Qisyq ósken aghashty dini qatyp, dingegi úzarghan shaghynda qayta týzey almaytyny sekildi jasynan búzyq, ótirikshi, úrlyqqa әues, jalqau, óner-bilim ýirenuge jany pәs, ter tókpey púl tapqandy jón sanaytyn, jatypisher bolyp ósken adamdy eseyip, er jetken shaghynda jónge salu da ekitalay. Tipti, mýmkin emes. Eger bir elding adamdarynda osynday qasiyetsizdik basym bolsa, onday elding bolashaghy da búlynghyr: el ishinde býlik kóbeyedi, elding damuyna enbek etetin adam az bolady, qorghan bolar azamattar da tabylmaydy, basshygha baghynbay, bet-betimen jýrip, birlikten aiyrylady. Al «adam adamgha - qasqyr» degen qaghidany eske alsaq, onday el týbinde kórshi halyqtyng qúlyna ainalady, qúryp joghalady. Búghan tarih betterinen talay mysal tabugha bolady.

Sondyqtan halyqtyng ónerli, sheber, enbekqor, adal, bilimpaz, erjýrek, birlikshil, otansýigish  bolyp qalyptasuyna qalay qol jetkizbek kerek? Eger osy súraqtargha jauap izdegen jan bolsa, sózsiz, týrli halyqtardyng bala tәrbiyeleu әdet-ghúryptaryn zerdeleui kerek bolady. Sebebi, bala - adam bolyp qalyptasady, al adam - últtyng bir bólshegine ainalady, sol últ eldin, memleketting negizin qalaydy. Osy sebepti yqylym zamannan eldi quatty etu isi balanyng tәrbiyesinen bastalghan.

Jer betinde 12 kóne halyq bar eken. Osy arab, qytay, ýndi, parsy, slavyan tektester, afrikalyqtar, aghylshyndar syndy birqatar halyqtarmen qatar týrki halqy túr. Búl alyp imperiyadan enshisin alyp shyqqan әuletter býginde bas-basyna bir-bir el bolyp ketti. Sonyng qara shanyraghyn ústap qalghan, týpki mekenine múrager - qazaq halqy ekeni dausyz. Bizding el әmiri qúrlyqqa tútas jýrgen kóne imperiyanyng әdet-ghúrpy, salt-dәstýri men ruhany baylyghyn da ózine múra etkenin eskersek, qazaqtyng bala tәrbiyesi institutynyng tamyry terende ekenin úghynu qiyn emes. Sondyqtan da ol talay buynnyng sana sýzgisinen ótken, meyilinshe tәjiriybesi bay, talay danyshpan, kemengerler jetildirip, kemeline keltirgen institut sanalady.

Ras, kim-kim de balasyna adam bol deydi, adal bol deydi. Eshkim balasynyng ozbyr, nadan bolyp óskenin qalamaydy. Alayda, mәsele osy aqylyn qalay jetkizdi degenge kelgende tuyndaydy. Mysaly, aramdyq degennen beyhabar bes jasar balagha adal bol deseniz ol ne úghady? Ol qulyq-súmdyqtyng ne ekenin tolyq úghyp bolmaghan jasta bolghandyqtan ne ýshin onday is jasamau kerek ekenin de tolyq týisine almaydy. Osy tústa san ghasyrlar boyy bala tәrbiyesining alghashqy satysyn mýltiksiz jýzege asyryp kele jatqan halyq ertegilerin eriksiz eske alasyz. Ertegi «adal bol» úghymyn balanyng aqyl dengeyine, óz jasyna say «tilde» týsindirip beredi. Mәselen, aqyly tolysqan estiyar adamgha úrlyq jasau zang aldynda - qylmys, qúday aldynda - kýnә ekenin týsindiruge bolady. Ol adamda qylmys jasasam - sottaydy, kýnә jasasam - oghan da jaza bar degen qorqynysh qalyptasady. Osy qorqynysh jamandyqtan tyyady, úzaq uaqyt jamandyqtan tyiylyp jýrgen adamda jaqsy әdet qalyptasady. Jaqsy әdet jaqsy qasiyetke ainalady.

Al baghanaghy bes jasar bala neden qorqu kerek? Onda iman da, qúqyqtyq tanym da qalyptaspaghan. Al qorqynysh joq bolghan jaghdayda tyiylu, jamandyqtan boydy aulaq salu qiyngha soghady. Osy tústa ertegilerdegi tyishy, qorqynysh úyalatushy beyne kómekke keledi. Ol  - jalmauyz kempir, jeztyrnaq, mystan kempir, bolmasa saqaly bir tútam, boyy qyryq tútam shal.  

Mysaly, úiyqtar aldynda bala su ishem deydi. Ol shóldep, su ishkisi kelip túrghan joq. Jay ghana ýlkenderding biri shómishten sudy qylqyldatyp jútyp jatqanyn kórdi de, әuestigi oyanyp ketti. Al su ishse týnde astyn dymdap qoyatyny sózsiz. Osy kezde «úiyqtar aldynda su ishken balany jalmauyz kempir alyp ketedi eken» deniz, jym bolady. Qaytyp su súramaydy. Al, mamang úrsady, әkeng sabaydy, atay ýitedi, apang býitedi degen sóz búl jerde qauqarsyz.

Búl «fokus» iske asuy ýshin birinshi shart - bala jalmauyz kempirdi «tanyghan», ony biletin, atasy aityp bergen ertegilerde onyng talay ret aqyl-oygha syimaytyn alapat kýsh kórsetkenine «kózi jetken»,  oghan kәmil sengen boluy kerek. Al, eshkim ertegi aityp bermeytin, ertegi estip óspegen jas balagha tútqiyldan «jalmauyz kempirdi» aita qalsanyz, seskendire almaysyz. Onday balanyng tyngshysy joq, ol eshteneden qoryqpaydy. Al eger әli sýt tisi týspegen osynday balany erte jastan sabar bolsa, onda búl onyng psihikasyna ýlken soqqy bolady. Bala ishtey túiyqtalady, qasarysyp, qarsylyq kórsetetindi shygharady.

Bala ishtey meyirimin sezetin bolghandyqtan ata-ananyn, ata-әjening de ótirik qaharynan qoryqpaydy. Aqyry jylap-enirep jýrip su ishedi, sóitip týnde tósekti dymdaydy. Su ishkeni - óz degenine qol jetkizgeni, basqa da nәrseni qalaghan uaqytta jylap-enirep óz degenime qol jetkizsem bolady eken degen týsinik qalyptastyrady. Solay bolady da! Sóitip bala betpaqtyqty ýirenedi. Al «tósek dymdau» - ol әuelgi jaman әdet - betbaqtyqtyng saldary. Búl da bolashaqta bala әr teris әreket jasaghan sayyn oghan bir saldar ere jýredi degendi bildiredi. Ata-anasynyng tilin almaghan, aitqanyng tyndamaghan balanyng bir bәlege dushar bolatynyn kórsetedi.

Búl jerde bir eskerte keterlik jayt, balany jalmauyz kempirden qorqytu eshqanday jasqanshaqtyqqa úryndyrmaydy, eshqanday fobiya qalyptastyrmaydy. Búny tek alyp-qashpa әngime dep qabyldaghan dúrys. Sebebi óse kele bala ertegining tek ertegi ekenin, onda talay qiyal-ghajayyp oqighalardyng kezdesetinin týsinedi. Biraq, ertegilerdegi «qúpiya aqparattar» boyynda qalady.

Ghalymdar bala bes jasqa deyin 90 payyz qalyptasyp bolatynyn anyqtapty. Búny búrynghy adamdar bildi me, bilmedi me, ony anyqtau ýshin zertteu kerek. Biraq, bir anyghy ata-babalarymyz balany erte jastan otansýigishtikke, adaldyqqa, qayyrymdylyqqa, zeyindilikke tәrbiyeleuge tyrysqan. Oghan osy taqyryptardaghy kóne ertegiler kuә. Taghy da, sanasy «óz ýiining aulasynan» úzay qoymaghan balagha Otan degen úghymdy tyqpalaudyng ózi aqymaqtyq. Otansýigishtik dostyqtan, bauyrmaldyqtan, ata-anagha qúrmetten, «Otan otbasynan bastalatynyn» úghynudan qalyptasady. Osy sezimderding arnasy kenip, keyin kele últqa degen janashyrlyqty, últjandylyqty adamnyng ajyramas bóligine ainaldyrady. Al, eger osy qasiyetter balagha bes jasqa deyin sinirilgen bolsa she? Onday bala óskende kim bolady? Onyng kim bolatynyn eli, jeri ýshin qúrban boludy paryz sanaghan ata-babalarymyzdyng boyynan kóruge әbden bolady.

Odan bólek balanyng aqyl oiyn damytugha, zeyinin shyndap, zerektilikke tәrbiyeleuge baghyttalghan da ertegiler týri kezdesedi. Mәselen «Ne ýlken?» degen bir ghana ertegini mysalgha alayyq. Ertegi bir kedeyding alyp ógizi bolghandyghy jayly bayandaudan bastalady. Ógizding alyptyghy sonsha, ony boylay atty adam bir kýn jýredi eken. Bir uaqytta ógizdi alyp býrkit kelip, ilip әketedi (endi býrkitting alyptyghyn oilay beriniz). Ol baryp bir bәiterekting basyna qonsa, ol serkening mýiizi eken. Serke mýiizin shayqap qalghanda ógiz serkening saqalyn kólenkelep jatqan shaldyng kózine týsip ketipti. Shaldyng kózine atty adam týsip, ógizdi kózding kóline batyp, aram ólip jatqan jerinen taqymgha salyp sýirep, shygharyp tastapty. Keler jyly ógizding jauyryny el jaylaytyn ýlken jazyq jaylaugha ainalypty. Sol jerge el qonyp otyrsa, bir týlki kelip, jauyryndy ala qashypty. Auyl adamdary it salyp, quyp jýrip týlkini soghyp alypty. Álgi shaldyng kempiri týlkining terisinen tymaq tigip, nemeresine kiygizse, syimay qalypty. Aytyndar balalar, ne ýlken? Ertegi dәl osylay ayaqtalady. Al, osynsha shytyrmannyng ishinde qaysysy ýlken ekenin tauyp kóriniz. Osynday ertegini aityp berse, balalar tyndap otyryp, nening ýlken ekenin este saqtaugha tyrysary, solaysha zerektigi damyp, este saqtau qabileti artary anyq.

Bilgenge, qazaq ertegilerinde halyqtyng minezi, dәstýri, ereksheligi, asyl qasiyetteri túnyp túr. Ol bireuding oidan shygharghan sandyraghy nemese bosqa, esh maqsatsyz aitylghan әngimesi emes. Ony qazaq halqynyng jýzdegen jyldar boyy jinaqtaghan bala tәrbiyesining tendessiz qúraly hәm tәjiriybesi dep qabyldaghan dúrys. Myna jahandanu zamanynda últtyq erekshelikti saqtap qalu ýshin de ertegi aitu dәstýrin qayta sabaqtau kerek. Balagha erte jastan jaqsy tәrbie teru ýshin de ertegi tyndatu qajet.

Oyymdy Bauyrjan Momyshúlynyng myna bir sózimen týiindegim keledi: «Ottan da, oqtan da qoryqpaghan Bauyrjan edim. Keyingi kezde qorqynyshym kóbeyip barady.

Birinshiden, besik jyryn aitatyn kelinderding azayyp bara jatqanynan qorqamyn. Ekinshiden, nemerelerine ertegi aityp bere almaytyn әjelerding kóbeyip bara jatqanynan qorqamyn. Ýshinshiden, dәstýrdi syilamaytyn balalardyng ósip kele jatqanynan qorqamyn.

Óitkeni, besik jyryn estip, ertegi tyndap, dәstýrdi boyyna sinirip óspegen balanyng kókirek kózi kór bolama dep qorqamyn...

...Ertegi tyndap óspegen bala tolyqqandy kisi bola almaydy. Ertegide halyqtyng jany men namysy bar». Biz nege batyrdyng osy qorqynyshyn qaperimizge almaymyz?

Erbol JANAT