبىر تۇنمەن» تانىستىرعان كىسى مەنىڭ اكەم ەدى، – دەيدى تۇراعۇل. – ورىس كىتابىنداعى گۋستاۆ ءامىر سىقىلدى اڭگىمە كىتاپتاردى وقىپ ەلدى تانىستىردى، ءبىزدىڭ ەل «مىڭ ءبىر تۇننەن» جالىعىپ، ورىس روماندارىنا اۋەستەنىپ كەتتى».

تۋراعۇل ەستەلىگىندەگى «ورىس كىتابىنداعى» گۋستاۆ ءامىر كىم؟ «ورىس روماندارىنا اۋەستەنىپ كەتۋى» قالاي؟ ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، ول – فرانتسۋز جازۋشىسى گيۋستاۆ ەمار (شىن اتى وليۆە گلۋ; 1818-1883, پاريج). شىتىرمان وقيعالارعا قۇرىلعان وتىزدان استام رومانداردىڭ اۆتورى. شىعارماشىلىق جولىن 1856 جىلى باستاعان. تەك 1867 جىلى 12 رومان جازعان. گ.ەماردىڭ شىعارمالارى رەسەيدە كەڭىنەن تارالعان. 1899 جىلى ونىڭ ون ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى پەتەربۋرگتە باسپا كورگەن. گ.ەماردىڭ روماندارىن كەزىندە نيكولاي گۋميليوۆ، الەكساندر گرين، سامۋيل مارشاك سياقتى ءىرى قالامگەرلەر قۇمارتىپ وقىعان. ەمار كىتاپتارى سەمەي كىتاپحانالارىنا ءتۇستى مە، قالاداعى ورىس زيالىلارىنىڭ جەكە جانۇيالىق كىتاپحانالارىنان الىپ وقىدى ما، الدە ابايعا ۇلكەن قالالاردان تۋىستارى سىيعا ۇسىندى ما – جان-جاقتى قاراستىرعان ابزال.

          قالاي دەسەك تە ەندىگى جەردە اقىن كىتاپحاناسىن زەرتتەۋدە گيۋستاۆ ەمار شىعارماشىلىعىن جاناپ وتە المايسىز. ون توعىزىنشى عاسىرداعى فرانتسۋزدىڭ بۇقارالىق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى سانالعان، قيال-عاجايىپ، شىتىرمان وقيعالارعا نەگىزدەلگەن دەتەكتيۆتىك رومانداردىڭ اۆتورى گ.ەمار تۋىندىلارى رەسەيدە وقىرمانىن تاپتى. جانە ابايدىڭ كوزاۋلاسىنان دا تىس قالعان جوق. ءسويتىپ جازۋشى كىتاپحاناسىنىڭ شەڭبەرى ۇلعايا ءتۇستى.

          دەمەك، قالامگەر كىتاپحاناسى جۇيەلى زەرتتەۋدى قاجەتسىنەدى. كىتاپتانۋشىلاردىڭ دەرەگىنە قاراعاندا ءبىرىنشى پەتردىڭ، م.لومونوسوۆتىڭ جەكە كىتاپحانالارى جويىلىپ كەتكەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ تىنىمسىز ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا ول كىتاپحانالاردىڭ ۇزىنسونار سۇلباسى قالپىنا كەلتىرىلگەن. ا.س.پۋشكين كىتاپتارىنىڭ 5500 تومدى قۇراعاندىعى ايتىلىپ ءجۇر. اقىن قايتىس بولعاننان كەيىن ءتۇرلى جاعدايدا، اسىرەسە توڭكەرىس جىلدارى كىتاپحانادان جۇرناق تا قالماعان. بۇگىنگى تاڭدا 3000 كىتاپتىڭ، مۇنىڭ ىشىندە كىتاپتىق نۇسقاسى، فوتوكوشىرمەسى، كسەروكوشىرمەسى بار قالپىنا كەلتىرىلۋى عىلىمداعى ءىرى جەڭىس قاتارىندا. سونشاما ەجىكتەپ جاتۋىمىزدىڭ ءمانى ارىپتەس عالىمدارىمىزدىڭ سەلقوستىق تانىتۋى. سەلقوستىق ەمەي نەمەنە، ابايدىڭ 150-جىلدىق ۇلى ءدۇبىر تويى قارساڭىندا تۇرسىن جۇرتباي «اباي قۇنانبايۇلى» (1995) انىقتاما-ماقالاسىن، «كەمەڭگەردىڭ كىتاپحاناسى» (1995) زەرتتەۋىن جاريالاعان ەدى. بەلگىلى ابايتانۋشى م.مىرزاحمەتۇلى «ابايدىڭ اقىندىق كىتاپحاناسى» (2010), سونداي-اق «باۋىرجان جازعان ھاشيا» (2005) ماقالالارىمەن وي تاستاعان-دى. امال نە، قولداۋشى، قوستاۋشى، پىكىر جارىستىرۋشى ارامىزدان شىقپادى. بۇلايشا ابايتانۋدىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيدى. بۇگىنگى ىزدەنۋشىلەرگە اشىلماعان ارالداردىڭ بار ەكەندىگىنە نازار اۋدارامىز. جيىرما جىل وتسە دە ەلەڭ ەتكەن، مۇنداي دا پروبلەما بار ەكەن عوي دەپ قولىنا قالام ۇستاعان جاننىڭ كورىنبەۋى الاڭداتپاي قويمايدى. زەرتتەپ، زەردەلەۋدەن گورى بوس ءسوز، كوبىك سوزگە ۇيىرلىگىمىز قاپالاندىرادى.

شاعىن عانا دەرەك ابايتانۋشىلاردىڭ الدىندا قىرۋار مىندەتتەردىڭ تۇرعاندىعىن مەگزەيدى.

اراپ ەسپەنبەتوۆ,

 سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى

مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى پەداگوگيكا جوعارى

مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور 

(ماقالا «سەمەي تاڭى» گازەتىنىڭ №65 سانى، 18 تامىز، 2015 جىلى جارىق كوردى.)

Abai.kz