ناق قازىر ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – اگروونەركاسىپتى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى سالاسىن كەشەندى تۇردە دامىتۋ بولىپ تۇر.
جالپى، ۇكىمەتتىڭ «مال شارۋاشىلىعىن دامىتپاي، ەكونوميكامىزدى وركەندەتە المايمىز» دەپ ءۇن قاتۋى مۇڭ ەكەن، ەلىمىزدەگى يگى جاقسىلاردىڭ دا نازارى وسى سالاعا اۋا باستادى. بۇگىندە بابىن كەلىستىرگەندەردىڭ دەنى مال باسىن كوبەيتۋدى ءجون ساناپ-اق ءجۇر.

ناق قازىر ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – اگروونەركاسىپتى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى سالاسىن كەشەندى تۇردە دامىتۋ بولىپ تۇر.
جالپى، ۇكىمەتتىڭ «مال شارۋاشىلىعىن دامىتپاي، ەكونوميكامىزدى وركەندەتە المايمىز» دەپ ءۇن قاتۋى مۇڭ ەكەن، ەلىمىزدەگى يگى جاقسىلاردىڭ دا نازارى وسى سالاعا اۋا باستادى. بۇگىندە بابىن كەلىستىرگەندەردىڭ دەنى مال باسىن كوبەيتۋدى ءجون ساناپ-اق ءجۇر.

القيسسا…
ايتسە دە قازىر كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي مال باسىن جوسپارلاپ كوبەيتۋدىڭ اۋىلى كەلمەسكە كەتكەن. قازىردە سوناۋ 30-جىلداردان بەرى وزىندىك قۇنىن تومەندەتپەگەن قازاقتىڭ ەدىلباي قويى، قىلشىقتى قويى، بيازى ءجۇندى قويلارىنىڭ تۇقىمى ۇساقتالىپ، ءورىسىمىز تارىلىپ، اسىل تۇقىمدى مال الۋدىڭ تەتىگىن تابا الماي جۇرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. ال گوللانديا، گەرمانيا، نورۆەگيا، اۆستراليا ءتارىزدى ەلدەر مال باسىن اسىلداندىرىپ، حالىقارالىق ۆەتەريناريا ۇيىمىنىڭ الدىندا بەدەل جيناپ ۇلگەرگەلى قاشان؟! وسىندايدا «ەجەلدەن مال ءوسىرۋ قانىندا بار مال باققان قازاقتىڭ جوعارى مەجەدەن كورىنە الماۋىنا نە سەبەپ؟» دەگەن ساۋال ەرىكسىز تۋىندايدى.
راس، ءبىز نارىقتىق قاعيداتتاردى العاش كوڭىلگە تۇيە باستاعان تۇستا اۆستراليادان، انگليادان اسىل تۇقىمدى قوشقارلار الدىرىپ، اسىلداندىرۋ ارقىلى مال باسىن كوبەيتپەكشى بولدىق. بىراق ۇشاقپەن الدىرىپ، «ۇشپاققا شىعارادى» دەگەن سول قوشقارلار ءۇمىتىمىزدى اقتامادى. «اقىر سوڭىندا اۆستراليالىق قوشقارلار قازاقى ورتاعا بەيىمدەلە المادى. ولاردى قازاقى قويلارمەن بۋدانداستىرعاندا جاقسى ناتيجە بەرمەدى» دەگەن پىكىرلەر قاۋلاپ قويا بەردى. ءسويتىپ، مال باسىن اسىلداندىرۋدا جولى بولعانداردىڭ سانى بولار-بولماشى كورسەتكىشكە عانا جەتتى.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ال ەندى بولاشاقتا بۇل پروبلەمالار وزىندىك شەشىمىن تابۋ ءۇشىن نەندەي شارالار قولدانعان ءجون؟
سوڭعى ۋاقىتتا وسى مال باسىن اسىلداندىرۋعا قاتىستى ەلىمىزدىڭ گەنەتيكتەرى «1999-2000 جىلدارداعىداي شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مالدىڭ ءوزىن الدىرعاننان گورى ولاردىڭ مۇزداتىلعان ەمبريوندارىن الۋ ارزان ءارى وتە ءتيىمدى» دەگەندى ءجيى قاۋزاپ ءجۇر. مامانداردىڭ ەسەبىنشە، وزگە ەلدىڭ اسىل تۇقىمدى ءبىر قوشقارى 3000 دوللاردى قۇرايدى. ال ولاردىڭ ەمبريوندارىن ساتىپ الۋ بۇدان الدەقايدا ارزان. سوندىقتان شەتەلدەن قوشقار تاسىپ اۋرە بولعانشا، ولاردىڭ قاتىرىلعان ەمبريوندارىن اكەلۋ الدەقايدا ءتيىمدى.
بۇل رەتتە ەكسپەريمەنتالدى بيولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ماكەن تويشىبەكوۆ بىلاي دەيدى:
– لوگيكالىق تۇردە ويلاپ قاراساق، بۇل ۇسىنىستاردىڭ جانى بار. ءبىز وسى ءادىستى ءوز ينستيتۋتىمىزدا تاجىريبەمىزدە قولدانىپ كوردىك. شۇكىر، مۇزداتىلعان ەمبريوندارىنان تۇقىم الۋ ءۇردىسىنىڭ ناتيجەسى وڭتايلى بولدى. سول اسىل تۇقىمدى اعىلشىن قوشقارلارىنىڭ ەمبريوندارىن الىپ، ولاردى ەدىلباي قويىنا سالىپ كوردىك. ناتيجەسىندە قازاقى ورتاعا بەيىمدەلگەن ساپالى تۇقىم الۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ءبىز وسى ءادىس ارقىلى بۇگىندە 52 قوزى الىپ وتىرمىز. اسىل تۇقىمدى مالدى كوبەيتۋدە تاپتىرمايتىن ءادىس. سوندىقتان مال باسىن اسىلداندىرۋدا ونى تەرەڭدەتە بىلگەنىمىز ءجون، – دەيدى.
جالپى، ماماندار اسىل تۇقىمدى قوشقارلاردىڭ ءوزىن ەمەس، ەمبريوندارىن ەلگە اكەلۋ بىرقاتار تابىس اكەلەتىنىنە سەنىمدى. وسى رەتتە ەلىمىزدەگى مال شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى دا بىلاي دەپ پىكىر ءبىلدىردى:
ا) بىرىنشىدەن، ۇشاقپەن مال باسىن تاسىعاننان، ەمبريوندار اكەلگەن الدەقايدا ءتيىمدى جانە شىعىنى از;
ءا) ەكىنشىدەن، ەمبريونداردى ەدىلباي قويىنىڭ جاتىرىنا كوپتەپ سالۋ ارقىلى ەگىزدەتىپ ءتول الۋعا مۇمكىندىك بار;
ۆ) ەگەر بۇل ءتاسىلدى تەرەڭىنەن جەتىلدىرە الساق، ۋاقىت وتە كەلە قويدى كلونداۋ ءادىسىن دە مەڭگەرۋگە مۇمكىندىك تۋماق.
گ) بۇل ءادىس ارقىلى عىلىمنىڭ الەۋەتىن كوتەرۋگە دە بولادى. ەگەر عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەي الساق، مالدىڭ ەمبريوندارىن زەرتتەۋ ارقىلى ادام اعزاسىندا بولاتىن اۋىتقۋلار مەن وزگەرىستەردى دە سۇرىپتاپ، ەلەكتەن وتكىزۋگە بولادى.
مىنە، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەلگە اسىل تۇقىمدى مالداردىڭ ەمبريوندارىن اكەلىپ، ءىستىڭ ەبىن تابا بىلسەك، ءبىرشاما ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى شەشىلەر ەدى.
نە كەدەرگى؟
ال ەندى وسى ءىستىڭ وڭتايلى باعىتقا بەت بۇرۋىنا نە كەدەرگى؟ بۇل جايىندا مال شارۋاشىلىعى جانە ۆەتەريناريا ينستيتۋتىنىڭ باس مامانى مارحابات باتىرحانوۆ:
– مالدى اسىلداندىرۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسى تەحنولوگيالىق جوبا ارقىلى جۇرەدى. بۇل تاجىريبەمەن قاتار ءمىنسىز تەحنولوگيا دا قاجەت ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. ءبىز بىلتىردان بەرى شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مالداردىڭ ەمبريوندارىن اكەلىپ، ونى وتاندىق مال باسىمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى مال سانىن ءبىرشاما ارتتىردىق. بۇل جەتىستىككە قولىمىز جەتكەنىمەن، ەمبريونداردىڭ قۇرامىن انىقتاۋدا ءالى دە بولسا كىبىرتىكتەپ جاتقان جايىمىز بار. سەبەبى بىزدە بيوتەحنولوگيالىق قۇرالدار جاعى ءالى دە بولسا جەتىسپەۋشىلىك تانىتۋدا. نەگىزىنەن، اسىل تۇقىمدى مال الۋدىڭ تەتىگىن تەرەڭ مەڭگەرە الماي جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى – ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىقارالىق ۆەتەريناريا ۇيىمىنا مۇشە بولۋعا پەيىل بىلدىرمەدىك. ەگەر ءبىز اتالمىش حالىقارالىق ۆەتەريناريا ۇيىمىنا دەر كەزىندە مۇشەلىككە وتكەندە شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مال باسىن الدىرۋدا، اسىل تۇقىمدى ەمبريوندار تاسىمالداۋدا، قۋاتتى تەحنولوگيالارعا سۇرانىس بەرەردە ءبىرشاما جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزەر ەدىك. ءبىزدىڭ مال شارۋاشىلىعى سالاسىن وركەندەتۋدەگى ءبىر كەمشىن تۇسىمىز – وسى. اتالعان كەدەرگىلەر شەشىلگەندە عانا وسى سالاداعى ماسەلەلەر شەشىمىن تابادى، – دەيدى.
ويسالار
قالاي دەسەك تە، قازاق بالاسى «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيدامەن كۇن كەشتى. جاۋگەرشىلىك زامانىندا دا ءورىسىن تارىلتپاۋعا، وزەگىن تالدىرماۋعا تىرىسقان قازاق بالاسى مال قادىرىن ۇعىنعان حالىق. وركەنيەتتىلىككە ءبىر تابان جاقىنداپ، دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى كوكسەگەن ۇلتىمىز اۋىل شارۋاشىلىعى، سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ءجونى بولەك ەكەندىگىن ەسكەرۋسىز قالدىرماسى انىق. دەسەك تە، ءبىز ءالى دە بولسا كورشىلەرىمىزدەن ەت-ءسۇت ونىمدەرىن «سۇراۋدان» جالىقپاي كەلەمىز. ءتىپتى وسى وسالدىعىمىزدىڭ اڭىسىن باققان قايسىبىر كورشىلەرىمىز ساپالى-ساپاسىز ونىمدەرىن ەلىمىزگە توعىتىپ-اق جاتىر. ال بۇل ءۇردىس بىزگە وسى سالاعا دەگەن رەتتەۋ مەن باقىلاۋدى نىعايتا ءتۇسۋ قاجەتتىگىن مەڭزەيتىندەي…

قارلىعاش زارىققانقىزى
«الاش ايناسى» گازەتى 27 مامىر 2009 جىل