قيسىق وسكەن اعاشتى ءدىڭى قاتىپ، دىڭگەگى ۇزارعان شاعىندا قايتا تۇزەي المايتىنى سەكىلدى جاسىنان بۇزىق، وتىرىكشى، ۇرلىققا اۋەس، جالقاۋ، ونەر-ءبىلىم ۇيرەنۋگە جانى ءپاس، تەر توكپەي پۇل تاپقاندى ءجون سانايتىن، جاتىپىشەر بولىپ وسكەن ادامدى ەسەيىپ، ەر جەتكەن شاعىندا جونگە سالۋ دا ەكىتالاي. ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءبىر ەلدىڭ ادامدارىندا وسىنداي قاسيەتسىزدىك باسىم بولسا، ونداي ەلدىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر: ەل ىشىندە بۇلىك كوبەيەدى، ەلدىڭ دامۋىنا ەڭبەك ەتەتىن ادام از بولادى، قورعان بولار ازاماتتار دا تابىلمايدى، باسشىعا باعىنباي، بەت-بەتىمەن ءجۇرىپ، بىرلىكتەن ايىرىلادى. ال «ادام ادامعا - قاسقىر» دەگەن قاعيدانى ەسكە الساق، ونداي ەل تۇبىندە كورشى حالىقتىڭ قۇلىنا اينالادى، قۇرىپ جوعالادى. بۇعان تاريح بەتتەرىنەن تالاي مىسال تابۋعا بولادى.

سوندىقتان حالىقتىڭ ونەرلى، شەبەر، ەڭبەكقور، ادال، ءبىلىمپاز، ەرجۇرەك، بىرلىكشىل، وتانسۇيگىش  بولىپ قالىپتاسۋىنا قالاي قول جەتكىزبەك كەرەك؟ ەگەر وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن جان بولسا، ءسوزسىز، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ بالا تاربيەلەۋ ادەت-عۇرىپتارىن زەردەلەۋى كەرەك بولادى. سەبەبى، بالا - ادام بولىپ قالىپتاسادى، ال ادام - ۇلتتىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالادى، سول ۇلت ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالايدى. وسى سەبەپتى ىقىلىم زاماننان ەلدى قۋاتتى ەتۋ ءىسى بالانىڭ تاربيەسىنەن باستالعان.

جەر بەتىندە 12 كونە حالىق بار ەكەن. وسى اراب، قىتاي، ءۇندى، پارسى، سلاۆيان تەكتەستەر، افريكالىقتار، اعىلشىندار سىندى بىرقاتار حالىقتارمەن قاتار تۇركى حالقى تۇر. بۇل الىپ يمپەريادان ەنشىسىن الىپ شىققان اۋلەتتەر بۇگىندە باس-باسىنا ءبىر-ءبىر ەل بولىپ كەتتى. سونىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان، تۇپكى مەكەنىنە مۇراگەر - قازاق حالقى ەكەنى داۋسىز. ءبىزدىڭ ەل ءامىرى قۇرلىققا تۇتاس جۇرگەن كونە يمپەريانىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ءداستۇرى مەن رۋحاني بايلىعىن دا وزىنە مۇرا ەتكەنىن ەسكەرسەك، قازاقتىڭ بالا تاربيەسى ينستيتۋتىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان دا ول تالاي بۋىننىڭ سانا سۇزگىسىنەن وتكەن، مەيىلىنشە تاجىريبەسى باي، تالاي دانىشپان، كەمەڭگەرلەر جەتىلدىرىپ، كەمەلىنە كەلتىرگەن ينستيتۋت سانالادى.

راس، كىم-كىم دە بالاسىنا ادام بول دەيدى، ادال بول دەيدى. ەشكىم بالاسىنىڭ وزبىر، نادان بولىپ وسكەنىن قالامايدى. الايدا، ماسەلە وسى اقىلىن قالاي جەتكىزدى دەگەنگە كەلگەندە تۋىندايدى. مىسالى، ارامدىق دەگەننەن بەيحابار بەس جاسار بالاعا ادال بول دەسەڭىز ول نە ۇعادى؟ ول قۋلىق-سۇمدىقتىڭ نە ەكەنىن تولىق ۇعىپ بولماعان جاستا بولعاندىقتان نە ءۇشىن ونداي ءىس جاساماۋ كەرەك ەكەنىن دە تولىق تۇيسىنە المايدى. وسى تۇستا سان عاسىرلار بويى بالا تاربيەسىنىڭ العاشقى ساتىسىن مۇلتىكسىز جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان حالىق ەرتەگىلەرىن ەرىكسىز ەسكە الاسىز. ەرتەگى «ادال بول» ۇعىمىن بالانىڭ اقىل دەڭگەيىنە، ءوز جاسىنا ساي «تىلدە» ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. ماسەلەن، اقىلى تولىسقان ەستيار ادامعا ۇرلىق جاساۋ زاڭ الدىندا - قىلمىس، قۇداي الدىندا - كۇنا ەكەنىن تۇسىندىرۋگە بولادى. ول ادامدا قىلمىس جاساسام - سوتتايدى، كۇنا جاساسام - وعان دا جازا بار دەگەن قورقىنىش قالىپتاسادى. وسى قورقىنىش جاماندىقتان تىيادى، ۇزاق ۋاقىت جاماندىقتان تىيىلىپ جۇرگەن ادامدا جاقسى ادەت قالىپتاسادى. جاقسى ادەت جاقسى قاسيەتكە اينالادى.

ال باعاناعى بەس جاسار بالا نەدەن قورقۋ كەرەك؟ وندا يمان دا، قۇقىقتىق تانىم دا قالىپتاسپاعان. ال قورقىنىش جوق بولعان جاعدايدا تىيىلۋ، جاماندىقتان بويدى اۋلاق سالۋ قيىنعا سوعادى. وسى تۇستا ەرتەگىلەردەگى تىيۋشى، قورقىنىش ۇيالاتۋشى بەينە كومەككە كەلەدى. ول  - جالماۋىز كەمپىر، جەزتىرناق، مىستان كەمپىر، بولماسا ساقالى ءبىر تۇتام، بويى قىرىق تۇتام شال.  

مىسالى، ۇيىقتار الدىندا بالا سۋ ىشەم دەيدى. ول شولدەپ، سۋ ىشكىسى كەلىپ تۇرعان جوق. جاي عانا ۇلكەندەردىڭ ءبىرى شومىشتەن سۋدى قىلقىلداتىپ جۇتىپ جاتقانىن كوردى دە، اۋەستىگى ويانىپ كەتتى. ال سۋ ىشسە تۇندە استىن دىمداپ قوياتىنى ءسوزسىز. وسى كەزدە «ۇيىقتار الدىندا سۋ ىشكەن بالانى جالماۋىز كەمپىر الىپ كەتەدى ەكەن» دەڭىز، جىم بولادى. قايتىپ سۋ سۇرامايدى. ال، ماماڭ ۇرسادى، اكەڭ سابايدى، اتاي ۇيتەدى، اپاڭ بۇيتەدى دەگەن ءسوز بۇل جەردە قاۋقارسىز.

بۇل «فوكۋس» ىسكە اسۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت - بالا جالماۋىز كەمپىردى «تانىعان»، ونى بىلەتىن، اتاسى ايتىپ بەرگەن ەرتەگىلەردە ونىڭ تالاي رەت اقىل-ويعا سىيمايتىن الاپات كۇش كورسەتكەنىنە «كوزى جەتكەن»،  وعان كامىل سەنگەن بولۋى كەرەك. ال، ەشكىم ەرتەگى ايتىپ بەرمەيتىن، ەرتەگى ەستىپ وسپەگەن جاس بالاعا تۇتقيىلدان «جالماۋىز كەمپىردى» ايتا قالساڭىز، سەسكەندىرە المايسىز. ونداي بالانىڭ تىيۋشىسى جوق، ول ەشتەڭەدەن قورىقپايدى. ال ەگەر ءالى ءسۇت ءتىسى تۇسپەگەن وسىنداي بالانى ەرتە جاستان سابار بولسا، وندا بۇل ونىڭ پسيحيكاسىنا ۇلكەن سوققى بولادى. بالا ىشتەي تۇيىقتالادى، قاسارىسىپ، قارسىلىق كورسەتەتىندى شىعارادى.

بالا ىشتەي مەيىرىمىن سەزەتىن بولعاندىقتان اتا-انانىڭ، اتا-اجەنىڭ دە وتىرىك قاھارىنان قورىقپايدى. اقىرى جىلاپ-ەڭىرەپ ءجۇرىپ سۋ ىشەدى، ءسويتىپ تۇندە توسەكتى دىمدايدى. سۋ ىشكەنى - ءوز دەگەنىنە قول جەتكىزگەنى، باسقا دا نارسەنى قالاعان ۋاقىتتا جىلاپ-ەڭىرەپ ءوز دەگەنىمە قول جەتكىزسەم بولادى ەكەن دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرادى. سولاي بولادى دا! ءسويتىپ بالا بەتپاقتىقتى ۇيرەنەدى. ال «توسەك دىمداۋ» - ول اۋەلگى جامان ادەت - بەتباقتىقتىڭ سالدارى. بۇل دا بولاشاقتا بالا ءار تەرىس ارەكەت جاساعان سايىن وعان ءبىر سالدار ەرە جۇرەدى دەگەندى بىلدىرەدى. اتا-اناسىنىڭ ءتىلىن الماعان، ايتقانىڭ تىڭداماعان بالانىڭ ءبىر بالەگە دۋشار بولاتىنىن كورسەتەدى.

بۇل جەردە ءبىر ەسكەرتە كەتەرلىك جايت، بالانى جالماۋىز كەمپىردەن قورقىتۋ ەشقانداي جاسقانشاقتىققا ۇرىندىرمايدى، ەشقانداي فوبيا قالىپتاستىرمايدى. بۇنى تەك الىپ-قاشپا اڭگىمە دەپ قابىلداعان دۇرىس. سەبەبى وسە كەلە بالا ەرتەگىنىڭ تەك ەرتەگى ەكەنىن، وندا تالاي قيال-عاجايىپ وقيعالاردىڭ كەزدەسەتىنىن تۇسىنەدى. بىراق، ەرتەگىلەردەگى «قۇپيا اقپاراتتار» بويىندا قالادى.

عالىمدار بالا بەس جاسقا دەيىن 90 پايىز قالىپتاسىپ بولاتىنىن انىقتاپتى. بۇنى بۇرىنعى ادامدار ءبىلدى مە، بىلمەدى مە، ونى انىقتاۋ ءۇشىن زەرتتەۋ كەرەك. بىراق، ءبىر انىعى اتا-بابالارىمىز بالانى ەرتە جاستان وتانسۇيگىشتىككە، ادالدىققا، قايىرىمدىلىققا، زەيىندىلىككە تاربيەلەۋگە تىرىسقان. وعان وسى تاقىرىپتارداعى كونە ەرتەگىلەر كۋا. تاعى دا، ساناسى ء«وز ءۇيىنىڭ اۋلاسىنان» ۇزاي قويماعان بالاعا وتان دەگەن ۇعىمدى تىقپالاۋدىڭ ءوزى اقىماقتىق. وتانسۇيگىشتىك دوستىقتان، باۋىرمالدىقتان، اتا-اناعا قۇرمەتتەن، «وتان وتباسىنان باستالاتىنىن» ۇعىنۋدان قالىپتاسادى. وسى سەزىمدەردىڭ ارناسى كەڭىپ، كەيىن كەلە ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىقتى، ۇلتجاندىلىقتى ادامنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدىرادى. ال، ەگەر وسى قاسيەتتەر بالاعا بەس جاسقا دەيىن سىڭىرىلگەن بولسا شە؟ ونداي بالا وسكەندە كىم بولادى؟ ونىڭ كىم بولاتىنىن ەلى، جەرى ءۇشىن قۇربان بولۋدى پارىز ساناعان اتا-بابالارىمىزدىڭ بويىنان كورۋگە ابدەن بولادى.

ودان بولەك بالانىڭ اقىل ويىن دامىتۋعا، زەيىنىن شىڭداپ، زەرەكتىلىككە تاربيەلەۋگە باعىتتالعان دا ەرتەگىلەر ءتۇرى كەزدەسەدى. ماسەلەن «نە ۇلكەن؟» دەگەن ءبىر عانا ەرتەگىنى مىسالعا الايىق. ەرتەگى ءبىر كەدەيدىڭ الىپ وگىزى بولعاندىعى جايلى بايانداۋدان باستالادى. وگىزدىڭ الىپتىعى سونشا، ونى بويلاي اتتى ادام ءبىر كۇن جۇرەدى ەكەن. ءبىر ۋاقىتتا وگىزدى الىپ بۇركىت كەلىپ، ءىلىپ اكەتەدى (ەندى بۇركىتتىڭ الىپتىعىن ويلاي بەرىڭىز). ول بارىپ ءبىر بايتەرەكتىڭ باسىنا قونسا، ول سەركەنىڭ ءمۇيىزى ەكەن. سەركە ءمۇيىزىن شايقاپ قالعاندا وگىز سەركەنىڭ ساقالىن كولەڭكەلەپ جاتقان شالدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ كەتىپتى. شالدىڭ كوزىنە اتتى ادام ءتۇسىپ، وگىزدى كوزدىڭ كولىنە باتىپ، ارام ءولىپ جاتقان جەرىنەن تاقىمعا سالىپ سۇيرەپ، شىعارىپ تاستاپتى. كەلەر جىلى وگىزدىڭ جاۋىرىنى ەل جايلايتىن ۇلكەن جازىق جايلاۋعا اينالىپتى. سول جەرگە ەل قونىپ وتىرسا، ءبىر تۇلكى كەلىپ، جاۋىرىندى الا قاشىپتى. اۋىل ادامدارى يت سالىپ، قۋىپ ءجۇرىپ تۇلكىنى سوعىپ الىپتى. الگى شالدىڭ كەمپىرى تۇلكىنىڭ تەرىسىنەن تىماق تىگىپ، نەمەرەسىنە كيگىزسە، سىيماي قالىپتى. ايتىڭدار بالالار، نە ۇلكەن؟ ەرتەگى ءدال وسىلاي اياقتالادى. ال، وسىنشا شىتىرماننىڭ ىشىندە قايسىسى ۇلكەن ەكەنىن تاۋىپ كورىڭىز. وسىنداي ەرتەگىنى ايتىپ بەرسە، بالالار تىڭداپ وتىرىپ، نەنىڭ ۇلكەن ەكەنىن ەستە ساقتاۋعا تىرىسارى، سولايشا زەرەكتىگى دامىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ارتارى انىق.

بىلگەنگە، قازاق ەرتەگىلەرىندە حالىقتىڭ مىنەزى، ءداستۇرى، ەرەكشەلىگى، اسىل قاسيەتتەرى تۇنىپ تۇر. ول بىرەۋدىڭ ويدان شىعارعان ساندىراعى نەمەسە بوسقا، ەش ماقساتسىز ايتىلعان اڭگىمەسى ەمەس. ونى قازاق حالقىنىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى جيناقتاعان بالا تاربيەسىنىڭ تەڭدەسسىز قۇرالى ءھام تاجىريبەسى دەپ قابىلداعان دۇرىس. مىنا جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن دە ەرتەگى ايتۋ ءداستۇرىن قايتا ساباقتاۋ كەرەك. بالاعا ەرتە جاستان جاقسى تاربيە تەرۋ ءۇشىن دە ەرتەگى تىڭداتۋ قاجەت.

ويىمدى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ مىنا ءبىر سوزىمەن تۇيىندەگىم كەلەدى: «وتتان دا، وقتان دا قورىقپاعان باۋىرجان ەدىم. كەيىنگى كەزدە قورقىنىشىم كوبەيىپ بارادى.

بىرىنشىدەن، بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىندەردىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن. ەكىنشىدەن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە المايتىن اجەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن. ۇشىنشىدەن، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنان قورقامىن.

ويتكەنى، بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالانىڭ كوكىرەك كوزى كور بولاما دەپ قورقامىن...

...ەرتەگى تىڭداپ وسپەگەن بالا تولىققاندى كىسى بولا المايدى. ەرتەگىدە حالىقتىڭ جانى مەن نامىسى بار». ءبىز نەگە باتىردىڭ وسى قورقىنىشىن قاپەرىمىزگە المايمىز؟

ەربول جانات