1855 جىلى – اباي 10 جاستا. اۋىل مەدرەسەسىندە عابيتحان موللادان 1852-1855 جىلدارى وقىعان بالاسىن اكەسى قۇنانباي وسكەنبايۇلى سەمەي قالاسىندعى احمەت ريزا مەدرەسەسىنە بەرەدى.

         «اباي ون جاسقا كەلگەندە، اكەسى سەمەي قالاسىنا اكەلىپ وقۋعا بەرگەن. بۇدان بۇرىن قىردا دا ءبىراز وقىعان بولادى. سەمەيدەگى العاشقى بەرگەن مولداسى عابدۇلجاپپار دەگەن تاتار. ارتىنان بۇدان شىعارىپ احمەت-ريزا مولداعا تاپسىرعان. ەكەۋى دە مەشىتتە يماندىق قىلادى. جانە سول مەشىتتەرىنىڭ جانىندا مەدرەسە بولعان. وقۋشى شاكىرتتىڭ كوبى مەدرەسەدە جاتىپ وقيدى. ابايدىڭ ءوز بەتىمەن وقيتىن كىتاپتارى اراب، پارسى، تۇرىك جۇرتتارىنىڭ اقىندارى. ودان سوڭ سول تىلدەردە جازىلعان ەرتەگى، داستان، حيسسا سياقتى ادەبيەت مۇرالارى.

مەدرەسەدە ءۇشىنشى جىل وقىپ جۇرگەن ۋاقىتتا، اباي سەمەي قالاسىنداعى «پريحودسكوي شكولگە» ءتۇسىپ ورىسشا دا وقي باستاعان. باس-اياعى ءۇش-اق ايمەن ورىسشا وقۋى بىتەدى. ءۇش جىلمەن مۇسىلمانشا وقۋى دوعارىلادى»، - دەيدى م.اۋەزوۆ زەرتتەۋلەرىندە.

احمەت ريزا مەدرەسەسى - ءحىح عاسىردا سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان يسلامي داستۇرلىك وقۋ ورنى بولعان. وندا جاستارعا ادامي، رۋحاني جانە تابيعي پاندەر بويىنشا دارىستەر وقىلعان. 1855-1859 جىلدارى وسى مەدرەسەدە اباي ءدارىس العان. وسى جىلدارى قۇران مەن عىلىم ءتىلى – اراب ءتىلىن، ونەر ءتىلى – پارسى، ادەبي ءتىل – شاعاتاي تىلدەرىن مەڭگەرىپ، شاكىرت اباي العاشقى ولەڭدەرىن جازعان. ال الدا ونەرگە، بىلىمگە قۇمارلىق بوزبالالىق شاعى، قىزىعى مول جاستىق شاعى، «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» تۇردى.

         1865-1866 جىلدارى – اباي 20-21 جاستا. 15 جاسىندا بي الشىنباي تىلەنشىۇلىنىڭ نەمەرە قىزى دىلداعا ۇيلەنەدى. 1861 جىلى تۇڭعىشى اقىلباي (1861-1904), 1863 جىلى قىزى گۇلبادان (1863-1932), 1866 جىلى ۇلى اكىمباي (حاكىمباي) (1866-1873) دۇنيەگە كەلەدى. جيىرما ءبىر جاستاعى اباي ءۇش بالانىڭ اكەسى.

1865 جىلدان باستاپ بولىستىق قىزمەتى باستالادى: شىلدە ايىندا كەزەكتەن تىس بولىستىق سايلاۋدا كۇشىك توبىقتى بولىسىنا بولىستىققا اعاسى قۇدايبەردى قۇنانباەۆ، وعان كانديدات بولىپ اباي سايلانادى. 1866 جىلى ءساۋىر ايىندا اعاسى قايتىس بولدى. قۇدايبەردى قايتىس بولعاننان كەيىن كۇشىك توبىقتى ەلىنە بولىستىق قىزمەت اتقارادى. سونىمەن، 1866-1868 جىلدارى اباي كۇشىك توبىقتى بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى بولادى. ارحيۆتەردە وسى جىلدارى بولىستىقتى اتقارعان اباي قۇنانبايۇلى قول قويعان قۇجاتتار جەتكىلىكتى:

1. 1866 جىلى 11 ماۋسىم – اباي قول قويعان راپورت (ارحيۆ دەرەگى: ومبى قالاسىنا قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتۋ ءۇشىن ارنايى اشىلعان مەكتەپكە كوپشىلىك ورتاسىنان بايمۇسا تاڭىربەردين دەگەن بالانى جىبەرۋ تۋرالى).
2. 1866 جىلى 13 شىلدە – اباي كۇشىك توبىقتى بولىسى رەتىندە «دەلو وب ۋكوچەۆاني كازاحوۆ رودا ۋرۋس-كورجاۋ كۋچۋك  توبۋكلينسكوي ۆولوستي كۋتتۋكباەۆا ي درۋگيح ۆ  بايدجيگيتوۆسكيە ۆولوستي» دەگەن راپورت جازعان.
3.  1866 جىلى 29 قاراشا – اباي بولىس رەتىندە راپورتقا قول قويعان (ارحيۆ دەرەگى: قازاق ايەلى كۋزەنوۆا جاس بالاسىمەن كۇشىك توبىقتى بولىسىنان ميالى قىستاعىنا كوشكەنى تۋرالى) جانە ت.ب.

        1875-1876 جىلدارى – اباي 30-31 جاستا. بۇل جىلدار ابايدىڭ بۇكىل بولىستىق قىزمەتىنىڭ، جەكە باسىنىڭ ەڭ كۇردەلى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. بۇدان ءبىر جىل بۇرىن 1874 جىلى اكەسى قۇنانبايدى مەككەگە قاجىلىق ساپارعا شىعارىپ سالادى. «اباي ءوزى باسقارىپ مەككە جاقتىڭ جولىن، ءجونىن جازىپ بەرىپ جانە اۋىزشا ۇقتىرىپ جىبەرەدى» - دەيدى ءارحام كاكىتايۇلى ەستەلىگىندە.

       1875 جىلى ايگەرىمدى (شىن ەسىمى – شۇكىمان) (1856-1919) كەزدەستىرىپ ۇيلەنەدى. 1876 جىلى ايگەرىمنەن تۇڭعىش بالاسى تۋراعۇل (1876-1934) دۇنيەگە كەلەدى. وسى جىلى اباي قوڭىر-كوكشە ەلىنە بولىس بولىپ سايلانادى. اباي بولىس بولعانعا دەيىن بۇل ەلدە ايتىس، تارتىس، داۋ كۇشتى بولىپتى. سەمەيدىڭ ۋەزدىك باسقارماسى رەسمي راپوتىندا: «توبىقتىنىڭ قوڭىر-كوكشە بولىسىندا بىردە-ءبىر بولىس دۇرىس قىزمەت اتقارا الماي ءجيى-ءجيى تۇسە بەردى. 1872 جىلدان 1874 جىلعا دەيىن بۇل ەلدە بەس بولىس اۋىستى... بولىس حالقى قۇنانباەۆتى داۋسىز ءبىراۋىزدان بولىس سايلادى. بۇرىن قوڭىر-كوكشە بولىسىندا ەرىكسىز الىنىپ جاتاتىن بارىمتا، ۋلانعان داۋ، جانجال، نەشە ءتۇرلى قىلمىستار مەن كىسى ءولتىرۋ تىيىلىپ، ەل ىشىندە تىنىشتىق ورناي باستادى. وسىنىڭ بارلىعى قۇنانباەۆتىڭ بەدەلدىگىنەن بولدى»،- دەپ جازادى. وسى بولىستا اباي وزگەلەردەن ەرەكشە ءىس كورسەتىپ حالىققا سىيىمدى بولادى.  اقىننىڭ ءۇش جىلدىققا (1876-1878) بولىس بولعاندىعىن دالەلدەيتىن بىرنەشە ارحيۆ دەرەكتەرىنە توقتالايىق:

1.  1876 جىلى قوڭىر-كوكشە ەلىنىڭ ستاتيستيكالىق مالىمدەمەلەرىن كورسەتىپ، بولىس رەتىندە قول قويعان;
2. 1876 جىلى 6 جەلتوقساندا – سەمەي ۋەزى بولىستارى ورىس-تۇرىك سوعىسىنا بايلانىستى قازاق ەلىن پاتشا ۇكىمەتىنە قارجىلاي كومەك بەرۋگە، مورالدىق جاعىنان قولداۋ كورسەتۋگە ۇندەۋ جازعان. اباي قوڭىر-كوكشە ەلىنىڭ بولىسى رەتىندە قول قويعان;
3. 1876 جىلى – اباي ء«ىىى-ءشى رازريادتى كافتانمەن» ماراپاتتالادى;
4. 1876 جىلى 21 قىركۇيەك - ۇزىكباي بورىباەۆتىڭ جالعان ارىزىمەن ابايدىڭ ۇستىنەن سەمەيدىڭ ۇلىقتارى تەرگەۋ ءىسىن قوزعايدى. وسى تەرگەۋ ءىسى ۇلى اقىندى الداعى جىلداردا كوپ اۋرەگە سالادى.

           1885-1886 جىلدارى – اباي 40-41 جاستا. ناعىز تولىسقان، ازامات ەسەبىندە ەسەيىپ، كەمەلىنە كەلگەن شاعى. بۇدان بۇرىن ول بىرنەشە جىل بي-بولىستىق قىزمەتتەر اتقارىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە دە تاجىربيە جيناقتاعان، مۇسىلمانشا عانا ەمەس، ورىسشا دا ساۋاتتى، بايتاق جۇرتقا دا، اكىمدەرگە دە اتى ءمالىم قۇرمەتتى ازامات. وتباسىلىق جاعدايى: ءدىدادان 6 بالاسى، ايگەرىمنەن 2 بالاسى بار. 17 جاسىندا تۇڭعىشى اقىلباي ۇيلەنىپ، ابايدىڭ 1879 جىلى الىمقۇل، 1881 جىلى اۋباكىر، 1884 جىلى ساعادات، 1885 جىلى باكيزات اتتى نەمەرەلەرى دۇنيەگە كەلەدى. 1886 جىلى اكەسى قۇنانباي قايتىس بولادى.

بۇل جىلدار ابايدىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتى مەن ونىڭ بيلىك قىزمەتىنە دە ەرەكشە ءىز قالدىرعان ايتۋلى كەزەڭ بولىپ تابىلادى. «40 جاستان اسقان سوڭعى اباي، بىزگە ءبىر اباي ەمەس، ەكى اباي بولىپ كەتەدى. بىرەۋى: ومىرگە ۇيلەسكىسى كەلمەي، زاماننان، ورتاسىنان وزىپ شىعىپ، سىنشى، ۇستاز اقىلشى، اقىن-دانىشپان بولۋعا اينالعان اباي دا، ەكىنشىسى، كۇندەگى ءومىردىڭ بەتىمەن ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاپ، بۇرىنعىشا پارتيا تارتىستىڭ، بيلىك اكىمشىلىكتىڭ جولىنداعى رۋ باسشى، ەل مەڭگەرۋشى اباي»، - دەپ جازادى م.اۋەزوۆ. ال اقىننىڭ ءوزى ايتۋىنشا «وتىزدىڭ ىشىنەن باستاپ ەۆروپا وقىمىستىلارىنىڭ كوپ كىتاپتارىن وقىپ، قىرىققا تامان كەلگەن ۋاقىتتا، بۇرىنعى دۇنيەنىڭ استى ۇستىنە شىعىپ وزگەرىپ: كۇن شىعىسىم كۇن باتىس، كۇن باتىسىم كۇن شىعىس بولىپ كەتتى» - دەيدى. م.اۋەزوۆ كورسەتكەندەي، 1886 جىل ابايدىڭ ناعىز اقىندىققا شىنىمەن بوي بەرىپ كوپ كوڭىل بولە باستاعانىن بىلدىرەدى. بۇل جىلدا 16-17 ولەڭ شىعارادى جانە ورىس اقىندارى پۋشكين، لەرمونتوۆتان اۋدارمالار جاسايدى.

وسى جىلدارى اقىن ومىرىندە بولعان ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى - 1885 جىلى مامىر ايىندا سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بەس ويازدىڭ بي-بولىستارى، ەل بيلەۋشى اقساقالدارى باس قوسقان قارامولا جارمەڭكەسىندە توتەنشە سەزى وتەدى. وسىناۋ قۇجاتتى قابىلداپ، بەكىتۋشىلەردىڭ ىشىندە اباي قۇنانبايۇلى بولعان. «سەمەي وبلىسىنا قاراستى بەس ۋەزدىڭ 1885 جىلى وتكەن شار سەزىنە اباي بي ەمەس، شىڭعىس بولىسىنىڭ «قۇرمەتتى قازاعى» رەتىندە شاقىرىلعان. بۇعان اتالعان سەزد قابىلداعان ەرەجەنىڭ سوڭىنا جازىلعان تىزىمدەگى اتى-ءجونى دالەل بولادى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، «قۇرمەتتى قازاق» - ەل ۇعىمىنداعى اۋىلدىڭ سىيلى اقساقالى، كەز كەلگەن بەدەلدى ادامى ەمەس، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان ۇسىنىلىپ، دالا گۋبەرناتورى بەكىتەتىن اتاق-دارەجە. بۇل دارەجە وكىمەت الدىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاقتارعا عانا بەرىلگەن» - دەيدى عالىم بەيسەنباي باعاليەۆ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» اتتى كىتابىندا. وسى سەزدە اباي توبە بي بولىپ سايلانادى دا، قازاقتىڭ جاڭا زاڭ ەرەجەسى (74 باپ) قابىلدانادى.

1885 جىلى 21 ماۋسىمدا – دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كانتسەليارياسىن باسقارۋشى ۆ.لوسەۆسكي «و پرەكراششەني سلەدستۆيا ناد ۆولوستنىم ۋپراۆيتەلەم كۋنانباەۆىم ي ايۋباەۆا ي پرەداني سۋدۋ كيرگيزا بۋروباەۆا زا لوجنىي دونوس» دەگەن بايانداما جاسايدى. سونىمەن، 1876 جىلى باستالعان ۇزىكباي بورىباەۆ جازعان ارىزدى تەكسەرۋ ءىسى اياقتالادى.

1885 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىندا شىڭعىس تاۋىنداعى اباي اۋىلىنا اقىننىڭ ورىس دوسى، ساياسي جەر اۋدارىلعان ن.ي.دولگوپولوۆ كەلىپ جاتىپ قايتادى. اباي سول كىسى ارقىلى سەمەيدىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە جادىگەرلەر تاپسىرادى.

1895 جىلى – اباي 50 جاستا. ايگەرىمنەن ءۇشىنشى بالاسى ىزكايىل (زىكەش) (1895-1929) دۇنيەگە كەلەدى. اباي 9 بالانىڭ اكەسى جانە 8 نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان اتا.

1891 جىلى ءىنىسى وسپان قايتىس بولادى. بۇل اقىن كورگەن قاتتى اۋىر قازانىڭ ءبىرى بولدى. ءىنىسىنىڭ قازاسىنان كەيىن وسى كۇنگە دەيىن بولعان تارتىستىڭ الەگى ابايدىڭ جەكە باسىنا تۇسەدى. بۇل جىلدارى اقىن شىڭعىس بولىسىن باسقارادى. «پريكاز ۆوەننوگو گۋبەرناتورا سەميپالاتينسكوي وبلاستي سەنتيابريا 11 دنيا 1893 گودا» دەگەن بۇيرىق سول جىلى گازەتتە باسىلعان. وسى ارحيۆ دەرەگى تۋراعۇلدىڭ ەستەلىگىندەگى مىنا جولداردى دالەلدەيدى: «1893 جىلى سايلاۋدا، باياعى ورازباي مەن كۇنتۋ تاعى دا ءبىرى بۇعىلىعا، ءبىرى مۇقىرعا شىعىپ، قالعان ەلدى ءوزىڭ يە بولىپ قايىرىپ الماساڭ بولمايدى دەپ حالىق اقساقالدارى مەنىڭ اكەمدى بولىستىققا سايلاعان»، - دەيدى. ياعني، 1893-1896 جىلدارى اباي شىڭعىس بولىسىنا ۋپراۆيتەل بولىپ سايلانعان. 

1895 جىلى 15 قاراشادا اباي تاعى ءبىر اۋىر قازا كورەدى. اقىننىڭ ءبىلىمدى، تالانتتى بالاسى ءابدىراحمان 27 جاسىندا تاشكەنتتە قايتىس بولادى، سۇيەگى ەلگە اكەلىنىپ اقشوقىعا جەرلەنەدى. ونىڭ قايعىسى اقىنعا قاتتى باتادى، ەگىلىپ كوپ ولەڭ جازادى. وسى جىلى جازعان 18 ولەڭدەرىنىڭ 10-نى ابدىراحمانعا ارنالعان.

 «ارينە، بۇل ۋاقىتتاردا اباي تەرەڭ، دانالىقپەن تولعايتىن اقىننىڭ ءوزى بولعان. سىرتقى ءومىردىڭ ۋ قوسىپ تارتىپ جاتقان سىباعاسى بار. ءوز ىشىندە، قالىپتانىپ تولعان سىنشى اقىلدىڭ، بۇنى تابىنان ۇزاتىپ اكەتەتىن جالعىزدىعى بار. ونىڭ ۇستىنە، جانىنا سۇيەنىش ساناپ، تىرشىلىگىنە جۇبانىش قىلعان سۇيىكتى جاندارىنىڭ ءولىمى بار. وسىنىڭ ءبارى جينالعان سوڭ بار سوتقارمەن الىسىپ جۇرسە دە، اباي ولەڭدى ءوز جۇرەگىنىڭ تىنىسى سياقتى قىلىپ العان. سوندىقتان لەرمونتوۆتاي اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن قازاقشاعا اۋدارسا، سول سوزدەردى قۇر عانا سىرتقى كەلىسىمىن سۇيگەندىكتەن اۋدارمايدى. بارلىعىن دا ءوز جۇرەگىنە تۇسىنىكتى، ءوز حالىنە جاناساتىن، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك مۇڭ-ارمانىنا تاپ كەلەتىن جانە ءوز قيالىنا ۇيلەسەتىن، ەرەكشە ءبىر جاقىندىعى بولعاندىقتان اۋدارادى»، - دەپ جازادى م.اۋەزوۆ. 1895 جىلى لەرمونتوۆتان 2 اۋدارما جاساعان.

 الداعى جىلداردا ۇلى اقىن قالامىنان شىعاتىن قانشاما ولەڭدەرى مەن پوەمالارى، اۋدارمالارى مەن قارا سوزدەرى بار، الدا قانشاما اقىن باسىنان كەشەتىن ءومىر شىندىعى جاتىر.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. مۇحتار اۋەزوۆ. اباي قۇنانباەۆ. ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر. –الماتى: «عالىم»، 1967;
2. اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى: «جازۋشى»، 2005, ءى-ءىى تومدارى;
3. اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. –الماتى: قمكاب، 1961;
4. بەيسەنباي بايعاليەۆ. اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە. –الماتى: «ارىس»، 2001;
5. تۋراعۇل ابايۇلى. اكەم اباي تۋرالى. /اباي تۋرالى ەستەلىكتەر.اباي مۇراجايىنىڭ كىتاپحاناسى. –سەمەي، 2010;
6. مۇزدىباي بەيسەنباەۆ. اباي جانە ونىڭ زامانى. –الماتى: «جازۋشى»، 1988;
7. اباي قورىق-مۇراجايى قورىنداعى ارحيۆ ماتەريالدارى.

مۇحامەدوۆا مارجان بىرجانقىزى

ابايدىڭ مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني

 جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ

 جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz