Naq qazir bizding Ýkimetting negizgi mindetterining biri – agroónerkәsipti, onyng ishinde mal sharuashylyghy salasyn keshendi týrde damytu bolyp túr.
Jalpy, Ýkimetting «Mal sharuashylyghyn damytpay, ekonomikamyzdy órkendete almaymyz» dep ýn qatuy múng eken, elimizdegi iygi jaqsylardyng da nazary osy salagha aua bastady. Býginde babyn kelistirgenderding deni mal basyn kóbeytudi jón sanap-aq jýr.

Naq qazir bizding Ýkimetting negizgi mindetterining biri – agroónerkәsipti, onyng ishinde mal sharuashylyghy salasyn keshendi týrde damytu bolyp túr.
Jalpy, Ýkimetting «Mal sharuashylyghyn damytpay, ekonomikamyzdy órkendete almaymyz» dep ýn qatuy múng eken, elimizdegi iygi jaqsylardyng da nazary osy salagha aua bastady. Býginde babyn kelistirgenderding deni mal basyn kóbeytudi jón sanap-aq jýr.

Álqissa…
Áytse de qazir kenestik kezendegidey mal basyn josparlap kóbeytuding auyly kelmeske ketken. Qazirde sonau 30-jyldardan beri ózindik qúnyn tómendetpegen qazaqtyng edilbay qoyy, qylshyqty qoyy, biyazy jýndi qoylarynyng túqymy úsaqtalyp, órisimiz tarylyp, asyl túqymdy mal aludyng tetigin taba almay jýrgenimiz jasyryn emes. Al Gollandiya, Germaniya, Norvegiya, Avstraliya tәrizdi elder mal basyn asyldandyryp, halyqaralyq veterinariya úiymynyng aldynda bedel jinap ýlgergeli qashan?! Osyndayda «ejelden mal ósiru qanynda bar mal baqqan qazaqtyng joghary mejeden kórine almauyna ne sebep?» degen saual eriksiz tuyndaydy.
Ras, biz naryqtyq qaghidattardy alghash kónilge týie bastaghan tústa Avstraliyadan, Angliyadan asyl túqymdy qoshqarlar aldyryp, asyldandyru arqyly mal basyn kóbeytpekshi boldyq. Biraq úshaqpen aldyryp, «úshpaqqa shygharady» degen sol qoshqarlar ýmitimizdi aqtamady. «Aqyr sonynda avstraliyalyq qoshqarlar qazaqy ortagha beyimdele almady. Olardy qazaqy qoylarmen budandastyrghanda jaqsy nәtiyje bermedi» degen pikirler qaulap qoya berdi. Sóitip, mal basyn asyldandyruda joly bolghandardyng sany bolar-bolmashy kórsetkishke ghana jetti.
Ne isteu kerek?
Al endi bolashaqta búl problemalar ózindik sheshimin tabu ýshin nendey sharalar qoldanghan jón?
Songhy uaqytta osy mal basyn asyldandyrugha qatysty elimizding genetikteri «1999-2000 jyldardaghyday shetelden asyl túqymdy maldyng ózin aldyrghannan góri olardyng múzdatylghan embriondaryn alu arzan әri óte tiyimdi» degendi jii qauzap jýr. Mamandardyng esebinshe, ózge elding asyl túqymdy bir qoshqary 3000 dollardy qúraydy. Al olardyng embriondaryn satyp alu búdan әldeqayda arzan. Sondyqtan shetelden qoshqar tasyp әure bolghansha, olardyng qatyrylghan embriondaryn әkelu әldeqayda tiyimdi.
Búl rette Eksperiymentaldy biologiyalyq ghylymiy-zertteu institutynyng diyrektory Mәken Toyshybekov bylay deydi:
– Logikalyq týrde oilap qarasaq, búl úsynystardyng jany bar. Biz osy әdisti óz institutymyzda tәjiriybemizde qoldanyp kórdik. Shýkir, múzdatylghan embriondarynan túqym alu ýrdisining nәtiyjesi ontayly boldy. Sol asyl túqymdy aghylshyn qoshqarlarynyng embriondaryn alyp, olardy edilbay qoyyna salyp kórdik. Nәtiyjesinde qazaqy ortagha beyimdelgen sapaly túqym alugha mýmkindik tudy. Biz osy әdis arqyly býginde 52 qozy alyp otyrmyz. Asyl túqymdy maldy kóbeytude taptyrmaytyn әdis. Sondyqtan mal basyn asyldandyruda ony terendete bilgenimiz jón, – deydi.
Jalpy, mamandar asyl túqymdy qoshqarlardyng ózin emes, embriondaryn elge әkelu birqatar tabys әkeletinine senimdi. Osy rette elimizdegi Mal sharuashylyghy institutynyng mamandary da bylay dep pikir bildirdi:
a) Birinshiden, úshaqpen mal basyn tasyghannan, embriondar әkelgen әldeqayda tiyimdi jәne shyghyny az;
ә) Ekinshiden, embriondardy edilbay qoyynyng jatyryna kóptep salu arqyly egizdetip tól alugha mýmkindik bar;
v) Eger búl tәsildi tereninen jetildire alsaq, uaqyt óte kele qoydy klondau әdisin de mengeruge mýmkindik tumaq.
g) Búl әdis arqyly ghylymnyng әleuetin kóteruge de bolady. Eger ghylymy túrghyda zerttey alsaq, maldyng embriondaryn zertteu arqyly adam aghzasynda bolatyn auytqular men ózgeristerdi de súryptap, elekten ótkizuge bolady.
Mine, mamandardyng payymdauynsha, elge asyl túqymdy maldardyng embriondaryn әkelip, isting ebin taba bilsek, birshama mәselening týiini sheshiler edi.
Ne kedergi?
Al endi osy isting ontayly baghytqa bet búruyna ne kedergi? Búl jayynda Mal sharuashylyghy jәne veterinariya institutynyng bas mamany Marhabat Batyrhanov:
– Maldy asyldandyrudyng birinshi satysy tehnologiyalyq joba arqyly jýredi. Búl tәjiriybemen qatar minsiz tehnologiya da qajet ekenin bildirse kerek. Biz byltyrdan beri shetelden asyl túqymdy maldardyng embriondaryn әkelip, ony otandyq mal basymen shaghylystyru arqyly mal sanyn birshama arttyrdyq. Búl jetistikke qolymyz jetkenimen, embriondardyng qúramyn anyqtauda әli de bolsa kibirtiktep jatqan jayymyz bar. Sebebi bizde biotehnologiyalyq qúraldar jaghy әli de bolsa jetispeushilik tanytuda. Negizinen, asyl túqymdy mal aludyng tetigin tereng mengere almay jatqanynyng bir sebebi – biz osy uaqytqa deyin halyqaralyq veterinariya úiymyna mýshe bolugha peyil bildirmedik. Eger biz atalmysh halyqaralyq veterinariya úiymyna der kezinde mýshelikke ótkende shetelden asyl túqymdy mal basyn aldyruda, asyl túqymdy embriondar tasymaldauda, quatty tehnologiyalargha súranys bererde birshama jenildikterge qol jetkizer edik. Bizding mal sharuashylyghy salasyn órkendetudegi bir kemshin túsymyz – osy. Atalghan kedergiler sheshilgende ghana osy saladaghy mәseleler sheshimin tabady, – deydi.
Oysalar
Qalay desek te, qazaq balasy «malym – janymnyng sadaghasy» degen qaghidamen kýn keshti. Jaugershilik zamanynda da órisin taryltpaugha, ózegin taldyrmaugha tyrysqan qazaq balasy mal qadirin úghynghan halyq. Órkeniyettilikke bir taban jaqyndap, damushy elderding qataryna qosyludy kóksegen últymyz auyl sharuashylyghy, sonyng ishinde mal sharuashylyghy salasynyng jóni bólek ekendigin eskerusiz qaldyrmasy anyq. Desek te, biz әli de bolsa kórshilerimizden et-sýt ónimderin «súraudan» jalyqpay kelemiz. Tipti osy osaldyghymyzdyng anysyn baqqan qaysybir kórshilerimiz sapaly-sapasyz ónimderin elimizge toghytyp-aq jatyr. Al búl ýrdis bizge osy salagha degen retteu men baqylaudy nyghayta týsu qajettigin menzeytindey…

Qarlyghash ZARYQQANQYZY
«Alash ainasy» gazeti 27 mamyr 2009 jyl