1855 jyly – Abay 10 jasta. Auyl medresesinde Ghabithan molladan 1852-1855 jyldary oqyghan balasyn әkesi Qúnanbay Óskenbayúly Semey qalasyndghy Ahmet Riza medresesine beredi.

         «Abay on jasqa kelgende, әkesi Semey qalasyna әkelip oqugha bergen. Búdan búryn qyrda da biraz oqyghan bolady. Semeydegi alghashqy bergen moldasy Ghabdúljappar degen tatar. Artynan búdan shygharyp Ahmet-Riza moldagha tapsyrghan. Ekeui de meshitte imandyq qylady. Jәne sol meshitterining janynda medrese bolghan. Oqushy shәkirtting kóbi medresede jatyp oqidy. Abaydyng óz betimen oqityn kitaptary arab, parsy, týrik júrttarynyng aqyndary. Odan song sol tilderde jazylghan ertegi, dastan, hissa siyaqty әdebiyet múralary.

Medresede ýshinshi jyl oqyp jýrgen uaqytta, Abay Semey qalasyndaghy «Prihodskoy shkolge» týsip oryssha da oqy bastaghan. Bas-ayaghy ýsh-aq aimen oryssha oquy bitedi. Ýsh jylmen músylmansha oquy dogharylady», - deydi M.Áuezov zertteulerinde.

Ahmet Riza medresesi - HIH ghasyrda Semey qalasynda ornalasqan islamy dәstýrlik oqu orny bolghan. Onda jastargha adami, ruhany jәne tabighy pәnder boyynsha dәrister oqylghan. 1855-1859 jyldary osy medresede Abay dәris alghan. Osy jyldary qúran men ghylym tili – arab tilin, óner tili – parsy, әdeby til – shaghatay tilderin mengerip, shәkirt Abay alghashqy ólenderin jazghan. Al alda ónerge, bilimge qúmarlyq bozbalalyq shaghy, qyzyghy mol jastyq shaghy, «mahabbat qyzyq mol jyldar» túrdy.

         1865-1866 jyldary – Abay 20-21 jasta. 15 jasynda by Alshynbay Tilenshiúlynyng nemere qyzy Dildәgha ýilenedi. 1861 jyly túnghyshy Aqylbay (1861-1904), 1863 jyly qyzy Gýlbadan (1863-1932), 1866 jyly úly Ákimbay (Hakimbay) (1866-1873) dýniyege keledi. Jiyrma bir jastaghy Abay ýsh balanyng әkesi.

1865 jyldan bastap bolystyq qyzmeti bastalady: shilde aiynda kezekten tys bolystyq saylauda Kýshik Tobyqty bolysyna bolystyqqa aghasy Qúdayberdi Qúnanbaev, oghan kandidat bolyp Abay saylanady. 1866 jyly sәuir aiynda aghasy qaytys boldy. Qúdayberdi qaytys bolghannan keyin Kýshik Tobyqty eline bolystyq qyzmet atqarady. Sonymen, 1866-1868 jyldary Abay Kýshik Tobyqty bolysynyng upraviyteli bolady. Arhivterde osy jyldary bolystyqty atqarghan Abay Qúnanbayúly qol qoyghan qújattar jetkilikti:

1. 1866 jyly 11 mausym – Abay qol qoyghan Raport (arhiv deregi: Omby qalasyna qazaq balalaryn oryssha oqytu ýshin arnayy ashylghan mektepke kópshilik ortasynan Baymúsa Tәnirberdin degen balany jiberu turaly).
2. 1866 jyly 13 shilde – Abay Kýshik Tobyqty bolysy retinde «Delo ob ukochevaniy kazahov roda Urus-Korjau Kuchuk  Tobuklinskoy volosty Kuttukbaeva y drugih v  Baydjigitovskie volostiy» degen Raport jazghan.
3.  1866 jyly 29 qarasha – Abay bolys retinde Raportqa qol qoyghan (arhiv deregi: qazaq әieli Kuzenova jas balasymen Kýshik Tobyqty bolysynan Miyaly qystaghyna kóshkeni turaly) jәne t.b.

        1875-1876 jyldary – Abay 30-31 jasta. Búl jyldar Abaydyng býkil bolystyq qyzmetinin, jeke basynyng eng kýrdeli kezeni bolyp tabylady. Búdan bir jyl búryn 1874 jyly әkesi Qúnanbaydy Mekkege qajylyq sapargha shygharyp salady. «Abay ózi basqaryp Mekke jaqtyng jolyn, jónin jazyp berip jәne auyzsha úqtyryp jiberedi» - deydi Árham Kәkitayúly esteliginde.

       1875 jyly Áygerimdi (shyn esimi – Shýkiman) (1856-1919) kezdestirip ýilenedi. 1876 jyly Áygerimnen túnghysh balasy Turaghúl (1876-1934) dýniyege keledi. Osy jyly Abay Qonyr-Kókshe eline bolys bolyp saylanady. Abay bolys bolghangha deyin búl elde aitys, tartys, dau kýshti bolypty. Semeyding uezdik basqarmasy resmy rapotynda: «Tobyqtynyng Qonyr-Kókshe bolysynda birde-bir bolys dúrys qyzmet atqara almay jiyi-jii týse berdi. 1872 jyldan 1874 jylgha deyin búl elde bes bolys auysty... Bolys halqy Qúnanbaevty dausyz birauyzdan bolys saylady. Búryn Qonyr-Kókshe bolysynda eriksiz alynyp jatatyn barymta, ulanghan dau, janjal, neshe týrli qylmystar men kisi óltiru tyiylyp, el ishinde tynyshtyq ornay bastady. Osynyng barlyghy Qúnanbaevtyng bedeldiginen boldy»,- dep jazady. Osy bolysta Abay ózgelerden erekshe is kórsetip halyqqa syiymdy bolady.  Aqynnyng ýsh jyldyqqa (1876-1878) bolys bolghandyghyn dәleldeytin birneshe arhiv derekterine toqtalayyq:

1.  1876 jyly Qonyr-Kókshe elining statistikalyq mәlimdemelerin kórsetip, bolys retinde qol qoyghan;
2. 1876 jyly 6 jeltoqsanda – Semey uezi bolystary orys-týrik soghysyna baylanysty qazaq elin patsha ýkimetine qarjylay kómek beruge, moralidyq jaghynan qoldau kórsetuge Ýndeu jazghan. Abay Qonyr-Kókshe elining bolysy retinde qol qoyghan;
3. 1876 jyly – Abay «III-shi razryadty kaftanmen» marapattalady;
4. 1876 jyly 21 qyrkýiek - Ýzikbay Bóribaevtyng jalghan aryzymen Abaydyng ýstinen Semeyding úlyqtary tergeu isin qozghaydy. Osy tergeu isi úly aqyndy aldaghy jyldarda kóp әurege salady.

           1885-1886 jyldary – Abay 40-41 jasta. Naghyz tolysqan, azamat esebinde eseyip, kemeline kelgen shaghy. Búdan búryn ol birneshe jyl biy-bolystyq qyzmetter atqaryp, el basqaru isine de tәjirbie jinaqtaghan, músylmansha ghana emes, oryssha da sauatty, baytaq júrtqa da, әkimderge de aty mәlim qúrmetti azamat. Otbasylyq jaghdayy: Didәdәn 6 balasy, Áygerimnen 2 balasy bar. 17 jasynda túnghyshy Aqylbay ýilenip, Abaydyng 1879 jyly Álimqúl, 1881 jyly Áubәkir, 1884 jyly Saghadat, 1885 jyly Bәkizat atty nemereleri dýniyege keledi. 1886 jyly әkesi Qúnanbay qaytys bolady.

Búl jyldar Abaydyng shygharmashylyq qyzmeti men onyng biylik qyzmetine de erekshe iz qaldyrghan aituly kezeng bolyp tabylady. «40 jastan asqan songhy Abay, bizge bir Abay emes, eki Abay bolyp ketedi. Bireui: ómirge ýileskisi kelmey, zamannan, ortasynan ozyp shyghyp, synshy, ústaz aqylshy, aqyn-danyshpan bolugha ainalghan Abay da, ekinshisi, kýndegi ómirding betimen elding sózin ústap, búrynghysha partiya tartystyn, biylik әkimshilikting jolyndaghy ru basshy, el mengerushi Abay», - dep jazady M.Áuezov. Al aqynnyng ózi aituynsha «Otyzdyng ishinen bastap Evropa oqymystylarynyng kóp kitaptaryn oqyp, qyryqqa taman kelgen uaqytta, búrynghy dýniyening asty ýstine shyghyp ózgerip: kýn shyghysym kýn batys, kýn batysym kýn shyghys bolyp ketti» - deydi. M.Áuezov kórsetkendey, 1886 jyl Abaydyng naghyz aqyndyqqa shynymen boy berip kóp kónil bóle bastaghanyn bildiredi. Búl jylda 16-17 óleng shygharady jәne orys aqyndary Pushkiyn, Lermontovtan audarmalar jasaydy.

Osy jyldary aqyn ómirinde bolghan eleuli oqighalardyng biri - 1885 jyly mamyr aiynda Semey guberniyasyna qarasty bes oyazdyng biy-bolystary, el biyleushi aqsaqaldary bas qosqan Qaramola jәrmenkesinde tótenshe sezi ótedi. Osynau qújatty qabyldap, bekitushilerding ishinde Abay Qúnanbayúly bolghan. «Semey oblysyna qarasty bes uezding 1885 jyly ótken Shar sezine Abay by emes, Shynghys bolysynyng «Qúrmetti qazaghy» retinde shaqyrylghan. Búghan atalghan sezd qabyldaghan Erejening sonyna jazylghan tizimdegi aty-jóni dәlel bolady. Orayy kelgende aita ketuimiz kerek, «Qúrmetti qazaq» - el úghymyndaghy auyldyng syily aqsaqaly, kez kelgen bedeldi adamy emes, jergilikti әkimshilik tarapynan úsynylyp, Dala gubernatory bekitetin ataq-dәreje. Búl dәreje ókimet aldynda erekshe enbegimen kózge týsken qazaqtargha ghana berilgen» - deydi ghalym Beysenbay Baghaliyev «Abay ómirbayany arhiv derekterinde» atty kitabynda. Osy sezde Abay tóbe by bolyp saylanady da, qazaqtyng jana zang Erejesi (74 bap) qabyldanady.

1885 jyly 21 mausymda – Dala general-gubernatorynyng kanselyariyasyn basqarushy V.Losevskiy «O prekrasheniy sledstviya nad volostnym upraviytelem Kunanbaevym y Aybaeva y predaniy sudu kirgiza Burobaeva za lojnyy donos» degen bayandama jasaydy. Sonymen, 1876 jyly bastalghan Ýzikbay Bóribaev jazghan aryzdy tekseru isi ayaqtalady.

1885 jyly shilde-tamyz ailarynda Shynghys tauyndaghy Abay auylyna aqynnyng orys dosy, sayasy jer audarylghan N.IY.Dolgopolov kelip jatyp qaytady. Abay sol kisi arqyly Semeyding ólketanu muzeyine jәdigerler tapsyrady.

1895 jyly – Abay 50 jasta. Áygerimnen ýshinshi balasy Izkәiil (Zikesh) (1895-1929) dýniyege keledi. Abay 9 balanyng әkesi jәne 8 nemere sýiip otyrghan ata.

1891 jyly inisi Ospan qaytys bolady. Búl aqyn kórgen qatty auyr qazanyng biri boldy. Inisining qazasynan keyin osy kýnge deyin bolghan tartystyng әlegi Abaydyng jeke basyna týsedi. Búl jyldary aqyn Shynghys bolysyn basqarady. «Prikaz Voennogo Gubernatora Semipalatinskoy oblasty Sentyabrya 11 dnya 1893 goda» degen búiryq sol jyly gazette basylghan. Osy arhiv deregi Turaghúldyng esteligindegi myna joldardy dәleldeydi: «1893 jyly saylauda, bayaghy Orazbay men Kýntu taghy da biri Búghylygha, biri Múqyrgha shyghyp, qalghan eldi ózing ie bolyp qayyryp almasang bolmaydy dep halyq aqsaqaldary mening әkemdi bolystyqqa saylaghan», - deydi. Yaghni, 1893-1896 jyldary Abay Shynghys bolysyna upraviyteli bolyp saylanghan. 

1895 jyly 15 qarashada Abay taghy bir auyr qaza kóredi. Aqynnyng bilimdi, talantty balasy Ábdirahman 27 jasynda Tashkentte qaytys bolady, sýiegi elge әkelinip Aqshoqygha jerlenedi. Onyng qayghysy aqyngha qatty batady, egilip kóp óleng jazady. Osy jyly jazghan 18 ólenderining 10-ny Ábdirahmangha arnalghan.

 «Áriyne, búl uaqyttarda Abay teren, danalyqpen tolghaytyn aqynnyng ózi bolghan. Syrtqy ómirding u qosyp tartyp jatqan sybaghasy bar. Óz ishinde, qalyptanyp tolghan synshy aqyldyn, búny tabynan úzatyp әketetin jalghyzdyghy bar. Onyng ýstine, janyna sýienish sanap, tirshiligine júbanysh qylghan sýiikti jandarynyng ólimi bar. Osynyng bәri jinalghan song bar sotqarmen alysyp jýrse de, Abay ólendi óz jýregining tynysy siyaqty qylyp alghan. Sondyqtan Lermontovtay aqyndardyng ólenderin qazaqshagha audarsa, sol sózderdi qúr ghana syrtqy kelisimin sýigendikten audarmaydy. Barlyghyn da óz jýregine týsinikti, óz haline janasatyn, ózining әleumettik mún-armanyna tap keletin jәne óz qiyalyna ýilesetin, erekshe bir jaqyndyghy bolghandyqtan audarady», - dep jazady M.Áuezov. 1895 jyly Lermontovtan 2 audarma jasaghan.

 Aldaghy jyldarda úly aqyn qalamynan shyghatyn qanshama ólenderi men poemalary, audarmalary men qara sózderi bar, alda qanshama aqyn basynan keshetin ómir shyndyghy jatyr.

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Múhtar Áuezov. Abay Qúnanbaev. Maqalalar men zertteuler. –Almaty: «Ghalym», 1967;
2. Abay Qúnanbaev. Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy. – Almaty: «Jazushy», 2005, I-II tomdary;
3. Abay Qúnanbaev. Shygharmalarynyng bir tomdyq tolyq jinaghy. –Almaty: QMKÁB, 1961;
4. Beysenbay Bayghaliyev. Abay ómirbayany arhiv derekterinde. –Almaty: «Arys», 2001;
5. Turaghúl Abayúly. Ákem Abay turaly. /Abay turaly estelikter.Abay múrajayynyng kitaphanasy. –Semey, 2010;
6. Múzdybay Beysenbaev. Abay jәne onyng zamany. –Almaty: «Jazushy», 1988;
7. Abay qoryq-múrajayy qoryndaghy arhiv materialdary.

MÚHAMEDOVA MARJAN BIRJANQYZY

Abaydyng memlekettik tarihiy-mәdeniy

 jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyn

 jetekshi ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz