Ótkenimizdi tanyp, janasha tarazylaugha, óshkenimizdi jaghyp, asyldarymyzdy halqymen qayta tabystyrugha keng jol ashylghany 1991 jyly kelgen Tәuelsizdikting arqasy. Syrdyng sanlaq perzenti Aqmyrza Tósúly esimining nasihattala bastauy osy qatardaghy iygilikti isterding kórinisindey.

Aqmyrza ishan (1881-1930jj.) alghan bilimi, tamyry tereng tektiligi, qabilet-qarymy, qajyr-qayraty, izdenimpazdyghy arqasynda kemel biyikke kóterilgen diny qayratker jәne últ-azattyq qozghalysynyng kórnekti ókili. Ol Qyzylorda oblysyndaghy qazirgi T.Kómekbaev atyndaghy auyldyng tumasy. Qyzyltamdaghy meshitte Elmúrat atty moldadan әptiyek qúranyn tolyq iygerip alady. Boyynda erte qalyptasqan ójettik, zerektik, bilimge erekshe qúshtarlyq syndy qasiyetteri onyng bilimin әri qaray jalghastyrugha jeteleydi. Algha qoyghan  maqsatyna jetu ýshin әkesine aitpay, 11 jasynda keruenshilerge ilesip Búharagha baryp, bilim men ilimning ordasy Kókiltash medresesine oqugha týsedi. Medresede arab, parsy tilderin ýirenip, shyghys oishyldarynyng tarihi, әdebi, diny enbekterin zerdeleydi. Aqmyrzamen Syr sýleyi Túrmaghambet Iztileuúly men tәjik  aqyny Sadritdin Ayniyding kezinde qatar oqyghanyn bireu bilse, bireu bilmeui  de mýmkin.

 Jas baghlannyng oqugha degen erekshe qúlshynysyna, pәnderdi iygerudegi tabystaryna tәnti bolghan ústaz-mýftiyleri oghan  basqa elderding bilim ordalarynda shyndala týsuge kenes beredi. Tughan halqynyng aldyndaghy perzenttik paryzyn tereng týsingen Aqmyrza Istanbulda latyn, aghylshyn tilderin mengerse, Aughanstannyn  Kabul men Gerat, Reseyding Qazan men Ufa qalalaryndaghy meshit-medreselerding ilim beru ýrdisi men dәris beru әdistemelerimen tanysady. Sóitip 1910 jyly qolyna islam ghúlamalaryna beriletin eng jogharghy lauazym «ahun» shatyrhatyn alyp, elge oralady. Kózi kórgenderding aituynsha, ol shaghyn deneli, sarghysh óndi, shoqsha saqaldy, ýnemi aq koylek kiyip, aq sәlde orap jýretin kisi bolypty.

Tanymal nemis filosofy Verner Zombart (1863-1941jj.) ótken ghasyrdyng basynda saudagerlerdin  halyqtan tek qana aludy oilaytyny, al batyrlardyng halqyna ne bersem dep dýniyege keletini, qajet bolsa janyn da qiyatyny turaly oi-tújyrymyn ghylymy ainalymgha endirdi. Mәngilikke qúlash sermegen Qazaq eli azamattary ýshin osynau qaghidany týisinuding manyzy erekshe bolmaq. Aqmyrza da arghy-bergi babalary siyaqty batyrlyq ústanymdy ómirlik tu etti. Onyng ata-babalarynyng barlyghy el qorghandary retinde tól tarihymyzdyng tanymal túlghalary. Úly Otanymyzdy qorghau syndy qasterli missiyany adal atqarghan biy-batyrlardyng shynjyr qataryn sanamalap jatpay, tórtinshi atasynan beri bayandaudyng ózi oqyrmangha Aqmyrzanyng perzenttik tandauynyng týp - tórkinin týsine týsuge yqpalyn tiygizetini sózsiz. Tórtinshi babasy Ketebay Resey, Hiua, Qaraqalpaq, Qalmaq,  Týrkmen  elderimen bolghan soghystargha qatysyp, danqqa bólengen by әri batyr. 1810 jyly  Ábilqayyrdyng nemeresi Temir súltanmen birge Janadariyanyng sol jaq betindegi Qaraqalpaqtardy  Hiua handyghynyng aumaghyna birjola qughan. Ýshinshi babasy Tanat by әri paluan bolghan kisi. Azattyq ýshin kýresken Kenesary han  әskeri qúramynda 1841 jyly  qoqandyqtardyng Sauran bekinisine shabuyly kezinde erlikpen  qaza tapqan. Kýnning ystyghyna qaramay denesi elge jetkizilip, Qaraq tauynyng manyndaghy qorymgha jerlengen. Ekinshi babasy Arghynbay batyr Resey, Qoqan, Hiua óktemdigine qarsy kýreste aty shyqqan aibyndy túlgha.  El basyna tughan almaghayyp zamanda Arghynbay halyqty janyna toptastyryp, basqynshylargha ýnemi toytarys úiymdastyryp otyrghany, top jaugha jalghyz shabatyn jýrektiligi, tendessiz nayzagerligi turaly әngime-anyzdar el auzynda әli de bar. Ol Kenesary hannyng joryqtaryna, Janqoja  batyrdyn  Hiaualyqtarmen soghysyna jәne osy ónirde jatjúrttyqtarmen bolghan basqa da úrystargha óz sarbazdarymen qatysqan. Ókinishke oray, jerimizge qol súqqan jaulardy talay ret qan qaqsatqan Arghynbay 1856 jyly aghayyn arasyndaghy dau – janjalda qaza tapqan.  1845 jyl shamasynda dýniyege kelgen ishannyng óz әkesi Tós batyr da últ-azattyq qozghalysynan (Sadyq Kenesaryúlynyng Resey otarshylaryna qarsy kýresi) tys qalmaghan.

Jeti atasynyng da qoly jaudyng jaghasynda bolghan Aqmyrzanyng elding qamyn jep, azattyqtyng aq tuyn kóterui obektivti zandylyq. Onyng túlghalyq qasiyet-qyrlaryn  toptastyru - búghan kózimizdi jetkizetini kәmil: Birinshiden, ol – aghartushy, shәkirt baulushy-ústaz. Janaqala auylynyng manayyndaghy Kentýp degen jerde ózine arnap saldyrghan (1910 jyly Qoshqaraly Uaq Baymyrzaúly saldyrghan) meshitte, 1915 jyldan Shybyntay Kótibar men Shortan Tilesovterding meshitinde  Qyzylqúmdaghy elding balalaryn úl-qyz dep bólmey arabsha, latynsha sauatyn ashyp, bilim nәrine susyndatqan. Bolashaqty boljaytyn kemenger ústaz: «Halqym, balalardy qashanghy qoy sonynan salpaqtatyp qoyasyndar. Bilekti birdi jyghady, bilimdi myndy jyghatyn zamangha kele jatyrmyz. Elin qorghar, oghan shamasy kelmese ózin qorghar bilim alsyn-daghy. Alla - taghala iyis almas nadandyqty, úiqyly-oyau kýn keshudi, qúrsaq tolyp, qúlqyn toyghannan ózge toyat izdemes qamsyzdyqty bizding mandayymyzgha jazyp qoymaghan shyghar» – degen janayqayy el jadynda. Osy jerden Aqmyrzanyng aldyndaghy qazaq aghartushylarynyng múrattas izbasary bolyp qalyptasyp, ozyq oily zamandastary  syndy qazaq qoghamynyng aldyndaghy mindetti aiqyn týsingenin bayqaymyz.

 Aqmyrzanyng óz  meshiti manyndaghy jarly-jaqybaylargha  elding pitir, sadaqagha bergen malynan, astyghynan tendey bólip berip otyrghany, basqa da qayyrymdylyq isteri turaly mysal óte kóp. Búl túrghyda qasyndaghy elge: «Halqym, jerdi kógertinder! Biday, arpa, tary eginder! Sonau Búhara men Ýrgenishten astyq tasyghansha, myna bos jatqan jerdi paydalanayyq...» - dep, sózi men isining arasyn alshaqtatpay, meshit manyna tal egip, qauyn ósiredi. Sonymen qatar, tazalyq pen oraza ústaudyng densaulyqqa paydasyn aitudan jalyqpaghan salauatty ómir saltyn da uaghyzdaushy. Myndaghan bala oqytyp, shygharghan ústazdyng Serghaly Tolybekov jәne t.b. shәkirtterining esimi elge belgili.

Kedeylerge qayrymdylyghy, kembaghaldargha meyrimdiligi, qara qyldy qaq jarghan әdildigi, iygilikti de izgilikti isteri, jýrekke jol tapqan uaghyzdary Aqmyrzanyng ónirde qadiri erekshe boluynyng alghyshartyna ainaldy desek qatelespeymiz.

Ekinshiden, Aqmyrza – ghúlama. Ghúlama dep ghylym men bilimning shynynan kóringen túlghalardy ghana ataydy, al olardyng qatary sanauly. Shyghys oishyldarynyng enbekterimen etene tanys ol ózi de ghylym tylsymyn biluge, mәngilik pәlsapalyq súraqtargha jauap tabugha úmtylady. Býkil ghúmyryn islamnyng qyr-syryn oqyp-ýirenuge arnaghan Aqmyrzanyng dinning asa tanymal nasihatshysy da bolghanyn biz uaqyt biyiginen kórip otyrmyz. Sonymen qatar ol  islam dinin zerttegen ghalymdarymyzdyng biri.Aqmyrza  Imam Ábu Hanifa mәzhabynyng ruhany - moralidyq ústanymdaryn, oghan jatatyn ilimderding teoriyalyq jәne tәjiriybelik mәselelerin qamtityn birqatar qúndy enbekterding avtory. Ghúlamanyng Islamnyng mәni, paryz-sýnnetteri, әdet-әdep, jol-jorasy taratylyp jazylghan Iman, Islam, Yqlas degen bólimderden túratyn «Týrki imaniy» jәne «Hadister» atty kitaptary sheteldegi qandastarymyzda saqtalyp, elge jetken qúndy ruhany dýniyeler. Atalghan eki kitaptyng Almaty qalasynyng «Mamyr» shaghyn audanyndaghy yassauyshiler (sopylar) jamaghatynyng Shәkәrim qajy atyndaghy medresesi men sondaghy qyzdar medresesinde oqytylghany turaly derekter kezdesedi.

Ýshinshiden, Aqmyrza – qol bastaghan sardar. Ol kózi ashyq túlgha retinde  Reseyding otarlau sayasatynyng maqsaty men saldaryn jaqsy týsingen. Aqmyrzanyng 1916 jyly Resey imperiyasy әskerining tyl júmystaryna qazaqtardan adam bermeu baghytynda bolghan narazylyqtardy qyzu qoldaghany turaly, Kenes ýkimetining ymyrasyz ashyq jauy bolghany jәne elding arasynda tәuelsizdik iydeyasyn taratu baghytynda ýzdiksiz ýgit-nasihat jýrgizgenin dәleldeytin qújattar memleket múraghatynda saqtauly.

Qazaq AKSR Ortalyq atqaru komiyteti men Halyq komissarlar kenesining 1928 jylghy 27 tamyzda «Bay sharuashylyqtaryn tәrkileu turaly» qauly qabyldaghany mәlim. Baylar men ortan qol sharualardy kýshtep tәrkileu, újymdastyru sayasaty qazaq halqynyng myndaghan jyl qalyptasqan qoghamdyq qúrylymyn búzyp, kýnkóris kózi malynan aiyrdy. Jatjúrttyqtardyng itarshylary - jergilikti «sholaq» belsendilerdin  zorlyq-zombylyghy beleng alyp bara jatqany  janyna batqan Aqmyrza:«... Biz jalpaq jatqan júrtpyz! Bas kóterip ókimetke myna óktemdikti toqtatyndar, halyqtyng dәstýrin, dinin syilandar, mal-mýlkin talan-tarajgha salmandar, múnyng ayaghy jaqsylyqqa soqpaydy deuimiz kerek!», - dep halyqqa ýndeu tastaydy. «Siz basshy bolynyz, biz qosshy bolayyq! Elimizdi, jerimizdi qorghayyq, dinimizdi qorlap, meshitterimizdi qiratugha qarsy túrayyq!» - dep, búl sózge el azamattary jappay qoldau bildiredi. Sóitip, 1930 jyly nauryz aiynyng basynda Shortan meshiti degen jerde kóterilisshiler Aqmyrzany han saylaydy.

Aqmyrzanyng әuelde halyqty sabyrlylyqqa shaqyryp, ókimet ókilderine talap-tilekterdi beybit jolmen jetkizuge úmtylghanyn aituymyz kerek. Biraq, jergilikti qyzyl belsendiler:«Meshitterdi jabamyz, mal-mýlikti tәrkileymiz, ishan-moldalardy qamaymyz» - dep, әkirendeuin órshite týsedi. Josyqsyz qysym, ólsheusiz óktemdikke  әbden ashynghan halyq biylikke masayraghan әperbaqandardy quyp tynady, aqyry. Kommunist-belsendilerdin  әsker shaqyrtqanynan habardar bolghan olar Aqmyrza meshitine jinalyp  jedel qarulana (soyyl, qúsmyltyq) bastaydy. Óitkeni, úzaq jyldar boyy otarlau sayasatyn san qúbyltyp jýrgizip kele jatqan jatjúrttyq jýieden  býkil el bolyp kýreskende ghana qútyla alatynyn halyq jaqsy týsingen edi. Tәuelsizdikten bastau alghan zertteuler Aqmyrzanyng azattyq jolyndaghy kýresin  halyqtyng barlyq әleumettik toptary qoldaghanyn kórsetip otyr (T.Omarbekov, N.Bayqadamov, t.b.).

Qol astyna toptasqan ýsh mynday adamdy Aqmyrza ekige bólip: «Qaraq» tobyn ózi, al «Kentýp» tobyn inisi Taymyrza (1905 jyly tughan) basqarady. Kóterilisti basugha OGPU organdary Qazaly men Qyzylordadan 2 әskery otryad shygharady. Otryadtargha óz qandastarymyz jol kórsetip jýredi. Jazalaushylar Aqmyrza qolyn batysy men shyghysynan qorshaydy. Alghashqy soghys 14-nauryzda Qaraq eldi mekenine jaqyn Aqmyrza meshitining manynda bolyp, onda kóterilisshiler 170-tey adamynan airylady. Zenbirek, pulemetpen qarulanghan qyzyldardyng shyghyny toghyz soldat qana. Arhiv qújattary osylay deydi. Atalghan shayqas kezindegi Abat jәne Tólegen Jekebatyrovtar, Ájikerey syndy mergenderding janqiyarlyq erlikteri el jadynan әli óshken joq.

Kýshi men qaruy basym jazalaushylarmen (basshylary: Jaludi, Sukanov, J.Alishanskiy) birneshe mәrte shayqasyp, tityqtaghan kóterisshilerge Aqmyrza:  «...Jeniletinime mening zeyinim jetedi. Últtyq mýddeni qorghau jolynda ólsem armanym joq! Aman-sau túrghanda bas saughalandar!»  – dep rúqsat beredi. Janynda qalghan az ghana jasaqtarymen birge Qyzylqúmda 1930 jylghy 26 nauryzda bolghan songhy shayqasta kóterilisshilerding 107-si qaza tauyp, 150-deyi jaralanady, al 200-ge juyghy qútylyp ketedi. Qyzyldar men olardyng jergilikti jandayshaptary  Aqmyrzany óltirip, onymen qoymay medresedegi barlyq kitaptardy, basqa da zattardy ýstine ýiip órtep, meshitting tóbesin ortasyna týsiredi. Aqmyrzanyng ólimine qatysty el auzynda basqa da әngimeler kezdesedi. Barlyghyna ortaq aqiqat bireu-ol Aqmyrzanyng órtelgeni.                                                                 

Kóteriliske qatysushylar  qatal jazalandy: 10 adam atu jazasyna, 40-tan astam adam 10 jylgha deyingi merzimge kesiledi. Aqmyrzanyng inisi Taymyrza 1931 jylghy 25 qyrkýiekte 10 jylgha sottalyp, jazasyn óteuge Novosibirge (Siblag) jiberiledi. Iz-týzi joq. Aqmyrzanyng taghy bir inisi Toqmyrza sytylyp shyghyp Aughanstangha jetedi. Qazir onyng úrpaqtary Týrkiya azamattary.

Kóterilisshiler jenilis tapqan kezde (1930 jylghy 26 nauryzda) qorshaudan sytylyp shyqqan aghayyndy mergender Abat pen Tólegen Qyzylqúmdy panalaydy (al, Ájikerey mergen Aqmyrzany songhy oghy qalghansha qorghap, meshit manynda qaza tabady).1931 jyly qysta búlardy ústau ýshin shyqqan otryad Qyzylqúmda ýsh ay jýrip, Tólegendi  óz tuysqandarynyng (barlyghy 7 adam) kómegimen ústap qaytady. Kóp úzamay, kenestik jazalaushy organdar kóteriliske esh qatysy joq búl aghayynsymaqtargha «búrynghy qylmystaryndy keshiremiz»  degen uәdesin jútyp, kózderin joyypty.

Kóterilisshilerding aman qalghandaryn izdestiru júmystary 1932 jyly da jalghasypty. OGPU Aral operativti sektorynyng qyzmetkeri Bezrukovtyng 1932 jylghy aqpan-nauryz ailarynda jýrgizgen tergeu hattamalarynda qolgha týsken kóterilisshiler turaly kelesidey mәlimetter keltirilgen:

1. Mamaev Maylybay – kóterilisshilerge materialdyq qoldau kórsetip, qarumen (1 vintovka, 1 berdanka, 1 revoliver) jabdyqtaghan. Kommunistik otryadtarmen qolyna qaru ústap shayqasqan. Aqmyrza kóterilisi talqandalghan song Qyzylqúmgha jasyrynyp, 1931 jyly Tamdy audanynyng Enbekshi kolhozyna (6 - auyl) mýshe bolghan.

2. Dәuletov (Álibaev) Ospan – Qazaly «Kazgostorg» mekemesining Aqtaypaq jәne Qaraq seliposyn, Dayyndau punktin talqandaugha qatysqan. Qazaly audanynyng  8 jәne 9-shy auyldary túrghyndaryn qolyna qaru alyp kóteriliske qatysugha ýgittegen. Komotryadqa qarsylyq kórsetken mergender sapynda bolghan.  Kóterilis talqandalghan song Qyzylqúmgha jasyrynyp, 1931 jyly Tamdy audanynyng Enbekshi kolhozyna mýshe bolghan.

3. Týmeshbaev Qonyrtay – kóterilisshilerdi azyq-týlikpen, aqshamen jabdyqtap otyrghan. Kóterilisshilerding barlaushylarynyng biri bolghan. Kóterilisshiler talqandalghan song Ózbekstangha qashyp, Jekebatyrovtargha qosylugha әreket etken. Tamdy audanynyng Enbekshi kolhozyna mýshe bolghan.

4. Syrlybaev Álmen, Keriysheev Qosymbet, Menliqaraev Qojaniyaz, Jalmanov Ómir, Ómirov Rash - Aqmyrzanyng kenesshileri bolghan. Komotryadpen úrys qimyldary  kezinde Aqmyrza meshitinde kóterilisshilerge jenis tilep, namaz oqyp otyrghan. Aqmyrza óltirilgen song Qyzylqúmgha jasyrynyp, 1931 jyly Tamdy audanynyng Enbekshi kolhozyna mýshe bolghan.

5. Mynjasarov  Bodybay – Jekebatyrovtardyng barlaushysy, olardy minis atpen, oq-dәrimen qamtamasyz etip otyrghan. Abat pen Tólegen Jekebatyrovtardy ýiinde jasyrghan. Tamdy audanynyng Enbekshi kolhozynyn  túrghyny.

Búlardyng barlyghy kóteriliske deyin Qazaly audanynyng 7- auylynyng túrghyndary bolghan.

6. Babylov Dәuit – Qazaly audany 6-auyldyng túrghyny. 1931 jyldyng jeltoqsan aiyna deyin Jekebatyrovtardy oq-dәrimen, azyq-týlikpen jabdyqtap otyrghan.

Aqmyrza kóterilisinen jәne odan keyingi qughyn-sýrginnen mening әuletim de shet qalghan joq. Ákem Ábdi Omarúly(1924-1996jj.): «Shyrman kókem (әkesi Omar Ermanúlynyng tughan inisi) 1899 jyly tuylghan, minezi qyzbalau, namysqoy jigit bolatyn. Áyeli, menimen teteles  4-5 jasar eki úly bar edi. Enshimiz bólinbey, bir shanyraqtyng astynda ómir sýrgen biz ol tústa qazirgi Qyzylorda oblysy, Qarmaqshy audanynyn  Janaqala auylynda túratyn edik. Belsendilerding qorlyghyna әbden zyghyrdany qaynaghan kókem Aqmyrza kóterilisine alghashqylardyng qatarynda qosyldy. Kóterilis jeniliske úshyraghannan keyin jazalaushylar birden manaydaghy auyldardy toruylday bastady. Kókemning birer kýnnen son, týn jamylyp kelip, әieli men eki balasyn alyp ketkeni, kýni býgingidey, kóz aldymda. Maqsaty – Qyzylqúmdaghy aghayyn arasyna baryp boy tasalau, sosyn shetel asu bolsa kerek. Kelesi jyly bizderdi, milisiyanyng qoqan-loqysy az bolghanday,  ashtyq ta,  alqymday bastady. Et jaqyn birneshe otbasy Qyzylqúmgha kóshuge mәjbýr boldyq. Ákem Omar ondaghy  auyldardan inisin súrastyryp, qansha izdese de izin tappay-aq qoydy. Basqa kóterilisshilerdi kórgen, al búlardy «kórdim, bildim» degen bir jan bolsay-shy! Yaghni, Shyrman kókem ol jaqqa jetpegen. Onyng óz otbasymen birge auyldy andyghan  qyzyl jazalaushylardyng qúrbany bolghany aidan anyq. Qay jerge kómip tastady eken olardy, qúdaydan bezgender...» - dep, kókesi men jengesin, qyrshyn ketken qos perishte-bauyrlaryn keyde eske alyp otyratyn.

Endi Aqmyrzagha, ol bastaghan últ-azattyq kóteriliske kenestik  biylik túsynda jәne  ol ansaghan Tәuelsizdik kezeninde qanday bagha berilgenin salystyra taldap kórsek.

Birinshiden, kenestik kezeng iydeologiyasyna adal qyzmet etken azamattar Aqmyrzany «tap jauy», «bandiyt», «qorqau qaraqshy», t.s.s. jaranagha juyspaytyn epiytettermen qaralap baqty. Búl týsinikti de. Biraq, ózderining is-әreketterining dúrystyghyna shýbәsiz sengen olar derekter men dәiekterdi saralamay, negizdemey ondy-soldy qoldana bergenge úqsaydy. Mysaly, Qazaq KSR Ishki ister ministri M.Esbolatov «Tynyshtyq kýzetinde» atty maqalasynda (Bilim jәne enbek.-1978.-№11.): «...Alpys jyl ishinde respublika Ishki ister organdarynyng kóptegen qyzmetkerleri ózderining erligimen jәne batyldyghymen halyq sýiispenshiligine bólendi. Solardyng biri – Qazaly uezdik milisiyasynyng bastyghy Serikbay Jәkeev. 1925 jyly bandylardyng bastyghy Aqmyrza onyng keudesine pyshaq salyp, jaralap ketken bolatyn. Jas chekist jazylyp shyqqan son, 1929 jyly komsomol mýshesi Jylqybay Qúttybaevpen birigip Aqmyrzany qolgha týsirgen. Biraq bandylardyng qalghan toby olardy ústap, Aqmyrzany bosatyp aldy da, Jәkeevti tiriley otqa órtedi»-dep jazady.

Al, Qazaly audandyq partiya komiytetining Lenin tuy gazetinde jariyalanghan «Azattyq ýshin alysqandar» (1980 jylghy 28 qazan) atty maqalada da atalghan chekisterdi Aqmyrzanyng óz qolymen azaptap óltirgeni egjey-tegjeyli bayandalady. Áriyne, búl tarihy shyndyqty búrmalau jәne әdildikke jasalghan qiyanat. Búghan kóz jetkizu ýshin kólemdi maqaladan  ýzindiler bergendi jón sanadyq. Álqissa:  «...Jana ómir ýshin núrly shúghylasyn shashqan әrbir azamattyng atyn bilip, onyng ruhyn qasterleu bizding paryzymyz. Jaqynda audandyq ishki ister bóliminde bolghan ýlken jiyn osy maqsatta bolghan edi. Shetsiz-sheksiz Qaraqúmnyn bir tóbesining astynda tap jaularynyng qolynan tiriley otqa órtelgen alghashqy chekister qazalylyq Serikbay Jәkeev pen terenózektik Jylqybay Qúttybaevtardyng erligin býgingi úrpaqqa ýlgi etu bolatyn.

S.Jәkeev 1906 jyly Qazaly uezine qarasty «Aryqbalyq» jerinde dýniyege keldi. ...ol 1919 jyly komsomolgha kirip, sol jyly milisiya júmysyna ornalasady. 1929 jylgha deyin uezdik týrmede kishi qaraushy (nadzirateli) bolyp isteydi. 1929 jyldan 1933 jylgha deyin  Qazaly ishki ister basqarmasynda qylmysty zertteu  bólimining inspektory bolady.

Múnyng aldynda 1924-1927 jyldary Qarmaqshy audanynyng territoriyasyndaghy Aqmyrza (baidy oilamaghan kisi-Q.O.), Altyn (búl ru atauy-Q.O.) degen baylardyng bastaghan býligin basugha qatysady.

 ...S.Jәkeev 1933 jyldyng mayynan noyabrine deyin Qazaly uezdik týrmesi bastyghynyng orynbasary bolady. 1933 jyldyng dekabrinen 1934 jyldyng yanvarynyng ayaghyna deyin  Terenózek audandyq Soveti atqaru komiytetining úiymdastyru bólimining mengerushisi bolyp isteydi. Osy jyldyng (1934 jyl-Q.O.) 2-shi  marty kýni aq bandylar qolynda erlikpen qaza tabady.

...Búryn S.Jәkeev 1930 jyly qaza tapty delinip kelgen bolatyn. Biraq shynayy zertteu nәtiyjesinde tabylghan songhy dokumentter, onymen birge bolghan adamdarmen kezdesu nәtiyjesinde S.Jәkeevting 1934 jylghy 2 martta qaza tapqany dәleldenip otyr... »- delinedi atalghan maqalada.

Mine, «japtym jala, jaqtym kýie» qaghidatyn ústanghan nasihatshylar halyqtyng kóterilis basshylaryna degen teris kózqarasyn osylaysha qalyptastyrdy.

Ekinshiden, jogharydaghyday tanym-týsinikting sanamyzgha myqtap ornyqqanyn Tәuelsizdik jyldary jaryq kórgen keybir maqalalardyng saryny men jekelegen túlghalardyng pikiri bayqatqanday.

Songhy jyldardyng ózinde әrtýrli dengeydegi gazetterde oblystan shyqqan túnghysh chekisterding (búl qatarda S.Jәkeev te atalady) ótken ghasyrdyng 20-30 jyldary azattyq ýshin keudelerin oqqa tosqany, kenes ókimetine qarsy bandylardyng kózin jongda janqiyarlyq erlik kórsetkenderi, keybirining qyrshyn ghúmyryn qorqau qaraqshylardyng aiuandyqpen ýzgeni jazylyp jýr. Búl maqalalarmen tanysqan zerdeli oqyrmannyng kókeyinde «qorqau qaraqshylargha tenegen adamdary kim boldy eken» degen súraqtar tuyndaytyny týsinikti. Bizding oiymyzsha, atalghan kategoriyagha 1930 jylghy nauryz aiyndaghy Qyzylqúm kóterilisining basshysy - ishan Aqmyrza Tósúlyn, osy jyldyng tamyz-qyrkýiek ailarynda bas kótergen Qazaly audany sharualary (Asandar kóterilisi) kóterilisining basshylary - Iman Orymbetov, Ábdihalyq IYimbetovterdi, Qazaly, Qarmaqshy, Terenózek, Alamesek, t.b. audandardy qamtyghan Qaraqúm kóterilisining basshylary - molda Júmaghazy Bәiimbetov, Qojban Júbanov, Pirmaghambet Laubaev, aghayyndy Núrjan men Jarasbay Qaraevtardy jatqyzghan oryndy bolar. Naqtylau ýshin Qaraqúm kóterilisining  birinshi kezeni 1930 jyly nauryz-sәuir ailarynda (Altyndar kóterilisi), al ekinshi kezeni tamyz-jeltoqsan ailarynda oryn alghanyn aitqanymyz jón.

Orayy kelgende aitpasqa bolmaydy, Qazaqstan men Orta Aziyanyng bilimi men mәdeniyetin damytugha erekshe enbek sinirgen, jerlesimiz Temirbek Qaraúly Jýrgenov 1938 jyly NKVD tergeushileri osy Qaraqúm kóterilisine qatysy jayynda súraghanda: «...kóterilisshiler ýlken shyghyngha úshyrap jenildi. Onyng basty sebebi - búqara halyq pen biylik basynda otyrghan últ qayratkerleri arasynda tyghyz baylanystyng bolmauy. Biraq kelesi joly biz mindetti týrde birge boluymyz kerek» - dep jauap beripti (Raqyshev E. Kenes ókimetine qarsy kóterilisti astyrtyn basqarghan. //Anyz adam.-2014.-№18.). Tughan halqy ýshin shybyn janyn shýberekke týiip qyzmet etken T.Jýrgenovting aqyrghy sózderi týisigi bar pendege biraz nәrseni anghartqanday.

Toqtalatyn taghy bir mәsele. 1930 jylghy kóterilisterge qatysty resmy derekterge sýiensek, úrys qimyldary barysynda 389 kóterilisshi qaza tauyp, 202 adam keyin atylsa, 285 adam týrli merzimderge sottalghan (qaytpay qalghandary qanshama). Jazalaushylardyng shyghyny 61 adam. Yaghni, adam shyghyndaryn salystyrsaq  9 kóterilisshige 1 jazalaushydan kelip túr. Áriyne, búl birinshi juyqtaudaghy taldau ghana. Negizgi aitpaghymyz búl emes. Biz qargha tamyrly qazaqpyz. Bir ónirde túrghandyqtan atatek shejiremizding asa terendemey-aq qiylysatynyna kýmәn keltiruge bolmaydy. Mynjyldyq qúdalyghymyz she? Qaza bersek eng qúryghanda jekjat, qaryn-bóle shyghatynymyz da ras. Bir-birimizge qaru kezendirgen jatjúrttyq iydeologiyalargha laghnet aituymyz kerek. Syn-qaterlerge immuniyteti myqty, birligi jarasqan birtútas el bolamyz desek «Mәngilik El» últtyq iydeyasynyng ayasynda toptasugha tiyispiz.

2008 jyly Aqmyrzany úlyqtau  mәselesin aqyldasu ýshin Qyzylorda qalasynda túratyn 84 jastaghy elge syily qariyagha barghanbyz. Josparymyzdy tyndap bolghasyn ol kisi: «Biz Aqmyrzanyng tuysqany retinde úzaq jyldar qudalandyq... Jaylaryna qarap, tynysh jýrinder! Erteng zaman aghymynyng qalay búrylatynyn qaydan bilesinder...» - dep shygharyp salghan bolatyn. Kenes ýkimeti túsynda tynysh jýrip, qarny toq boludan ózge qúndylyqtardy oilamaugha qalyptasqan aghamyzgha ne derimizdi bilmey, tosyldyq. Ókpe aitudyng da retsiz ekenin týsindik. Rasynda kenes ýkimeti betke ústarlarymyzdan eldi tazartyp alghan son, jigeri jasyp, momaqan kýige týsken halqymyzdyng әleumettik – materialdyq dengeyin belgili bir dәrejede kótere otyra, últymyzdy dini, tili men dilinen aiyrugha shaq qalghany býgingi bizderge eshqanday qúpiyagha jatpaytyny anyq.

2009 jyly bir alqaly otyrysta ózining qoghamdaghy ornyn «últ janashyry» retinde aiqyndap jýrgen aghamyzdyn: «Aqmyrza batyr emes, dindar. Óz qamyn oilap Kenes ókimetine qarsy shyqty. Sonyng kesirinen biraz adam óldi nemese elden bezip ketti. Halyq oghan әli kýnge laghnet aitady» - dep salghanyna kuә boldym. Jiyngha qatysyp otyrghan ziyaly qauym ókilderi, bir-birine jarysa, búrynghy partokratqa dereu toytarys berdi. Syrdyng namystan jaralghan azamattaryna alghysymyz sheksiz. 

2012 jyly ortalyq gazetterding birinde jariyalanghan «Aqmyrza ishan» atty maqalamdy oqyghan taghy bir aghamyzdyng «sende qarap jýrmey, qayaqtaghy bireudi tauyp jazady ekensin...» - dep zekip tastaghany esimde. Biluimshe, aghamyz «Qasterli Tәuelsizdik» degen sóz tirkesin ýnemi aityp otyrudy en  qasiyetti paryzyna balaytyn sanatker. Aqmyrzanyn  bar jazyghy enseni ezgen kenestik-otarshyldyq  ozbyrlyqqa qarsy túryp, azattyq jolynda qasyndaghy halyqpen janyn pida  qylghany ghoy, sirә. Býgingi qol jetken Tәuelsizdigimizde Aqmyrza bastaghan Qyzylqúm kóterilisining de ýlesi joq dep kim aita alady.

Aqmyrza ishannyn  ór  túlghasyna ghylymy qauymdastyq tarapynan da óz dәrejesinde mәn berilmey keledi. Arnayy material dayyndalyp, úsynylsa da onyng esimi «Qazaqstan Respublikasy joghary oqu oryndary qauymdastyghy» qoghamdyq  birlestigining bastamasymen  2014 jyly jaryq kórgen «Qazaq kóterilisteri» ensiklopediyasyna enbey qaluy - osynyng jarqyn kórinisi.

Jogharyda aitylghandar negizinde birqatar tújyrymdar men qorytyndylar jasaugha mýmkindik tudy:

1. Ghylym men ilimning tylsymyn zerttep - zerdeleudi, halyqtyng sauatyn ashyp, aghartudy maqsat etip, adamgershilik pen biyik parasattylyqty nasihattaugha sanaly ómirin arnaghan Aqmyrza ishannyn  últ ziyalylary shoghyrynan alar orny berik. Aqmyrza Tósúly syndy halqymyzdyng ardaqty perzentining kózin kórgen, dәrisin tyndaghan, ýlgi-ónege alghan kisilerding san myndaghan úrpaqtary qazir aramyzda jýr. Onyng adamgershilik-parasattylyghy, jәrdem beruge irkilmeytindigi, saqilyghy, qanaghatshyldyghy, ótirik-ósek pen qyzghanyshtan aulaq boluy, adal túryp-jýrui, boyyndaghy tylsym qasiyetteri, suyryp salma sheshendigi turaly әngime-anyzdar el arasynda әli óshken joq. Qazaq halqy túrghanda mәngi óshpeytini de aqiqat.

2. Kenestik chekister Serikbay Jәkeev pen Jylqybay Qúttybaevtardyng ólimine Aqmyrza ishannyng qatysy joq. Búghan birinshi dәlel – tarihta «Qyzylqúm kóterilisi» degen atpen belgili kóterilisti basqarghan Aqmyrzanyng denesin 1930 jylghy 26 nauryzda qyzyldardyng órteui. Ekinshi dәlel – Terenózek audandyq soveti atqaru komiyteti úiymdastyru bólimining mengerushisi S.Jәkeevting 1934 jylghy 2 nauryzda «aq bandylar» qolynan qaza tabuy. Ýshinshi dәlel – J.Qúttybaevtyng Qaraqúm kóterilisin (1930 jyldyng nauryz-sәuir, tamyz-jeltoqsan ailary)  basyp-janshu kezinde óltirilui. Sózimiz jalang bolmas ýshin M.Júmadildaevtin  Terenózek tarihy  atty kitabynan (Almaty,1996j.):«...1930jyly Qaraqúmda terenózektik Jylqybay Qúttybaev qastandyqpen óltirildi. 1967 jylghy 22 tamyzda Terenózek kentindegi sayabaqta Jәkeev pen Qúttybaevqa eskertkish ornatyldy» -degen ýzindini keltirsek te jetkilikti.

3. 1930 jyly Syr ónirinde oryn alghan últ-azattyq kóterilisterge biyl 85 jyl tolyp otyr. Áytse de, otarshyl jýiening múragerleri - kenes ýkimetining әdiletsiz de ozbyr sayasatyna qarsy kýresken túlghalardyng esimin el esinde mәngi qaldyru, jas úrpaqty otanshyldyqqa tәrbiyeleu jәne jýrgizilgen ghylymy zertteuler nәtiyjelerin ortagha salu maqsatynda arnayy qoghamdyq, ghylymy sharalar ótkizu isine resmy túrghyda jetkilikti mәn berile qoyghan joq. Býgingi kýni búnday bastamalar kóterilisshilerding úrpaqtary men aghayyndarynyng enshisinde qalyp otyrghan synayly. Mәngilik El bolamyz desek ghasyrdan ghasyrgha jalghasyp kele jatqan jauyngerlik ruhty dәripteuimiz qajet. Al búl ghalymdardyng ghana emes, býkil qoghamnyng júmysy.

 4. Ózining sanlaq perzentterin qadir tútpaytyn birde de bir halyq joq.   Kenestik iydeologiya 70 jyl boyy últ ruhynyng ómirshendigi ýshin kýresken óz asyldarymyzdy tәrk etip, kelimsekterdi dәripteuge mәjbýrledi. Batpandap kirgen dertting mysqaldap shyghatyny da talassyz. Dese de, últymyzdyng bas kóterer túlghalaryn dattaytyn kenestik ritorika men ólshemderge syny túrghydan qaraytyn uaqyttyng jetkeni qashan. Tól tarihymyzdy taptyq sýrleuden shygharyp, últtyq mýdde túrghysynan qayta payymdau ýderisin zandy mәresine jetkizu - kezek kýttirmeytin mәsele. Has batyrlary, qayratkerleri men ziyalylary joghalmaghan halyqtyng ghana ary men namysy ayaq asty bolmaydy, elining birligi men tútastyghy saqtalady. Búl Mәngilik El boluymyzdyng negizgi sharttarynyng biri.

Qaly OMAROV,

QR Tarih jәne qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng mýshesi